Anto Wekɔ L’ohomba Wa Nkumbo!
ANTO mbutaka ɔnɛ tshunda di’anto hadiolombe naka nkumbo yayikenga yekɔ l’ekakatanu. Awui weta l’andja ɔnɛ mɛnyaka ɔnɛ, naka ofukutanu wekɔ lo nkumbo, kete wedja ndo atshunda w’anto hawotonga la wolo. Lam’akalana lɔsɛnɔ la lo nkumbo la Grèce k’edjedja, wodja akɔ wakashisha wolo awɔ ndo wakayɔlɛndjama oma le Ase Rɔmɔ. Diolelo di’Ase Rɔmɔ diakongaka la wolo edja tshɛ kaki nkumbo yawɔ la wolo. Koko l’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi nkama lɔsɛnɔ la lo nkumbo lakayolanaka, ko wolo w’Ase Rɔmɔ wakayokitakita. Charles W. Eliot owandji ɔmɔtshi w’edjedja wa lo Kalasa k’Adidi ka la Harvard akate ate: “Oyango wa ntondo ndo woleki ohomba dia wodja shidimikɔ ele: mbidja ki la ɔngɛnɔngɛnɔ lo nkumbo.”
Eelo, anto wekɔ l’ohomba wa nkumbo. Tɔ kekɔ la shɛngiya ya woke dia tshunda di’anto monga nge, di’ana monga dimɛna ndo dia nɔnga yayaye ndjɔsɛna dimɛna. Aha la tamu, amato efula wekɔ, wanɛ wakamba vamɛ la wolo dia mbodia ana wele la lɔkɛwɔ la dimɛna, ɔnkɔnɛ vɔ sunganaka mandɔma lo olimu a wolo ɔsɔ wakambawɔ. Koko wekelo wakatshama mɛnyaka ɔnɛ, nshi tshɛ ana ndekaka ndjaoka dimɛna lo nkumbo kele shewɔ la nyɛngɛwɔ lawɔ.
Wekelo ɔmɔ wakatshama l’Australie, l’atei w’ɛlɔngɔlɔngɔ l’esekaseka ndekana 2100 akɛnya ɔnɛ: “ɛlɔngɔlɔngɔ wasɛna lo nkumbo yambokakitɔna ndeka monga l’ekakatanu wa lo demba, wa lo yimba, ndo vɔ mbaleka ndjasha l’akambo wa dieyanelo oleki ana wele shɛwɔ la nyangɛwɔ watakakitɔna.” Wekelo ɔmɔ wakatshama l’États-Unis oma le tshunda dielɛwɔ ɔnɛ Organisme de santé publique akɛnya ɔnɛ: “% 20 polo 30 y’ana wotumbi oma lo nkumbo yambatɔna mbaleka mbokala wâle, % 40-75 y’ana asɔ mbaleka tshikala lo kalasa, ndo % 70 l’atei awɔ mbitshanyemaka oma lo kalasa.” Ndo nomb’ewɔ kɛmɔtshi keka nsɛnɔ y’anto mbutaka ɔnɛ: “ana wotumbi oma lo nkumbo yele l’ombutshi ɔtɔi mbaleka ndjakimɔ l’akambo wa ngala.”
Nkumbo Ekɔ Dihole dia Wɔladi
Nkumbo k’oshika ngɛnyangɛnyaka anto wa lɔkɔ, mbakeketshaka, ndo kekɔ dihole diangɛnangɛnawɔ mbidjasɛ. Owandji ɔmɔtshi wa la Suède ate: “Engɔ koleki mbisha onto ɔngɛnɔngɛnɔ ele: nkumbo, koko aha olimu, lomombo, tɔkɛnyɔ kana angɛnyi.”
Bible mɛnyaka ɔnɛ nkumbo tshɛ ya la nkɛtɛ yakɔlamɛ nkombo oma l’Otungi a Woke wa nkumbo, Jehowa Nzambi, nɛ dia nde mbakatonge ɔlɔngɔswamelo wa nkumbo. (Etatelu 1:27, 28; 2:23, 24; Efeso 3:14, 15) Koko, l’Afundelo wakasambiyama, ɔpɔstɔlɔ Paulo akate dia nkumbo ayɔlɔshama wolo efula nɛ dia lɔkɛwɔ l’anto lambolana ndo tɔ kayɔlɔshama nto oma le wanɛ wele bu l’etshumanelo k’Akristo. Nde akate ate: “lu nshi y’ekumelu,” anto hawotonga la kɔlamelo, la ‘ngandji ka wanyawɔ anto,’ ana wayotona awui w’ambutshi, koyanga l’atei a wanɛ ‘wɛnya di’oko vɔ mamemaka Nzambi.’ Nde akakeketsha Akristo di’aha vɔ monga l’atei w’anto wa ngasɔ. Yeso akate ate: nkumbo yayatɔna nɛ dia anto wayotona akambo wa mɛtɛ waki Nzambi.—2 Timote 3:1-5; Mateu 10:32-37.
