Wambohetshama L’ɔkɔkɔ Wa Mbetawɔ Kawɔ
“Nyu nyayuhetshama le antu [tshɛ] ne dia lukumbu lami.”—MATEU 10:22.
AYA MBALA efula yambowonda kɔmɛlɛsa kɛmɔtshi k’ɔlɔlɔ ka lo disɛnga dia Kɛrɛtɛ, ndo wambɔ̂tɔla lo tuminadi t’Ase Ngirika mbala ko mbala. Lo tshɛtshɛ, nde ambɔtɔ lo lokanu ɛnɔnyi esamalo lo dihole dianganyi la wadɛnde l’anande atanu. La Japon, wakatshanya ombeki ɔmɔtshi w’ɛnɔnyi 17 oma lo kalasa, kânga mbênde la lɔkɛwɔ l’ɔlɔlɔ la kalasa, ndo mbakandakite pidi lo kalasa kawɔ k’ana 42. La France, wakanya anto amɔtshi oma l’olimu, kânga mbeyamawɔ efula oko anto wayasha l’olimu awɔ ndo wakamba l’otema ɔtɔi. Lo na afɔna anto tshɛ lo ndjela awui wakâkomɛ na?
2 Vɔ tshɛ wekɔ Ɛmɛnyi wa Jehowa. ‘Akawakongola’ na? Ɔnɛ leengo le, vɔ mbayela ɔtɛmwɛlɔ awɔ. Dia kitanyiya wetshelo waki Yeso Kristo, kɔmɛlɛsa kɛsɔ akatɛka anto akina awui wetawɔnde. (Mateu 28:19, 20) Wakɔ̂kɔsha l’ɔlɛmbɛ w’edjedja w’Ase Ngirika lo mbut’ɔnɛ nde ntshaka kɔlɔ lo woho wakonyande anto akina ambetawudi. Ombeki lo wedi ande, wakawonya lo kalasa l’ɔtɛ w’ɔnɛ nkum’otema kande kakalowanyema l’awui wa lo Bible mboshimbaka nde kɛnya kɛnyɔ mɔtshi y’Ase Japon ya kɔtanaka tokuwa yâtshutshuyawɔ la wolo dia vɔ ndjikɛnya. (Isaya 2:4) Ndo wanɛ wakawanya l’olimu la France wakawatɛ ɔnɛ: hawowanyisha l’ɔtɛ wa dui dikina, koko paka l’ɔtɛ w’ɔnɛ vɔ ndjatondjaka sɛkɛ oko Ɛmɛnyi wa Jehowa.
3 Eheka wa ngasɔ mbêke kamɛna Ɛmɛnyi wa Jehowa wa lo wedja ɛmɔtshi. Koko Ɛmɛnyi wa Jehowa efula hawoleke sowa ngasɔ l’anya w’anto akina. L’andja w’otondo, Ɛmɛnyi wa Jehowa mbeyamaka oma lo lɔkɛwɔ lawɔ l’ɔlɔlɔ, ko dui sɔ hasha anto diaaso dia mbahɛnyahɛnya. (1 Petero 2:11, 12) Vɔ hawɔtɔ toseke ta tshɛ anto akina kɔlɔ. (1 Petero 4:15) Koko vɔ ntshaka tshɛ dia kitanyiya alako wa lo Bible lo nsɛnɔ yawɔ, dia nɛmbɛɛ Nzambi ntondo, ko ewandji wa mbolamatadi l’ɔkɔngɔ. Vɔ futaka elambo wa lɛɛta ndo ntshaka la wolo dia “mbidjase la antu tshe ki.” (Romo 12:18; 13:6, 7; 1 Petero 2:13-17) Etena katawetsha anto Bible, vɔ mbâkeketshaka dia kitanyiya ɛlɛmbɛ, nɔngɔsɔla lɔsɛnɔ la lo nkumbo, ndo monga la lɔkɛwɔ l’ɔlɔlɔ. Mandji efula mbawândolaka lo woho wakitanyiyawɔ ɛlɛmbɛ. (Romo 13:3) Koko, oko wakatadiɛnyi l’odingɔ wa ntondo, mbala efula, atunyi mbâhɛnyahɛnyaka lo wedja ɛmɔtshi, kana lɛɛta mbashimbaka di’aha vɔ sambisha. Onde dui sɔ kokaka tâmbiya?
