Jehowa—Ɔnɛ lele la nkudu k’otamanya
“Uma lu wuki wa wulu andi, ndu uma lu khudu kandi k’utamanya, mbakidio kumpumbama nduku otoi.”—ISAYA 40:26.
1, 2. (a) Lɔsɛnɔ laso nemanɛka la nkudu kaya oma lo kiɔkɔ yakɔna yɛnama? (b) Lembetshiya kɛnɛ kɛnya dia Jehowa ekɔ Kiɔkɔ ya nkudu tshɛ.
NKUDU mbɔsamaka oko ɛngɔ k’anyanya le anto efula. Oko ɛnyɛlɔ, nkudu kele la kura kana dja y’atɔtɔ tokimanyiyaka dia kondja esase la loowe la dja kana pɛtsha mashinyi ɔmɔtshi wakɛndakɛnda la kura wele laso. Paka wonya watotshɔka kura la shashimoya mbateyaka anto ɔnɛ naka tɔ bu kete elimu suke la tshɛ wa l’osomba wambovɔ. Efula k’esase watɔsɛnya ndjaka oma lo tshimbo ya wonya, kiɔkɔ ya dja yoleki shikaa.a Lo sekɔndɛ tshɛ, mɔtɛrɛ ɔsɔ welɛwɔ wonya ndɛka miliyɔ tshanu ya tɔnɛ ya waa atomɛ wele oko esase ande dia mbisha nkɛtɛ esase wetɔ l’ohomba dia diangɔ dia lɔkɔ monga la lɔsɛnɔ.
2 Ko oma lende aya nkudu kɛsɔ tshɛ kele la wonya na? Akɔna akatonge ɛngɔ kɛsɔ ka nkudu efula, mbut’ate wonya na? Jehowa Nzambi mbakakitonge. Osambu 74:16 mbutaka ɔnkɔnɛ lo dikambo diande: “We kakatungi ngondo la unya.” Eelo, Jehowa mbele Kiɔkɔ y’ɛngɔ tshɛ kele la nkudu, oko wende Kiɔkɔ y’ɛngɔ tshɛ kele la lɔsɛnɔ. (Osambu 36:9) Hatokoke pondjo mbɔsa nkudu kande oko ɛngɔ k’anyanya. Lo tshimbo y’omvutshi Isaya, Jehowa totɛka dia sho menda diangɔ dia weke dia l’olongo ɛnyɛlɔ oko wonya la tɔɔtɔ ndo kana lomba lo woho wakatongama diangɔ sɔ. “Nyedia ashu anyu utsha l’ulungu, nyendi one lakatungi diango ne, latuditundjaka l’elui adio. Ndi atudietaka dio tshe kumbu. Uma lu wuki wa wulu andi, ndu uma lu khudu kandi k’utamanya, mbakidio kumpumbama nduku otoi.”—Isaya 40:26; Jeremiya 3:17.
3. Ɛlɔlɔ akɔna wakondjaso oma lo woho wɛnya Jehowa nkudu kande?
3 Lam’ele Jehowa ekɔ la nkudu k’otamanya, sho kokaka mbetawɔ ɔnɛ wonya ayotetemalaka tosha esase ndo dja y’eso l’ohomba dia monga la lɔsɛnɔ. Koko, sho mendɛka lo nkudu kaki Nzambi aha paka dia kotsha ehomba aso wa l’emunyi eto ko pe. Etshungwelo kaso oma lo pɛkato la nyɔi, elongamelo kaso kendana la nshi yayaye, ndo wɛkamu aso le Jehowa—nemanɛka tshɛ la woho wakamba Jehowa la nkudu kande. (Osambu 28:6-9; Isaya 50:2) Bible ekɔ la bɛnyɛlɔ efula diɛnya nkudu kele la Jehowa dia tonga, tshungola, shimbɛ ekambi ande ndo ndanya atunyi ande.