Koyanga mbediɔ ɔsɔku, Nzambi kotokalɛ. Lo Dui diande, sho tanaka alako efula wendana la diokanelo dia l’atei a nkumbo. Diɔ tɛnyaka nganɛ wakokaso kenga nkumbo k’ɔlɔlɔ ndo kietɛ dihole di’ɔlɔlɔ lɛnɛ ele ose nkumbo tshɛ ekɔ l’ɔkɛndɛ ɔmɔtshi wa kotsha otsha le anto akina.a—Efeso 5:33; 6:1-4.
Onde diokanelo di’ɔlɔlɔ dia ngasɔ kokaka monga lo nshi y’ekomelo etena kɛnɛ kele nkumbo lo wâle wa mamba? Eelo, dui sɔ koka ntshama! Kânga mbeso l’andja ɔnɛ wa wanema kɔndɛ, wɛ kokaka kenga nkumbo kele l’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo kasɛna lo lotui tshitshi. Koko, dui sɔ nɔmbaka di’ose nkumbo tshɛ mbisha lonya. Tênde alako amɔtshi wele ohomba ndjela.
Kimanyiya Nkumbo Kayɛ dia Tɔ Mbika
Yoho mɔtshi yoleki ɔlɔlɔ yakoka nkumbo monga kâmɛ yɔ nyɛ: mbidjasɛka kâmɛ. Ase nkumbo tshɛ pombaka mbetshaka wenya awɔ wa tɔkɛnyɔ kâmɛ. Ondo pombaka onto mbetawɔ ndjahombia awui amɔtshi. Ɛnyɛlɔ, ɛlɔngɔlɔngɔ l’esekaseka, nyu mbeyaka tshika menda filmɛ mɔtshi yalekanyu nanga, tɔkɛnyɔ tɔmɔtshi, kana wɛɛngɔ wa l’angɛnyi anyu l’oyango wa mbetsha wenya kâmɛ l’ase nkumbo. Nyu ambutshi w’apami, wanɛ wele l’ɔkɛndɛ wa woke wa ndesha nkumbo, tanyetshake wenya wâhanyu l’olimu wetshetsha lo dia ndjalɛmɔlaka tsho kana dia nthaka awui anyu akina nyamɛ. Nyosangoyake awui wa ntsha l’ase nkumbo, ɛnyɛlɔ oko kɛnɛ kakokanyu ntshaka lo wikɛndɛ kana lo vakashi. Mɛtɛ, sangoya dikambo dimɔtshi dia ntsha diayɔngɛnangɛna onto tshɛ ndo diayolongamɛka onto tshɛ.
Ana nangaka dia ambutshi awɔ ntsha awui akina lâdiko dia mbetshaka la wɔ paka etenyi ka wonya kakawakongɛ keto mbala la mbala. Vɔ nangaka ambutshi mbetshaka lawɔ wenya efula. Ofundji ɔmɔtshi wa jurunalɛ yatomba lushi tshɛ la Suède ate: “Lo ɛnɔnyi 15 wamomokamba oko jurnalistɛ, dimi lakahomana l’ɛlɔngɔlɔngɔ efula walanga akambo w’epetenge . . . Koko dikambo dimɔtshi diakamɛnyi le wɔ tshɛ ele, vɔ kombetshaka wenya efula l’ambutshi awɔ: ‘Ambutshi ami bu l’etena.’ ‘Hawolangaka mpokamɛmi.’ ‘Olimu ande paka wa ntshɔ lo wa kɛndɔ.’ . . . Oko weyɛ ombutshi; wɛ kokaka sɔna mbala tshɛ wenya engana wahombayɛ mbetshaka la ɔnayɛ. Ɛnɔnyi 15 l’ɔkɔngɔ mbayotoyenda etombelo wa yɛdikɔ yayɛ oma le ɔna l’ɛnɔnyi 15 l’otshatsha.”