“Ushinga” wa Ndjâla Ombeki
4 Yeso Kristo akalembetshiya ɔlɔlɔ elɛwɔ monga ombeki ande. Nde akatɛ ambeki ande ate: “Ukambi haleki uwandji andi. Naka vo wakansuya, wayunyusuya ndu nyu.” Wakahetsha Yeso ‘tshanana.’ (Joani 15:18-20, 25; Osambu 69:4; Luka 23:22) Ambeki ande wakahombe nongamɛ ɔnɛ wayowahetsha ndo vɔ lawɔ tshanana. Mbala efula, nde akawaewola ate: “Nyu nyayuhetshama.”—Mateu 10:22; 24:9.
5 Diɔ diakɔ diakalɔmbɛ Yeso wanɛ wakahombe ndjonga ambeki dia vɔ “ntediki ushinga” wa ndjâla ambeki. (Luka 14:28) Lande na na? Aha ɔnɛ kele wênde kana vɔ kokaka mbɔsa yɛdikɔ ya ndjâla ambeki kana bu, koko dia vɔ ndjashikikɛ dia kotsha kɛnɛ kalɔmbama. Sho pombaka ndjalɔngɔsɔla dia mbikikɛ ehemba kana pâ tshɛ yakokaso mɛna l’ɔtɛ wa mbetawɔ diɛsɛ dia ngasɔ. (Luka 14:27) Ndoko onto latotshutshuya la wolo dia kambɛ Jehowa oko ambeki wa Kristo. Ɔsɔ ekɔ yɛdikɔ yahomba onto ndamɛ mbɔsa; yɔ yekɔ nto yɛdikɔ y’ɔsa onto oma lo ewo kande. Sho tokêyaka ɔnɛ lâdiko di’ɛtshɔkɔ wa weke wayotokondja lo woho wambotosanga ɔngɛnyi la Nzambi oma lo ndjakimɔ kaso le nde, anto ‘wayotohetsha.’ Omalɔkɔ, hatokashimɔ lam’ahomanaso l’ehemba. Sho ‘takɛ̂dikola oshinga,’ ndo tamboyâlɔngɔsɔlaka dia futa oshinga ɔsɔ.—1 Petero 4:12-14.
6 Bonde kele anto amɔtshi, ndo emboledi wa mandji mɔtshi ndɔshanaka l’Akristo wa mɛtɛ na? Dia sho kondja okadimwelo, nyɛsɔ tɔsɛdingole awui wendana la weho ehende w’ɛtɛmwɛlɔ wa l’eleko ka ntondo T.D. Ɛtɛmwɛlɔ akɔ ehende wakahetshamaka, koko l’ɛkɔkɔ wotshikitanyi.
Wakɔnywama Heyama ndo Wakahetshama
7 Oya l’eleko ka ntondo T.D., Isariyɛlɛ akakome la tshina di’ɛlɔmbwɛlɔ k’Ase Rɔmɔ, la k’Ase Juda, mbut’ate: dikongɛ di’ɔtɛmwɛlɔ di’Ase Juda, wele lo tshɛ kawɔ, wakahɛnyahɛnyamaka wolo la tshina di’ewandji ɛnɛ: afundji l’Afarisɛ. (Mateu 23:2-4) Ewandji ɛsɔ waki l’ohetoheto otsha l’Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ wakafukutanya ɔlɛmbɛ wakataka dia vɔ ndjakakitola l’ase wedja dia kondja yɛkɛ nɛndɛ ya mbahetsha. L’edjedja ka wonya, wakayotongaka ɔtɛmwɛlɔ waki la lohetsho otsha le Ase Wedja ko lo wedi awɔ, Ase Wedja ndjokitɛ lo petsha Ase Juda.