Nkudu ka Nzambi mɛnamaka lo diangɔ diakandatonge
4. (a) Ngande wakayaoke Davidi lam’akandende olongo l’otsho? (b) Kakɔna kɛnya diangɔ dia l’olongo lo kɛnɛ kendana la nkudu ka Nzambi?
4 Ɔpɔstɔlɔ Paulo akalembetshiya ɔnɛ ‘nkudu k’Otungi aso ka pondjo koka mɛnama hwe oma lo diangɔ diakandatonge.’ (Romo 1:20) Ɛnɔnyi nkama la ntondo, Davidi, omembi w’esambo, laki ndo onami w’ɛkɔkɔ akawalɛka mbala efula l’olongo l’otsho, ndo akɛnyi woke woke w’andja ndo nkudu kele l’Otungi awɔ. Nde akafunde ate: ‘Lam’atomendaka olongo, elimu w’anya ayɛ, ngɔndɔ la tɔɔtɔ takayatonge, ɔn’onto ênde dia wɛ mbokanɛ, ndo mbokokɛ na?’ (Osambu 8:3, 4) Kânga mbakinde komonga l’ewo k’efula lo kɛnɛ kendana la diangɔ sɔ dia l’olongo, Davidi akashihodia dia nde ekɔ paka yangɔ y’anyanya lo ndjaɛdika l’Otungi w’andja ɔnɛ wa woke woke. Ɛlɔ kɛnɛ, waa nomb’ewo l’awui wa diangɔ dia lo loowa mbeyaka awui efula lo kɛnɛ kendana la woke woke w’andja ɔnɛ ndo nkudu kosuke andja akɔ. Oko ɛnyɛlɔ, vɔ totɛka ɔnɛ lo sekɔndɛ tshɛ, wonya ekɔ lo toma esase wele la wolo wɛdimi la miliyɔ 100 000 ya megatɔnɛ ya trinitrotoluène (T.N.T).b Yema tshitshɛ tsho y’esase watoma wonya mbakoma lanɛ la nkɛtɛ; koko yema yakɔ kokaka dia sukɛ nsɛnɔ ya diangɔ diele l’okama ɔnɛ wa nkɛtɛ. Koko, aha wonya mboleki tɔɔtɔ tokina tshɛ ta l’olongo nkudu. Esase watoma tɔɔtɔ tɔmɔtshi lo sekɔndɛ ɔtɔi keto mbɛdima la watoma wonya lushi l’otondo lo wolo. Lâsɔ ohokanyiya nkudu kahomba monga l’ɔnɛ lakatonge diangɔ sɔ dia l’olongo! Diɔ diakɔ diakate Elihu ate: ‘Ndoko lamana Kanga-Nkudu-Tshɛ fundo, nde ekɔ la nkudu kaheme tshɛ.’—Jobo 37:23.
5. Ngande wɛnaso wolo wa Jehowa oma l’elimu ande?
5 Naka sho ‘sɛdingola elimu waki Nzambi,’ oko Davidi, kete tayɛna woho wɛnama nkudu kande ahole tshɛ—lo lɔpɛpɛ, l’asuku w’ashi, lo ndjadi, l’esase, lo ndjale ya weke la l’akona wa weke. (Osambu 111:2; Jobo 26:12-14) Ndo nto, oko wakɛnya Jehowa Jɔbɔ, wolo Ande mɛnamaka lo woho wakandatonge waa nyama. L’atei ayɔ sho kokaka shila nguwo. Jehowa akatɛ Jɔbɔ ate: “Wulu ato weko lu lukendi lato, la khudu kato lu emunyi wa lu dikundju diato.” (Jobo 40:15-18) Lo nshi yakafundamaka Bible, ndjate akeyamaka oma lo wolo wele latɔ wotsha ndo anto wɔma, ndo Davidi akalɔmbɛ Nzambi dia nde mbohandola oma l’‘onyɔ wa tambwɛ, ndo oma lo seke ya ndjate.’—Osambu 22:21; Jobo 39:9-11.