Kanyi Yasungana lo Dikambo dia Falanga
Ose nkumbo tshɛ pombaka monga la kanyi yasungana lo kɛnɛ kendana la falanga. Vɔ pombaka mbeya dia woho wa munanda falanga yawɔ dikambo dia wahɔ wa nkumbo k’otondo. Amato efula tshutshuyamaka dia kamba olimu dia ndesha nkumbo kawɔ, koko vɔ pombaka mbeya woho wa ntsha lam’ayowohomana la wâle ɔmɔtshi kana lam’ayowokoma l’ehemba. Andja ɔnɛ nyotshutshuyaka dia “shidiya” nango ya nsaki yanyu ndo dia “ntsha kɛnɛ kalanganyu.” Lâsɔ, nyu mbeyaka ndjomɛ nyanga dipanda ndo hanyoyɔngɛnangɛna ɔkɛndɛ wakanyosha Nzambi w’ombutshi ndo w’okokedi wa nkumbo.—Tito 2:4, 5.
Naka nyu waa mama nyayokoka monga la ngelo ndo monga ɛnɔmbɔdi ndo angɛnyi w’ananyu, kete nyayokimanyiya di’amama wa nkumbo kanyu keketala wolo ndo nyu monga kâmɛ kânga l’atei w’ekakatanu wa woho akɔna tshɛ. Omoto kokaka ntsha tshɛ dia nkumbo ngɛnangɛna, monga ki ndo kɛndakɛnda dimɛna. Ose pɔlitikɛ ɔmɔtshi la l’eleko ka 19 akate ate: “Dia mbika pango pombaka apami lokama, koko omoto ɔtɔi kokaka mbika kana kokɛ nkumbo.”
Naka anto tshɛ wa lo nkumbo wayokamba kâmɛ dia sɛna paka la yema ya dikuta yakondjawɔ, kete nkumbo kayokokamɛ oma l’ekakatanu efula. Wadi l’omi la dia mbokana dia sɛna lɔsɛnɔ l’ɔsɛlɛngɛ ndo mbetsha wahɔ wa lo nyuma la ntondo. Ana la dia mbeka dia ngɛnangɛnaka la kɛnɛ kele lawɔ, koko aha nɔmbaka diangɔ diɔlɔmbalɔmba diele ambutshi bu l’akoka wa mbasombɛ. Nyoyalame oma lo nango ya washo! Saki ka somba diangɔ diahɛdimi l’akoka, wɔsɛlɔ w’abasa, ambokonya nkumbo efula lo pâ. Nkumbo mbeyaka monga kâmɛ, naka anto wa lɔkɔ tshɛ wayokamba la falanga yawɔ dia ntsha elimu wa l’olui, ɛnyɛlɔ oko: munda l’ɔkɛndɔ lɔmɔtshi dia tomuya, somba diangɔ dimɔtshi di’ohomba dia lo luudu, kana kimɔ yema ya woshasha dia sukɛ etshumanelo k’Akristo.
Yoho kina yahomba ase nkumbo tshɛ “mbisha lonya” dia nkumbo monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ ele: kambaka kamɛ dia mbidja pudipudi la ngelo, ɛnyɛlɔ oko: nɔngɔsɔlaka luudu, jardɛ, mutuka ndo awui akina. Ose nkumbo tshɛ, oyadi wanɛ weke akɛnda kokaka nongola totumutumu tɔmɔ ta ntsha. Ana, tanyetshake wenya anyu wetshetsha. Koko, nyonge la yimba ya kimanyiyana ndo ya kamba kâmɛ; nyayosala ngasɔ, naka nyekɔ la diokanelo ndo la diɔtɔnganelo dia mɛtɛ diayokeketsha kâmɛ ka lo nkumbo.
Nɛmɔ dia Wetshelo wa lo Bible
Lo nkumbo k’Akristo kele kâmɛ, vɔ mɛnaka ohomba wa mbekaka Bible lushi la lushi. Ɔsɛdingwelo wa avɛsa amɔtshi wa lo Bible lushi la lushi ndo wekelo wa lomingu la lomingu w’Afundelo w’Ekila kimanyiyaka dia nkumbo monga kâmɛ. Pombaka kɛtshanyaka atshina w’akambo wa mɛtɛ wa lo Bible ndo awui wa lɔkɔ lo yoho yananda otema w’ose nkumbo tshɛ.