8 Komonga wolo le ewandji ɛsɔ w’ɛtɛmwɛlɔ w’Ase Juda dia vɔ sokoya anto dia petsha Ase Wedja, nɛ dia Ase Juda wa lo nshi shɔ wakawaɔsaka oko ditongami di’anyanya. Ewandji ɛsɔ w’ɛtɛmwɛlɔ waketshaka ɔnɛ aha omoto l’Ose Juda memala ndamɛ oto l’Ose Wodja, nɛ dia vɔ ‘waki akanga a monanyi.’ Pami k’Ose Juda takandahombaka ‘mbidjasɛ kâmɛ lawɔ nɛ dia wakawaɔsaka oko andjakanyi.’ Takawakokaka nɔ awɛlɛ wakâmulaka Apanganu onyake kana Ose Juda ɔmɔtshi aki lawɔ dia mendaka woho wâmulande. Oma lo shɛngiya y’ewandji awɔ, Ase Juda wakayohamiyaka kanyi ya mbewêwɔka anto akina l’awui tshɛ.—Ɛdika la Joani 4:9.
9 Wetshelo wa ngasɔ wa woho wakawɔsaka Ase Wedja kôkeketsha diokanelo di’ɔlɔlɔ l’asa Ase Juda l’Ase Wedja. Vɔ wakayɔ̂saka Ase Juda oko apetshanyi w’anto tshɛ. Tacite, ɔkɔndɔdi ɔmɔtshi w’ɛkɔndɔ w’Ose Rɔmɔ (wakotɔ oya lo 56 T.D.) akate dikambo di’Ase Juda ɔnɛ “vɔ mbɔsaka anto akina tshɛ oko atunyi wahetshawɔ hakoke.” Tacite akate nto ɔnɛ waketshaka Ase Wedja wanɛ wakakome ambetawudi dia petsha wedja awɔ wa lôtɔ ndo aha mbɔsa nkumbo l’angɛnyi awɔ la nɛmɔ. Mbala efula, Ase Rɔmɔ kombidjaka Ase Juda anya nɛ dia vɔ waki anto efula, ndo vɔ kokokaka mbâsɔmbwɛ. Koko lam’akatɔmbɔkɔ Ase Juda lo 66 T.D., aha la mbaoka kɛtshi, Ase Rɔmɔ wakahangakala, ko wakâlɔsha polo ndo Jerusalɛma ndjolanyema lo 70 T.D.
10 Ngande wakatshikitana yoho shɔ yakawɔsaka angɛndangɛnda la kɛnɛ kakalɔmbaka Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ na? Ɛlɛmbɛ wakataka dia ndjakakitola l’ase wedja, koko ɔsɔ aki dia kokɛ Ase Isariyɛlɛ, djekoleko ɔtɛmwɛlɔ awɔ wa pudipudi. (Jashua 23:6-8) Kânga mbakidiɔ ɔsɔku, Ɛlɛmbɛ wakâlɔmbaka dia vɔ salɛ angɛndangɛnda akambo w’ɔlɔlɔ ndo waha la shɔnɔdi la mbâlongolaka edja tshɛ kahawatâtshe ndoko dui diɛnya ɔnɛ wambɔ̂nyɔla Ɛlɛmbɛ w’Ase Isariyɛlɛ. (Akambu w’Asi Lewi 24:22) Lam’akawatakɔ kitshimudi y’oshika y’Ɛlɛmbɛ lo kɛnɛ kendana l’angɛndangɛnda, ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ w’Ase Juda wa lo nshi ya Yeso wakayotondjaka yoho mɔtshi y’ɔtɛmwɛlɔ yakahetshanaka ndo yakahetshamaka. Ekomelo a shimu ko Jehowa akayokadjaka wodja w’Ase Juda wa l’eleko ka ntondo.—Mateu 23:38.