6. L’Afundelo, ngɔmbɛ ekɔ didjidji diakɔna ndo lande na? (Enda lo nɔtɛ ka l’ɛse ka dikatshi.)
6 Lo Bible, ngɔmbɛ k’omi mbɔsamaka oko didjidji dia nkudu ka Jehowa lo menda wolo wele la tɔ.c Lo ɛnɛlɔ kakɛnyi Joani kendana la kiti ka Jehowa, nde akɛnyi ditongami nɛi diasɛna, kɛmɔtshi l’atei adiɔ aki l’elongi kele oko ka ngɔmbɛ k’omi. (Enyelo 4:6, 7) Aha la tamu, ndo nkudu mbele l’atei a waonga anɛi wa weke waki Nzambi wɛnama oma lo didjidji di’Akɛruba. Akina asato wekɔ: ngandji, lomba la losembwe. Lam’ele nkudu ekɔ dionga dimɔtshi di’ohomba efula dia lonto laki Nzambi, tayoleka mbomamema ndo mbokoya ɛnyɛlɔ kande lo kamba dimɛna la nkudu tshɛ kele laso, naka sho mana nkudu kande fundo ndo mbeya nganɛ wakambande latɔ.—Efeso 5:1.
‘Jehowa kanga Lolembelembe ndo Kanga Nkudu Tshɛ’
7. Ngande wakokaso shikikɛ ɔnɛ ɔlɔlɔ ayodja kɔlɔ otshumba?
7 L’Afundelo, Jehowa mbelamɛka ɔnɛ ‘Nzambi Kanga-Nkudu-Tshɛ,’ tshɛkɛta yatohola ɔnɛ hatohombe mɔnyɔla kânga yema tshitshɛ nkudu kande la dikoka diele lande dia ndanya atunyi ande. (Etatelu 17:1; Etumbelu 6:3) Andja ɔnɛ wa kɔlɔ waki Satana mbeyaka mɛnama oko wamboshikimala wolo, ko tete lo washo wa Jehowa “wedja weko uku dipopo di’ashi lu mbaka. Vo we[kɔ] uku loseke la ditshu ladiku dia kilo.” (Isaya 40:15) Aha la tamu, oma lo nkudu ka Nzambi, ɔlɔlɔ ayodja kɔlɔ otshumba. L’etena kɛnɛ kambofulanɛ akambo wa kɔlɔ, sho kokaka keketshama lo mbeya ɔnɛ ‘Jehowa kanga lolembelembe, Kanga-Nkudu l’Isariyɛlɛ,’ ayonya akambo wa kɔlɔ lo pondjo.—Isaya 1:24; Osambu 37:9, 10.
8. Naa alembe wa l’olongo walɔmbɔla Jehowa, ndo eyaso lo kɛnɛ kendana la wolo awɔ?
8 Etelo k’ɔnɛ ‘Jehowa kanga lolembelembe,’ katanema mbala 285 lo Bible, toholaka nto nkudu kele la Nzambi. ‘Lolembelembe’ kana alembe w’efula asɔ watawɔ lanɛ mendanaka la lemba la woke la ditongami dia lo nyuma dialɔmbwama oma le Jehowa. (Osambu 103:20, 21; 148:2) L’otsho wâmɛ, ondjelo ɔtɔi oto akadiake asɔlayi 185 000 w’ase Asuriya wanɛ wakaye dia ndjɔlɔsha ase Jerusalɛma. (2 Nkumi ya dikanga 19:35) Naka tayeya nkudu kele l’alembe wa Jehowa wa l’olongo, kete hatotosaka lokomba la ntondo k’andɔshi aso. Otshikitanyi l’okambi ande, omvutshi Elisha kondjakiyanyaka kânga yema dikambo dia lemba l’alembe lakôyangaka nɛ dia nde akakoke mɛna la washo ande wa mbetawɔ dia lemba la woke l’alembe wa l’olongo wekɔ lo mbosukɛ.—2 Nkumi ya dikanga 6:15-17.
