Wɛ Mbidjasɛka Kâmɛ La Nkumbo Kayɛ?

“AMBUTSHI w’Apami w’Ase Japon Nangemaka Efula Kânga Mbângemawɔ l’Olimu ndo Mbahawakɛnya l’Anawɔ.” Ngasɔ mbakawafunde lo jurunalɛ mɔtshi y’Ase Japon yelɛwɔ ɔnɛ: Mainichi Shimbun ambeta ɛnɔnyi ɛmɔtshi. Sawo diakɔ diakɛnya ɔnɛ lo 1986, Lɛɛta la la Japon akakɔnya ana dia mbeya kanyi yawɔ lo dikambo dia washɛwɔ lam’ayowokoma epalanga, ko suke l’ana 88 lo lokama wakakadimola ɔnɛ naka washɛwɔ waya esombe, vɔ wayowakokɛ. Lo Jurunalɛ yakɔ yamɛ, l’Angɛlɛ wakatondja ɔtɛ okina wata ɔnɛ: “Ambutshi l’Ana Hawoyodjana Yimba.” Otshikitanyi la kɛnɛ kakafundama lo jurunalɛ ya lo Japon, yɔ mbikaka epole ɔsɛkɛ lo kanyi kina yendana l’ɔkɔnya akɔ: Lushi tshɛ lakambema olimu, ambutshi w’apami w’Ase Japon mbetshaka paka taahe 36 toto vɔ l’anawɔ. Naka sho mbɛdika la wedja ekina, ambutshi w’apami wa l’Allemagne wa l’owɛstɛ mbidjasɛka kâmɛ l’anawɔ taahe 44 l’atei a lomingu, ko l’États-Unis, vɔ mbetshaka taahe 56 kâmɛ l’anawɔ.

Aha ambutshi w’apami ato mbadjasɛ l’anawɔ paka taahe tongana toto. Ambutshi efula wa wamato ntshɔka l’ahole akina atokamba elimu. Oko ɛnyɛlɔ, ambutshi efula wa wamato w’enyemba pombaka kamba ntumu ya l’emunyi dia kokɛ nkumbo yawɔ. Awui asɔ kitshakitshaka lofulo la wenya wadjasɛ ambutshi kâmɛ l’anawɔ.

Wekelo ɔmɔtshi wakawatshe lo 1997 l’atei w’ana 12000 w’Ase Amerikɛ w’ɛnɔnyi dikumi l’ɛmɔtshi akɛnya ɔnɛ ana wokana dimɛna l’ambutshi awɔ hawoleke diɛnɛ l’otshimbelo wa yimba, kana kanyiya dia ndjadiaka, dia ndjakimɔ l’awui wa dengalenga ndo l’ɔnwɛlɔ wa didjoyadjoya. Prɔfɛsɛrɛ kɛmɔtshi akɛnya oma l’oyangelo ande w’etete ɔnɛ: “Ndoko woho wokukiyɛ mbokana efula l’ana naka wɛ kema lâwɔ lo dikambo diawɔ etena kewɔ l’ohomba ayɛ.” Ɔnkɔnɛ ekɔ ohomba mbidjasɛka ndo sawolaka kâmɛ l’ana.

Naka Hanyoyosawola

Nkumbo nyɛ yahaleke sawola ele nkumbo nyɛ yele shanga vwa, mbut’ate: ombutshi ɔmɔtshi mangana etale l’ase luudu lande lɛnɛ akawotome l’olimu. Koko kânga lo nkumbo yele ambutshi lâwɔ, aha tshɛ mbatosawolaka l’anawɔ. Kânga mbasɛnawɔ vɔ tshɛ kâmɛ, ambutshi amɔtshi tshɔka l’olimu la ntondo k’ana memɔ oma lo djɔ ndo ndjokalolaka wonya wambowolala. Dia vɔ sawolaka, ambutshi amɔtshi mbidjasɛka la nkumbo yawɔ nshi ya samalo la ya mingu ndo lo nshi y’akimɔ. Vɔ mbutaka dia mbetshaka wenya ɛmɔtshi “w’amɛna” kâmɛ l’anawɔ.