11 Onde sho kokaka kondja wetshelo ɔmɔtshi oma lo dikambo sɔ? Eelo. Wanɛ tshɛ wayaɔsa oko vɔ mbele anto w’ɔlɔlɔ, wayaɛnya oko vɔ mboleki akina ko mɔnyɔlaka wanɛ wahasangi lawɔ ɔtɛmwɛlɔ ɔtɔi ndo mbetawɔ kâmɛ hawâmɛ ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi waki Jehowa, ndo dikambo sɔ hadiɔngɛnyangɛnya. Tɔshi ɛnyɛlɔ k’Akristo wa kɔlamelo wa l’eleko ka ntondo. Vɔ kopetshaka anto akina waha Akristo, ndo vɔ kɔ̂tɔmbɔkwɛ Ase Rɔmɔ. Koko, ‘anto wakâhetshaka.’ Lande na na? Ndo waa na wakahetshaka na?
Waa Na Wakahetshaka Akristo wa Ntondo?
12 Oma lo wetshelo ande, Yeso akɛnya dimɛna di’ambeki ande memala lo wɛdimo lo woho wahombawɔ mbɔsa wanɛ waha Akristo. Lo wedi ɔmɔtshi, nde akate ɔnɛ ambeki ande wayohomba kakitɔna l’andja ɔnɛ, mbut’ate, vɔ wakahombe mbewɔ dionga la lɔkɛwɔ lahɔtɔnɛ la mboka ya Jehowa y’osembwe. Vɔ wakahombe tshikala lomange l’akambo w’ata la wa pɔlitikɛ. (Joani 17:14, 16) Lo wedi okina, lo dihole dia vɔ mbutɛ anto dia vɔ petsha wanɛ waha Akristo, Yeso akatɛ ambeki ande dia vɔ ‘nanga atunyi awɔ.’ (Mateu 5:44) Ɔpɔstɔlɔ Paulo akakɔkɔmiya Akristo ate: “Keli, naka utunyi aye eko la ndjala, uwusha mbu ya nde; naka ndi la pusa, uwusha dia no.” (Romo 12:20) Nde akatɛ Akristo nto dia vɔ ‘ntshɛɛ anto tshɛ ɔlɔlɔ.’—Ngalatiya 6:10.
13 Koko aha la tshimbatshimba, elui esato w’anto wakatatɛ ‘petsha’ ambeki wa Kristo. Ntondotondo, ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ w’Ase Juda. Tamu kema dia Akristo wakatatɛ kotola yambalo yawɔ esadi eto! Akristo waki la kɔlamelo y’efula ndo wakakitanyiyaka ɛlɛmbɛ wa lâdiko wendana la lɔkɛwɔ, ndo nto, vɔ wakasambishaka l’ohetoheto wa mamba losango lakasambiyama lasha anto elongamelo. Nunu di’anto diakatombe oma l’ɔtɛmwɛlɔ w’Ase Juda ko wakayokomaka Akristo. (Etsha 2:41; 4:4; 6:7) Ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ w’Ase Juda wakɔsaka ambeki wa Yeso oko ɛtɔlɔki (apostats)! (Ɛdika l’Etsha 13:45.) Vɔ waki la nkɛlɛ k’efula, wakafɔnyaka ɔnɛ Lokristo la mɛtɛ ambolengola ɛlɛmbɛ awɔ w’ashidi. Wakataka ɔnɛ vɔ mbatona ndo kanyi yaki lawɔ otsha le Ase Wedja! Tatɛ oma lo 36 T.D., Ase Wedja wakakoke koma Akristo wele la mbetawɔ ndo la waɛsɛ akɔ wâmɛ oko Akristo w’Ase Juda.—Etsha 10:34, 35.