9. Lande na kahombaso monga la mbetawɔ lo ekokeko ka Nzambi oko Yeso?
9 Lam’akaye lemba la woke l’anto la tɔɔmbɔ ndo l’etamba l’ekambɔ ka Ngɛtɛsɛmanɛ dia ndjowonda, Yeso kondjakiyanya ndoko yema nɛ dia nde akeyaka dia andjelo wekɔ lawɔ. L’ɔkɔngɔ wa nde mbutɛ Petero dia nde kawoya yɔɔmbɔ yande lo dihoso, Yeso akawotɛ ate, otonga ekɔ ohomba, Nde otokoka nɔmba She dia nde mbotomɛ ‘nyemba ndekana dikumi la hiende y’andjelo.’ (Mateu 26:47, 52, 53) Naka ndo sho lawɔ tayonga la lowando dikambo di’alembe wa l’olongo waki Nzambi, kete tayoyangaka paka ekimanyielo kande. Ɔpɔstɔlɔ Paulo akafunde ɔnɛ: “Kayututa [nto] lu akambu ane? Naka [Nzambi] eko la su wedi ayeya ntahemela na?”—Romo 8:31.
10. Jehowa kambaka la nkudu kande lo wahɔ waki waa na?
10 Tekɔ l’ɛkɔkɔ tshɛ wa mbɛkɛ etema aso l’ekokelo ka Jehowa. Nshi tshɛ nde kambaka la nkudu kande lo yoho y’ɔlɔlɔ ndo yɔtɔnganɛ la waonga ande akina anɛ: losembwe, lomba, la ngandji. (Jobo 37:23; Jeremiya 10:12) Etena kɛnɛ kele akanga a wolo wekɔ lo pɛnyahɛnya ase wola ndo anto k’anto dia vɔ kondja wahɔ awɔ vamɛ, Jehowa ‘atonyiyaka ɔmɛnyi fɔnu oma lo ditshu’ ndo ‘ekɔ la nkudu k’efula ka shimbɛ anto.’ (Osambu 113:5-7; Isaya 63:1) Mariya nyango Yeso, womoto l’ɔlɔlɔ ndo laki kondjadiyaka, akashihodia ɔnɛ ‘Kanga nkudu tshɛ’ kambaka la nkudu kande lo wahɔ wa wanɛ wawoka wɔma. Nde akashihodia dia Jehowa atokitshakitshaka wanɛ wayadiya ndo atodiyaka wanɛ wayakitshakitsha.—Luka 1:46-53.
Jehowa mbisholɛka ekambi ande nkudu kande
11. Naa tolembetelo taki l’ase Isariyɛlɛ lo kɛnɛ kendana la nkudu ka Nzambi l’ɔnɔnyi wa 1513 N.T.D.?
11 Mbala efula, Jehowa akɛnyaka ekambi ande wolo wakinde. Mbala kɛmɔtshi aki lo Dikona dia Sinai l’ɔnɔnyi wa 1513 N.T.D. L’ɔnɔnyi ɔsɔ ko ase Isariyɛlɛ wambotashilaka mɛna djembetelo ya wolo waki Nzambi. Asui dikumi wakakomɛ ase Edjibitu wakakɛnɛmɔla nkudu ka Jehowa ndo wakɛnya ɔnɛ tozambizambi ta l’Edjibitu komonga ndoko la wolo. Yema tshitshɛ oma lâsɔ, ase Isariyɛlɛ wakayokondjaka djembetelo kina yɛnya wolo wa Nzambi lam’akawatenyanya Ndjale ka Beela lo dihindo ndo lam’akadiakema alembe wa Farawɔ. L’ɔkɔngɔ wa ngɔndɔ shato, lam’akiwɔ l’ɛse ka Dikona dia Sinai, Jehowa akalɔmbɛ ase Isariyɛlɛ dia vɔ monga ‘wodja ande wa lânde.’ Lo wedi awɔ, vɔ wakate vate: “Shu tayutsha akambu aso tshe wakati [Jehowa].” (Etumbelu 19:5, 8) Oma lâsɔ, ko Jehowa ndjowaɛnya djembetelo kina ya mamba ya nkudu kande. Akungola la angadimu wa ndjadi wakayala ndo londjo l’amama lakatamanya ndjala wolo, Dikona dia Sinai diakatotomɔ dinga ndo diakadidima. Anto anɛ wakemala tshalola wakoke wɔma. Koko Mɔsɛ akawatɛ ɔnɛ dikambo sɔ diakahombe mbatshutshuya dia vɔ mboka Jehowa wɔma, wɔma wakahombe mbasokoya dia vɔ kitanyiyaka Jehowa kanga nkudu tshɛ ndo Nzambi kawɔ kâmɛ ka mɛtɛ.—Etumbelu 19:16-19; 20:1-20.