Ko onde, sawo dia lo pai la tɛkɛtshanyaka wenya ɛmɔtshi w’amɛna mbɛdima? Yɔnɛ Laurence Steinberg, onyangiyangi ɔmɔtshi ate: “Lo mɛtɛ, ana wadjasɛ l’ambutshi awɔ edja efula ndeka salangana oleki wanɛ wahaleke mbidjasɛ kâmɛ l’ambutshi awɔ. Ndoko ɛngɔ kokuki sɔmbɔla wenya washishɔ ɛsɔ. Kanyi ya mbetshaka wenya ɛmɔtshi w’amɛna la nkumbo yambeta loowe.” Ngasɔ mbɛna omoto ɔmɔtshi l’Ose Birmanie. Omɛnde, Ose Japon l’onto k’onto kalolaka oma l’olimu l’oshidi ɔtɔi kana ehende w’otsho lushi tshɛ. Kânga mbadjasɛnde kâmɛ la nkumbo kande nshi ya samalo la ya mingu, wadiɛnde ate: “Mbidjasɛ la ngelo nshi ya samalo la ya mingu tshɛ hɛdima l’onto lônga la nkumbo kande lomingu l’otondo. . . . Onde onto kokaka ndala ndjala lomingu l’otondo ko ndjɔlɛ wa ma akɔ tshɛ wotondɔlɛ Lushi la Samalo la la Lomingu?”

Pombaka Mbidja Weolo Efula

Bu wolo mbuta ɔnɛ katosawolake la ngelo, andjosawolaka ɔnɛ ayɔpɛtaka dikambo. Dia kondja woho wa kokɛ nkumbo ndo kotshaka ehomba awɔ, ambutshi wakamba elimu bu la diaaso dia mbidjasɛka kâmɛ la nkumbo yawɔ. Efula ka wanɛ wângana l’ase nkumbo kawɔ l’ɛkɔkɔ ɛmɔtshi sawolaka la wakiwɔ lo wa telefɔnɛ kana lo mikanda. Koko oyadi wɛ mbidjasɛ lawɔ kâmɛ la ngelo kana bu, pombaka mbidja weolo l’otema ɔtɔi dia sawolaka dimɛna l’atei a nkumbo.

Ambutshi wahasawola kâmɛ la nkumbo yawɔ wayoyona kɛnɛ kakawonɛ oma l’ohotohoto awɔ. Papa kɛmɔtshi kaki kombidjasɛka kâmɛ la nkumbo kande, kɔ̂ndɛka ndo lawɔ kâmɛ, akayɛnaka wonya oko lɛɛdi. Ɔnande la pami akayotatɛ ndjakimɔ l’awui wa ngala, ndo wakande ɔnɛ la womoto ava diangɔ lo makashinyi. Lushi lɔmɔtshi la Lomingu la pindju, lam’akalange she ntshɔ atɔkɛnya l’asekande, ɔna akatombe po ko nde la she ate: “Onde mama oto kele ombutshi lo luudu lɔnɛ? Ɔna akanyange ata ɔnɛ: Mama ndamɛ mbɔsa tɛdikɔ lo nkumbo kaso. Papa, wɛ ndoko lushi la . . . . ”

Ɛtɛkɛta ɛsɔ akasokoya she dia kana yimba. Ko nde ndjota ate: oma l’ɛlɔ, layɔlɛka diangɔ dia la pindju kâmɛ la nkumbo kami. Ntondotondo, nde akatatɛ ndɛ paka la wadiɛnde oto. Yema yema, ko ana ndjâyela, ko wâlaka awui nshi tshɛ wonya walɛwɔ la pindju. L’edjedja ka wonya, vɔ wakayokomaka lo ndɛka ma dia dikɔlɔ kâmɛ. Ngasɔ mbakayodjaka pami kɛsɔ wolo hakoke diaha nkumbo kande pandjɔ.

Ekimanyielo Kasha Ɔtɛkɛta wa Nzambi

Bible keketshaka ambutshi dia vɔ ndjatshungwɛka etena ka sawolaka l’anawɔ. Ase Isariyɛlɛ wakalakanyema oma le omvutshi Mɔsɛ ɔnɛ: “Isariyele li! nyuki. [“Jehowa, Nzambi kaso, ekɔ ndamɛ Jehowa,” NW]. Ulangi [“Jehowa, Nzambi kayɛ,” NW], l’utema aye tshe, la lumu laye tshe, ndu la wulu aye tshe. Aui ane wamumukudjangela elo, wayali l’utema aye. Kuwakokomiyaki an’aye, kuwatelakewo lam’udjashiye lu luudu laye, ndu lam’atayakendakenda lu mbuka, lam’etamiye, ndu lam’etoye.” (Euhwelu k’Elembe 6:​4-7) Eelo, amɔtshi wa l’atei aso wele ambutshi, pombaka mbisha ɛnyɛlɔ lo mbidjasɛka kâmɛ la nkumbo yawɔ naka sho nangaka tɔtɔmiya anaso awui wa Nzambi lo timba ndo l’etema awɔ.