14 Dui dia hende, Akristo wakahetshama nto oma le atɛmɔdi w’apanganu. Oko ɛnyɛlɔ, l’Ɛfɛsɔ w’edjedja, anto wakakondjaka falanga efula lo nɛngaka ahole woleki ekila wa lo tɛmpɛlɔ ka nzambi ka womoto kakawêlɛka Artémis. Koko lam’akasambisha Paulo lɛkɔ, Ase Ɛfɛsɔ efula waketawɔ, ko wakamɔ oma l’ɔtɛmwɛlɔ waki Artémis. Lam’akawɛnyi di’okanda awɔ hayɔkɛndakɛnda, etshudi wa fɛsa wakatondja londjo la mamba. (Etsha 19:24-41) Ngasɔ mbakatshama lam’akɔtɔ Lokristo la mɛtɛ la Bituniya (ngelo ka lo nɔrdɛ uwɛstɛ lo wodja wa Turquie). Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ w’Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ shila la fundama, Pline le Jeune, omboledi wa la Bituniya, akakɔndɔla ɔnɛ: tɛmpɛlɔ y’apanganu yakatshikala anyanya ato, ndo lofulo la wanɛ wakasondjaka adiyo wakahombaka ndɛka nyama yakawalambolaka yakakitakita heyama. Wakômalɛ Akristo, wakâhɛnyahɛnya nɛ dia l’ɔtɛmwɛlɔ awɔ, vɔ kombetawɔka awui wa nambola wa nyama la dikishi. (Heberu 10:1-9; 1 Joani 5:21) Lo mɛtɛ, woho wakatâdianganaka Lokristo la mɛtɛ akafutanya wanɛ wakakondjaka falanga l’ekimanyielo k’ɔtɛmwɛlɔ w’apanganu, ko wanɛ wakashishaka falanga yakɔ l’okanda wakawandaka wakomala efula.
15 Dikambo dia sato, wanɛ waki la ngandji k’otamanya ka wodja awɔ wa Rɔmɔ ‘wakahetshaka’ Akristo. Ntondotondo, Ase Rɔmɔ wakɔsaka Akristo oko djui mɔtshi ya tshitshɛ y’anto yakayashaka l’ɔtɛmwɛlɔ ɔmɔtshi walangawɔ efula. Koko l’edjedja ka wonya, wakayotaka ɔnɛ onto tshɛ letawɔ ate Okristo mbênde ayolongola dilanya dia nyɔi. Bonde kahɛnyahɛnyama Akristo ndo kadiakemawɔ l’ɔtɛ wa losembwe lawɔ na?
Bonde Kakahetshamaka Akristo wa Ntondo oma le Ase Rɔmɔ?
16 Ntondotondo, Ase Rɔmɔ ‘wakahetshaka’ Akristo nɛ dia vɔ wakayelaka mbetawɔ ka l’ɔtɛmwɛlɔ awɔ. Oko ɛnyɛlɔ, vɔ kɔmbɔtɔka l’akambo wa l’andja ɔnɛ. (Joani 15:19) Ɔnkɔnɛ, vɔ wakatonaka olimu w’ɔsɔlayi la w’ɔnɛnɛ wa pɔlitikɛ. Diɔ diakɔ “diakawɔsaka Akristo oko anto w’anyanya wahadje yimba l’awui weta l’andja ɔnɛ,” oko wadita Augustus Neander, ɔkɔndɔdi ɔmɔtshi w’ɛkɔndɔ. Le wɔ, aha monga wa l’andja ɔnɛ akalembetshiyaka nto mbewɔ mboka ya kɔlɔ ya dikongɛ di’Ase Rɔmɔ. Will Durant, ɔkɔndɔdi w’ɛkɔndɔ ate: “Apanganu wakayashaka l’ɛngɛnɔngɛnɔ wa l’andja ɔnɛ wakâmbaka heyama l’ɔtɛ wa lɔkɛwɔ lawɔ l’ɔlɔlɔ laki l’Akristo wakokaka Nzambi wɔma.” (1 Petero 4:3, 4) Oma lo woho wakawahɛnyahɛnyaka ndo wakawadakaka Akristo, Ase Rɔmɔ wakayangaka dia nɛmbɔhaya nkum’etema y’Akristo.