12, 13. Akambo akɔna wakayokonyaka Elidja dia nde tshika olimu ande, ko ngande wakôkeketsha Jehowa?
12 Ɛnɔnyi nkama l’ɔkɔngɔ, lo nshi y’Elidja, Dikona dia Sinai diakɛnyi nto nkudu ka Nzambi. Nshi shɔ k’omvutshi Elidja ambotɛnaka woho wakamba Nzambi la nkudu kande. Yɛdikɔ y’ɛnɔnyi esato l’etenyi, Nzambi ‘akadihe olongo’ l’ɔtɛ w’ɔtɔmbɔkwɛlɔ wa wodja w’Isariyɛlɛ. (2 Ekondo 7:13) L’etena kɛsɔ ka ndjala ka kasha, angwangwa wakelaka Elidja mbo ya ndɛ lo kiɔkɔ ya Kɛritɛ, ndo l’ɔkɔngɔ diko, wadi aki odio ɔmɔtshi laki la yema ya shima ndo yema y’esɔ tshitshɛ akayowoshaka mbo ya ndɛ lo dihindo. Jehowa akasha Elidja ndo wolo wa nde mbolola ɔnaki wadi aki odo ɔsɔ. L’ekomelo, l’ohemba ɔmɔtshi wa wolo waki lo Dikona dia Karamɛlɛ wakahombe shikikɛ ɔnɛ lele Nzambi ka mɛtɛ, dja yakaholɔ oma l’olongo ko yakatshumbe olambo waki Elidja. (1 Khumi ya Dikanga 17:4-24; 18:36-40) Koko yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa lâsɔ, Elidja akandama la wɔma ndo akakɔmɔ otema lam’akayoyangaka Jezabɛlɛ dia mbodiaka. (1 Khumi ya Dikanga 19:1-4) Nde akalawɔ oma lo wodja ɔsɔ la kanyi y’ɔnɛ olimu ande w’omvutshi wamboshila. Dia mboshikikɛ ndo mbokeketsha, Jehowa akɔ̂kɛnɛmɔlɛ nkudu kande.
13 Lam’akɔlama Elidja lo woko wa dive, nde akɛnyi ɛnɛlɔ ka wɔma efula ka diangɔ sato dia wolo dialɔmbɔla Jehowa: lɔpɛpɛ la wolo, didimu dia nkɛtɛ, la dja. Koko lam’akatɛkɛta Jehowa la Elidja, nde akatɛkɛta la nde la ‘dui dia wɔlamu ndo di’ɔkɔkɛ.’ Nde akanyomowosha olimu okina wa ntsha ndo akawotɛ ɔnɛ atɛmɔdi 7000 wa Jehowa wele la kɔlamelo wekekɔ lo wodja. (1 Khumi ya Dikanga 19:9-18) Naka sho lawɔ tambɔkɔmɔ otema oko Elidja nɛ dia hatokondja etombelo w’ɔlɔlɔ l’olimu aso, sho kokaka nɔmba Jehowa dia nde tosha ‘wolo woleki wɔnɛ wokongaka l’onto,’ wolo wayotokeketsha dia sho tetemala la sambisha lokumu l’ɔlɔlɔ.—2 Koreto 4:7.