Dikambo dia mamba ko ɔkɔnya wakatatshi l’etatelo wakawakɔnya ana w’Ase Amerikɛ olekanyi 12000 lo 1997 akɛnya ɔnɛ: “L’atei w’anto suke la 88 lo lokama . . . wanɛ wakate ɔnɛ wekɔ l’ɔtɛmwɛlɔ ɔmɔtshi, wakakanaka ɔnɛ ɔtɛmwɛlɔ l’alɔmbɛlɔ kokaka mbâkokɛ.” Koko Akristo wa mɛtɛ mbeyaka ɔnɛ naka ana mbekaka awui a Nzambi dimɛna la ngelo, kete vɔ wayokokamɛ oma lo ɔnwɛlɔ wa didjoyadjoya, hemɔ ya lo tokanyi, tokanyi ta ndjadiaka, akambo a ngala ndo oma lo weho ekina w’akambo.

Ambutshi amɔtshi mɛnaka dia vɔ bu la wenya wa mbidjasɛ la nkumbo yawɔ. Alekoyake le ambutshi a wamato w’enyemba walanga mbidjasɛ kâmɛ l’anawɔ, koko wahomba kamba ntumu ya l’emunyi. Ngande wakokawɔ ndjatshungwɛ etena k’ɔlɔlɔ ka mbidjasɛka la nkumbo yawɔ na? Bible tɔkɔkɔmiyaka ɔnɛ: “Ulamaki [“lomba l’ekanelo ka yimba,” NW].” (Tukedi 3:21) Ambutshi kokaka kamba “l’ekanelo ka yimba” dia mombɛ nkumbo yawɔ wenya wa mbidjasɛka awɔ. Woho akɔna na?

Naka ombutshi a womoto mbeyɛ, ko wɛ ambɔlɛmba oma l’olimu, onde wɛ hakoke nɔmba anayɛ dia nyu katɛka mbo ya ndɛ kâmɛ oka? Etena kɛsɔ, nyu mbeyaka monga la diaaso dia ndekaka sawola l’asanyu. L’etatelo, mbeyaka monga wolo dia katɛka kâmɛ. Koko aha la tshimbatshimba, wɛ mbeyaka ndjɛna dia ekɔ dui di’ɔlɔlɔ efula ndo wenya hete wêteta.

Ondo wɛ ekɔ ombutshi a pami wele l’akambo efula wa ntsha nshi ya samalo la ya mingu tshɛ. Lande na ahayatshe ntumu mɔtshi kâmɛ l’anayɛ na? Nyu mbeyaka sawolaka wonya wakambanyu kâmɛ, ko wɛ mbahokolaka dimɛna l’etena kɛsɔ. Dako diasha Bible dia ndakanyaka anayɛ awui wa Nzambi kokeketshaka dia wɛ sawolaka la wɔ ‘lam’odjashinyu lo luudu, ndo lam’atanyakɛndakɛnda lo mboka’​—⁠mbut’ate: etena tshɛ kêyɛ la diaaso. Ekɔ ‘dui dia lomba’ dia sawolaka l’anayɛ lam’akambanyu tolimulimu kâmɛ.

Mbidjasɛka kâmɛ la nkumbo kayɛ mbeyaka kêla difuto dia pondjo. Yokedi mɔtshi ya lo Bible mbutaka ɔnɛ: ‘Wanɛ washana tokanyi wekɔ la lomba.’ (Tukedi 13:10) Lo ndjatshungwɛka etena ka sawolaka la wa lo luudu layɛ, wɛ ayokoka mbalɔmbɔla la lomba l’ekakatanu walɔshana la so lo lɔsɛnɔ la lushi la lushi. Naka wɛ mbasha ɛlɔmbwɛlɔ ka ngasɔ ɛlɔ kɛnɛ, kete wɛ hoshisha wenya tshanana lo nshi yayaye, kana ndjoyahɛnyahɛnya l’asolo. Lâdiko dia lâsɔ, ndo wɛ, ndo vɔ, nyayɔngɛnangɛna. Dia mbalɔmbɔla ngasɔ, wɛ pombaka ntɛkɔla oma l’ɛtɛkɔ ka lomba kele lo Bible, Ɔtɛkɛta wa Nzambi. Kamba la tɔ dia ndakanya anayɛ ndo dia nɔmbɔla nkumbo kayɛ.​—⁠Osambu 119:105.

[Caption on page 4]

[Caption on page 4]

Ana wadjasɛ l’ambutshi awɔ hawoleke diɛnɛ la tokanyi

[Caption on page 5]

[Caption on page 5]

Sawo di’ɔlɔlɔ mbelaka ɛlɔlɔ wa pondjo lo lɔsɛnɔ la lo nkumbo

[Caption on page 6]

[Caption on page 6]

Wonya wakambanyu tumu kâmɛ l’ananyu, nyu mbeyaka sawolaka awɔ ndo mbahokolaka