17 Akristo asɔ wa l’eleko ka ntondo wakasambishaka lokumu l’ɔlɔlɔ la Diolelo diaki Nzambi l’ohetoheto wa mamba. (Mateu 24:14) Oya lo 60 T.D., Paulo akakoke mbuta ɔnɛ lokumu l’ɔlɔlɔ ‘lambosambishama le ditongami tshɛ diele l’ɛse olongo.’ (Kolosai 1:23) Oya l’ekomelo k’eleko ka ntondo, ambeki wa Yeso waketɛ anto ambeki lo Diolelo di’otondo di’Ase Rɔmɔ, mbut’ate: l’Asiya, L’Erɔpɛ, ndo l’Afrika! Kânga ‘amɔtshi wa lo luudu la Kayisa’ wakakome Akristo.a (Filipi 4:22) Esambishelo kawɔ ka l’ohetoheto kɛsɔ akawaela lohetsho. Neander ate: “Anto wa weho tshɛ wakatatetemalaka mbetawɔ Lokristo la mɛtɛ, ndo ɔtɛmwɛlɔ w’ase ngelo wakakome lo wâle, kâmɛ ndo lɔsɛnɔ l’anto la atshunda awɔ.”
18 Ambeki wa Yeso wakamamemaka paka Jehowa oto. (Mateu 4:8-10) Ondo woho wakawɔ̂tɛmɔlaka ngasɔ mbakaleke mbaela ekakatanu l’asawɔ l’Ase Rɔmɔ. Ase Rɔmɔ kombidjaka ɛtɛmwɛlɔ ekina yimba, nɛ dia ase ɛtɛmwɛlɔ akɔ wakatɛmɔlaka nkumekanga. Akristo wa ntondo takawakoke mbɔtɔ l’ɔtɛmwɛlɔ wa ngasɔ. Vɔ wakɛnaka dia wayoyokoya la Jehowa Nzambi, omboledi woleki wa lo Diolelo di’Ase Rɔmɔ. (Etsha 5:29) Omalɔkɔ, oyadi kânga Okristo aki ose ngelo lele la lɔkɛwɔ l’ɔlɔlɔ l’awui akina tshɛ, wakawɔsaka oko otunyi wa Diolelo dia Rɔmɔ.
19 Ɔkɔkɔ okina wêkekɔ wɛnya lande na kele Akristo wa kɔlamelo ‘wakahetshamaka’ oma le dikongɛ di’Ase Rɔmɔ: Anto kotshimbatshimbaka dia mbetawɔ awui wakâhindɛka anto, awui wele efula kawɔ, ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ w’Ase Juda mbaki lo kiɔkɔ yawɔ. (Etsha 17:5-8) Oya lo 60 kana 61 T.D., etena kakakongɛka Paulo dia Nkumekanga Nɛrɔ pembola onongo ande la Rɔmɔ, ewandji w’Ase Juda wakate dikambo di’Akristo ɔnɛ: “Shu mbeyaka shati: Lu ahuli tshe, antu mbutaka aui wa kolo lu dikambu diawo.” (Etsha 28:22) Lo mɛtɛ, Nɛrɔ akoke awui wa kashi wakawâmamatanyiyɛ. Lo 64 T.D., lam’akawate ɔnɛ nde mbakatshumbe loowo lakalongoya Rɔmɔ, Nɛrɔ aketshiya ewo ɔnɛ Akristo mbaki lo kiɔkɔ ya dikambo sɔ. Dui sɔ diakayokonyaka ase wodja dia vɔ pɛnyahɛnya Akristo woho w’anyanya ndo ndjashikikɛ dia mbamana oshiki.
20 Awui wa kashi wakawataka lo lokombo l’Akristo wakatombaka oma l’akambo wa lokolonganya ndo mbamamatanyiyɛ awui amɔ wendana la dietawɔ diawɔ. Lam’ele vɔ wakatɛmɔlaka paka Nzambi kâmɛ keto ko kɔtɛmɔlaka nkumekanga, wakawaɔsaka ɔnɛ vɔ hawetawɔ Nzambi. Lam’ele ase nkumbo amɔtshi wanɛ waki kondjâla Akristo wakahetshaka ewɔtɔ awɔ waki Akristo, wakayokitɛka lo mbasɔngwɛ ɔnɛ vɔ pandjolaka nkumbo. (Mateu 10:21) Wakawaɔlɛ nkombo y’andeshi w’anto, lɔtɛngɔ lele, lo ndjela abuku amɔtshi, lakatombe oma lo woho wakawalanya ɛtɛkɛta wa Yeso wakandate lushi la Dambo dia Nkumadiɔndjɔ dia la Dikɔlɔ.—Mateu 26:26-28.