Alaka wa Jehowa wayokotshama oma lo nkudu kande
14. Naa kitshimudi yele la lokombo la Jehowa, ndo ngande wokakatanyi nkudu kande la lokombo lande?
14 Nkudu ka Jehowa kakatana nto la lokombo lande ndo la osalelo wa lolango lande. Lokombo lande la Jehowa, lele la kitshimudi ɔnɛ ‘Nde Salaka dia Ndjâla,’ mɛnyaka dia nde salaka dia ndjâla onto Ɔnɛ lakotsha alaka ande. Ndoko ɛngɔ kana onto lakoka mboshimba dia nde kotsha alaka ande, oko wakoka fɔnya amɔnyɔdi. Oko wakatɛ Yeso apɔstɔlɔ ande mbala kɛmɔtshi, ‘ndoko kele wolo le Nzambi.’—Mateo 19:26.
15. Ngande wakawohola abrahama la Sara ɔnɛ ndoko dikambo diele wolo le Jehowa na?
15 Dia mɛnya mɛtɛ ka dikambo sɔ, Jehowa akalake Abrahama la Sara ɔnɛ nde ayetɛ tokanula tawɔ wodja wa woke. Koko, vɔ wakatshikala ekomba ɛnɔnyi efula. Lam’akawatɛ Jehowa ɔnɛ daka sɔ dianga kotshama, Sara akatondɔ ndo la tɔla nɛ dia l’etena kɛsɔ ko vɔ akɔ ahende waya esombe wa mamba. Ondjelo akawombola ate: ‘Onde ekɔ ɛngɔ kɛmɔtshi kele wolo le Jehowa?’ (Etatelu 12:1-3; 17:4-8; 18:10-14) L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi nkama nyɛi, lam’akatshumanya Mɔsɛ tokanula t’Abrahama l’Okidi wa Mɔaba, lâsɔ ko waya wodja wa woke, nde akawatɛ ɔnɛ Nzambi akakotsha daka diande. Mɔsɛ akate ate: “Ne dia [Jehowa] akalangi washenyu, mbakandasonola [lɔtɔngɔ l]awo l’okongo awo. Ndi akatundja la eyalelu kandi uma l’edjibitu la wulu andi wa mamba. Ndi akanyutshanyia wedja wakanyuleki efula ndu wulu waki la ntundu kanyu, dia nyukumia lu kete yawo, dia nyushayo ukito uku lu lushi l’elo.”—Euhwelu k’Elembe 4:37, 38.
16. Lande na kakayokomaka Asadukɛ lo mbuta ɔnɛ eolweolo k’oma lo nyɔi bu?
16 L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi nkama, Yeso akahangwɛ Asadukɛ, wanɛ waki kombetawɔka ɔnɛ anto kokaka mbolɔ oma lo nyɔi. Bonde kakiwɔ kombetawɔka daka diaki Nzambi di’ɔnɛ nde ayolola wanɛ wakavu na? Yeso akawatɛ ate: ‘Nyu hanyeyi oyadi Afundelo kana nkudu ka Nzambi.’ (Mateu 22:29) Afundelo totshikikɛka ɔnɛ ‘wanɛ tshɛ wele lo waombo wa eohwelo wayoka dui di’Ɔn’onto ko wayotomba.’ (Joani 5:27-29) Naka sho mbeya kɛnɛ kata Bible lo dikambo di’eolwelo, kete mbetawɔ kaso lo nkuku ka Nzambi kayotetawoya ɔnɛ wanɛ wakavu wayolɔ. Nzambi ‘ayonya nyɔi lo pondjo . . . nɛ dia Jehowa ndamɛ mbakandite.’—Isaya 25:8.