Waaso wa ngasɔ wa lo nkumbo pombaka ngɛnyangɛnya ase nkumbo, mbakeketsha ndo mbasha wetshelo ɔmɔtshi. Nkumbo kɛmɔtshi ka la ngɛl’a nkushi la Suède wakakambaka la wembola wakahomanaka l’anawɔ l’atei a lomingu. Vɔ wakakɛtshanyaka wembola ɛsɔ lo wekelo awɔ wa Bible wa lomingu la lomingu. Vɔ wakahomanaka mbala mɔtshi la wembola w’eshika, wasalanganya yimba ndo wakakimanyiyaka ana dia vɔ monga l’ekanelo k’ɔlɔlɔ ka yimba ndo dia vɔ mandola wetshelo w’oma lo Bible. Wembola ɛmɔtshi ɛnɛ: “Onde Jehowa akatonge ɛngɔ tshɛ dia tɔ tahamaka, kana dia tɔ tshikalaka paka kama wetɔ?” “Nɛ dia Nzambi bu onto, lande na kata Bible ɔnɛ Nzambi akatonge onto ‘l’ɛfanelo kande’ na?’ ” “Lam’ele Adama l’Eva waki ekolo hwe ndo etakataka, mbut’ate vɔ komonga l’ahɔndɔ lam’akiwɔ lo Paradiso, onde vɔ kokama la tshitshi lo nshi y’ɔwɔ?” “Bonde keso l’ohomba wa ngɔndɔ l’otsho lam’ele l’otsho mbahomba monga wodjima?” Ɛlɔ kɛnɛ, ana asɔ wambola ndo wokambɛ Nzambi oko ekambi wa lo tena tshɛ.
Wonya wakandolanyu ekakatanu wa lo nkumbo, nyu ambutshi, nyu la dia ntsha tshɛ dia mɛnaka akambo la sso di’ɔlɔlɔ ndo mongaka l’ɔngɛnɔngɛnɔ. Wonya walanganyu ndjela awui w’ohomba efula, ambutshi la dia mbɔsa akina la nɛmɔ, mbetawɔ tokanyi t’akina ndo aha mbɛkama wedi ɔmɔtshi. Ana la dia mɛna dia tɛdikɔ tɔsanyu ndja oma lo ngandji kokanyu Nzambi ndo nyu ndjelaka ɛlɛmbɛ ande w’osembwe. Kalasa ekɔ dihole diatshindja ana wɛɔngɔ ndo diâkɔmɔla demba, diɔ diakɔ diele ana wekɔ l’ohomba w’ekeketshelo k’efula dia vɔ tondoya tɔsɛngiya tɔsɔ.
Ambutshi le, nyu la dia mbeya dia nyu bu kokele. Nyosuyake munga yanyu ndo nyɔlɔmbake edimanyielo le ananyu naka kokaka. Ɛlɔngɔlɔngɔ l’esekaseka le, naka Papa kana Mama ambosuya munga kande, nyotamanya mbaoka ngandji.—Undaki 7:16.
Eelo, nkumbo kele kâmɛ ntshaka tshɛ dia wɔladi, lotui tshitshi ndo ɔngɛnɔngɛnɔ monga la ngelo. Goethe, pɔɛtɛ kɛmɔtshi k’ose Allemagne akate mbala kɛmɔtshi ate: “Nkumekanga kana okambi a dikambɔ wangɛnangɛna efula ele ɔnɛ latana ɔngɛnɔngɛnɔ lakande.” Le ambutshi ndo ana wele la lowando, ndoko dihole diayoleka nkumbo kawɔ dimɛna.
Lo mɛtɛ, nkumbo kekɔ lo wâle w’efula ɛlɔ kɛnɛ oma l’esukusuku w’akambo wa l’andja ɔnɛ wasɛnaso. Ko lam’ele Nzambi mbele otungi wa nkumbo, tɔ kayoka. Nkumbo kayɛ kayoka, ndo wɛ lawɔ naka wɛ ndjela ɛlɛmbɛ wa Nzambi w’osembwe dikambo di’ɔngɛnɔngɛnɔ wa nkumbo.
[Footnote]
a Dia mbeya awui akina wendana la dikambo sɔ, enda lo Sheke y’Ɔngɛnɔngɛnɔ wa lo Nkumbo, dibuku diele la ndjɛkɛ 192 diakatondja Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.