21 Ɔnkɔnɛ, Akristo wa kɔlamelo ‘wakahetshamaka’ oma le Ase Rɔmɔ l’awui anɛ ahende wa weke: (1) oma lo mbetawɔ kawɔ kaki l’etshina lo Bible ndo l’etsha awɔ, la (2) woho wakawâmamatanyiɛka awui wa kashi. Oyadi shɛngiya yakɔna yakâtshutshuyaka dia mbahɛnyahɛnya, atunyi awɔ tshɛ waki l’oyango ɔtɔi: ndjaka Lokristo la mɛtɛ. Eelo mɛtɛ, weolo wa lo nyuma wahɛnama ndo woleki anto etale efula mbakâtshutshuyaka dia vɔ pɛnyahɛnya Akristo.—Efeso 6:12.
22 L’ɛnyɛlɔ k’Akristo wa l’eleko ka ntondo, Ɛmɛnyi wa Jehowa wa nshi nyɛ ‘wambohetshama’ lo wedja efula. Koko vɔ hawohetsha anto akina waha Ɛmɛnyi; kana tɔmbɔkwɛ lɛɛta. Ndo nto, vɔ mbeyamaka l’andja w’otondo oko anto wôkana ngandji ka mɛtɛ katamba elelo wa l’asa anto, nkoho y’alemba, la dibila. Ko bonde kâhɛnyahɛnyawɔ na? Atshawɔ la ntondo k’ehemba na? Awui asɔ mbayotosawola lo sawo diayela.
Ɛmɛnyi wa Jehowa mbidjaka weolo efula dia ndjela dako di’oma lo Bible diatɔlɔmba dia ‘ntshɛka anto tshɛ ɔlɔlɔ.’ (Ngalatiya 6:10) L’etena ka dihombo, ngandji ka wanyawɔ anto mbatshutshuyaka dia vɔ kimanyiya wanɛ wahasangi lawɔ ɔtɛmwɛlɔ ɔtɔi. Oko ɛnyɛlɔ, lo mpokoso ka woke kakatombe lo Rwanda lo 1994, Ɛmɛnyi w’oma l’Erɔpɛ wakaye l’Afrika la lolango lawɔ dia ndjokimanyiya anto akina. Esadi eto, wakake mpango la waa dispasɛrɛ dia kimanyiyaka anto. Wakatome mbo ya ndɛ efula, ahɔndɔ, l’elangitshi l’aviɔ lɛkɔ. Ɛmɛnyi wa l’ɛtshi kakɔ ka nkɛtɛ waki oko kasato ɔtɔi ka lofulo l’ase dawo, wanɛ wakakondja ekimanyielo kɛsɔ.
[Footnote]
a Etelo k’ɔnɛ wa lo ‘luudu la Kayisa’ hɛnya ɔnɛ tɔ mendanaka l’ewotɔ wa kasuke wa nkumbo kaki Nɛrɔ, nkumekanga kakôlɛka nshi shɔ. Koko tɔ mbeyaka mendana l’abɔyi, la tɔlɔhɛlɔhɛ tande tɔmɔtshi, wanɛ wele ondo wakôkambɛka ntumu ya lo luudu, ɛnyɛlɔ oko katɛ la mbidjaka pudipudi lo luudu la nkumekanga la l’anto ande.
[Study Questions]
1, 2. Onde wɛ kokaka kɔndɔla awui amɔtshi wa mɛtɛ wakakomɛ Ɛmɛnyi wa Jehowa l’ɔtɛ w’ɔnɛ vɔ mbayela awui wa l’ɔtɛmwɛlɔ awɔ?