17. Naa lushi layaye layotonga l’ohomba wa mbɛkɛ otema aso le Jehowa lo yoho ya lânde?
17 Aya bu edja nto, etena kayokoka kayotɛna sho tshɛ ohomba wa mbɛkɛ etema aso lo yoho ya lânde lo nkudu kele la Nzambi ka shimbɛ anto. Satana Diabolo ayɔlɔsha ekambi wa Nzambi, wanɛ wayɛnama oko bu l’ekokelo. (Ezekiyele 38:14-16) L’etena kɛsɔ Nzambi ayokamba la nkudu kande ka woke lo wahɔ aso, ndo onto tshɛ ayeya ɔnɛ nde mbele Jehowa. (Ezekiyele 38:21-23) Etena ka sho keketsha mbetawɔ la wɛkamu aso le Nzambi Kanga-Nkudu-Tshɛ di’aha sho ndjɔyɛkayɛka lam’ayoya tena dia wolo tɔ kɛnɛ.
18. (a) Naa ɛlɔlɔ wayotokondja naka sho kana yimba lo nkudu ka Jehowa? (b) Wombola akɔna wayotɔsɛdingola lo sawo diayela?
18 Aha la tamu, tekɔ l’ɛkɔkɔ efula wa kana lomba lo nkudu ka Jehowa. Lam’endaso elimu ande, sho tshutshuyamaka dia tombola Otungi aso a Woke ndo mbôka losaka lo woho wakambande la nkudu kande la lomba ndo la ngandji. Hatotshamaki wɔma pondjo naka tayoyaɛkɛ le Jehowa kanga lolembelembe. Tayonga la mbetawɔ ka nge l’alaka ande. Koko, tatohɛke dia takatongama l’efanelo ka Nzambi. Ɔnkɔnɛ, ndo sho lawɔ tekɔ la nkudu lo yɛdikɔ mɔtshi. Ngande wakokaso mbokoya Otungi aso lo yoho yakambaso la nkudu kaso na? Kɛsɔ mbayotɛna lo sawo diayela.
[Nɔtɛ ya l’ɛse ka dikatshi]
a Anto efula mbetawɔka ɔnɛ pitilɔ la akalanga (diangɔ dialeka kambema lo mashinyi wa weke watondja kura) kondjaka wolo awɔ oma le wonya.
b Otshikitanyi la wonya, nkudu kele la bɔɔmbɛ atɔmikɛ koleki tshɛ wolo ekɔ la yɛdikɔ ya megatɔnɛ 57 ya T.N.T.
c Ndjate katawɔ lo Bible aki ondo ngɔmbɛ k’okonda, kelɛwɔ lo Falase ɔnɛ aurochs (lo Latin, urus). Ambeta ɛnɔnyi nunu pende, nyama shɔ yakayotanemaka la Gaule (France), ndo lo kɛnɛ kendana la nyama shɔ, Jules César akafunde ate: “Yɔ hayɛdimi la ndjɔvu weke, koko yɔ fɔnaka tshɛtshɛ la ngɔmbɛ lo lokoho, lo dangi, ndo lo dungi. Yɔ yekɔ la wolo wa mamba ndo ndawɔka woho w’anyanya: ndo le yɔ, oyadi onto kana nyama, paka watakɛnyi ko hawokosale kɔlɔ.”
Wɛ koka kadimola wembola ɛnɛ?
• Ngande wɛnama nkudu ka Jehowa oma lo diangɔ diakandatonge?
• Naa alembe wakoka kamba la Jehowa dia kokɛ ekambi ande?
• Naa waaso amɔtshi wakɛnya Jehowa nkudu kande?
• Kakɔna katoshikikɛ ɔnɛ Jehowa ayokotsha alaka ande?
[Esato wa lo lɛkɛ 20]
‘Nyedia washo anyu ndo nyende. Akɔna akatonge diangɔ nɛ?’
[Efundelo wɛnya kanga]
Fɔtɔ oma le Malin, © IAC/RGO 1991
[Esato wa lo lɛkɛ 23]
Naka sho kana yimba la woho wɛnya Jehowa nkudu kande, kete mbetawɔ kaso l’alaka ande kayokeketshama