3. Lande na kele Ɛmɛnyi wa Jehowa efula hawoleke sowa l’anya w’anto akina na?
4. Lo ndjela Yeso, kakɔna kahomba nongamɛ onto lalanga koma ombeki ande?
5, 6. (a) Di’ɔkɔkɔ akɔna wakalɔmbɛ Yeso wanɛ wakahombe ndjokoma ambeki dia vɔ “ntediki ushinga”? (b) Lande na kahatahombe pandjɔ yimba lam’ahomanaso l’ehemba na?
7, 8. Wetshelo akɔna wakakonya Ase Juda dia vɔ petsha Ase Wedja, ndo lɔkɛwɔ lawɔ lɔsɔ akayôtaka awui akɔna?
9. Shɛngiya yakɔna yaki la wetshelo w’ewandji w’Ase Juda lo dikambo di’Ase Wedja?
10, 11. (a) Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ akawahikaka lo dikambo di’angɛndangɛnda? (b) Wetshelo akɔna wambotokondja oma lo kɛnɛ kakakomɛ Ɔtɛmwɛlɔ w’Ase Juda?
12. Ngande wɛnya Afundelo hwe ɔnɛ Yeso nangaka ambeki ande mbɔsa Ase Wedja la kanyi y’ɔlɔlɔ na?
13. Lande na kakahetshaka ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ w’Ase Juda ambeki wa Kristo na?
14, 15. (a) Lande na kakayakotwɛ Akristo lohetsho oma le atɛmɔdi w’apanganu na? Sha ɛnyɛlɔ. (b) Olui akɔna wa sato ‘wakayohetshaka’ Akristo wa ntondo?
16. Woho akɔna wakakakitɔna Akristo l’andja ɔnɛ, ndo lande na kakiwɔ kombeyama efula le Ase Rɔmɔ?
17. Kakɔna kɛnya ɔnɛ olimu w’esambishelo wakakambaka Akristo wa l’eleko ka ntondo wakatɔ̂ka elowa?
18. Woho akɔna wele nganɛ wakawamamemaka Jehowa la mbokambɛ ndamɛ oto akakonyaka Akristo lo vɔ sanya la mbolamatadi k’Ase Rɔmɔ?
19, 20. (a) Akɔna aki lo kiɔkɔ ya woke y’akambo wa kashi wakadiangana lo lokombo l’Akristo wa kɔlamelo na? (b) Awui akɔna wa kashi wakawamamatanyiyɛka Akristo?
21. Lo ɛkɔkɔ ehende akɔna wa weke ‘wakahetshamaka’ Akristo?
22. (a) Ɛnyɛlɔ kakɔna kɛnya ɔnɛ Ɛmɛnyi wa Jehowa mbidjaka weolo efula dia ‘ntshɛ̂ka anto tshɛ akambo w’ɔlɔlɔ’? (Enda lo kiombo ya lo lɛkɛ 11.) (b) Kakɔna kayotɛna lo sawo diayela?
[Caption]
[Footnotes]
[Caption]
[Questions]
[Caption on page 21]
[Box on page 21]
‘TOTSHƐKE ANTO TSHƐ ƆLƆLƆ’
[Caption on page 23]
[Caption on page 23]
Akristo wa l’eleko ka ntondo wakasambishaka lokumu l’ɔlɔlɔ l’ohetoheto wa mamba
[Caption on page 24]
[Review on page 24]
Ngande Wayoyokadimola?
◻ Lande na kakatɛ Yeso wanɛ wayoyônga ambeki ɔnɛ vɔ pombaka ntɛdiki oshinga na?
◻ Kanyi ya woho wakawalekaka mbɔsa Ase Wedja aki la shɛngiya yakɔna l’ɔtɛmwɛlɔ w’Ase Juda, ndo wetshelo akɔna wakondjaso oma lo dikambo sɔ?
◻ Naa tɔkɔkɔ tosato t’ɛhɛnyɔhɛnyɔ wakakomɛka Akristo wa ntondo wa kɔlamelo?
◻ L’ɛkɔkɔ akɔna ‘wakahetshamaka’ Akristo wa ntondo oma le Ase Rɔmɔ?