Alami wele ‘bɛnyɛlɔ le ɛkɔkɔ’
‘Nyolamake ɛkɔkɔ waki Nzambi wakandanyosha aha la wolo, koko l’ohetoheto ndo nyonge bɛnyɛlɔ le ɛkɔkɔ.’—1 PETERO 5:2, 3.
1, 2. a) Ɔkɛndɛ akɔna wakasha Yeso ɔpɔstɔlɔ Petero, ndo lande na kele Yeso aki la ɔkɔkɔ w’oshika lo woho wakandɛkɛ otema le nde? b) Ngande wɔsa Jehowa wanɛ wasɔnama oko alami w’ɛkɔkɔ?
YEMA la ntondo ka Pɛntɛkɔsta ka lo 33 T.D., Petero ndo ambeki akina asamalo wakalɛka diangɔ diakâkatɛ Yeso la pindju l’omamu wa ndjale ka Ngalileya. Ɔsɔ komonga mbala ka ntondo kakɛnyi Petero Yeso l’ɔkɔngɔ wa eolwelo kande, ndo aha la tâmu nde akangɛnangɛna efula dia mbeya dia Yeso ekɔ la lɔsɛnɔ. Koko ondo Petero aki nto la lonyangu, nɛ dia nshi ngana la ntondo ka lâsɔ, nde akanguna Yeso lo sɛkɛ. (Luka 22:55-60; 24:34; Joani 18:25-27; 21:1-14) Onde Yeso akahangwɛ Petero lakayatshumoya l’ɔtɛ wakinde komonga la mbetawɔ? Ndooko. Koko, Yeso akawosha ɔkɛndɛ wa ndeshaka ndo wa namaka “ekoko” ande. (Joani 21:15-17) Oko wadiɛnya ɔkɔndɔ wa lo Bible wendana la etshumanelo k’Akristo ka lo ntambe ka ntondo, Yeso aki mɛtɛ la shadiya dia mbɛkɛ otema le Petero. Kâmɛ la apɔstɔlɔ akina ndo la dikumanyi diaki la Jerusalɛma, Petero akalame dimɛna etshumanelo k’Akristo l’etena k’ehemba wa wolo ndo kakahame etshumanelo esadi esadi.—Etsha 1:15-26; 2:14; 15:6-9.
2 Lo tshimbo ya Yeso Kristo, Jehowa ekɔ lo sɔna ɛlɔ kɛnɛ apami wele l’akoka dia vɔ monga alami wa lo nyuma wa ɛkɔkɔ Ande l’etena kɛnɛ ka pâ efula ka l’ɔkɔndɔ w’anto. (Efeso 4:11, 12; 2 Timote 3:1) Onde Jehowa ekɔ la ɔkɔkɔ w’oshika wa mbɛkɛ otema le apami asɔ? Wɔladi wele lo nkumbo ka l’andja w’otondo ka Akristo mɛnyaka dia Jehowa ekɔ mɛtɛ la ɔkɔkɔ w’oshika wa mbɛkɛ otema le apami asɔ. Ekɔ mɛtɛ dia oko waki Petero, alami asɔ wekɔ anto wasala wandja. (Ngalatiya 2:11-14; Jakoba 3:2) Koko, Jehowa ekɔ lo mbasha ɔkɛndɛ wa nama ɛkɔkɔ “wakandasumbi la dikila [di’Ɔn]andi.” (Etsha 20:28) Jehowa nangaka apami asɔ efula, ndo nde mbaɔsaka oko anto ‘wahomba nɛmiyama efula.’—1 Timote 5:17.
3. Ngande watetemala alami wa lo nyuma kotsha ɛkɛndɛ awɔ la lolango lawɔ ndo l’ohetoheto?
3 Ngande watetemala alami wa lo nyuma kotsha ɛkɛndɛ awɔ la lolango ndo l’ohetoheto lo monga bɛnyɛlɔ le ɛkɔkɔ? L’ɛnyɛlɔ ka Petero ndo ka alami akina wa lo ntambe ka ntondo, vɔ ndjaɛkɛka le nyuma k’ekila kaki Nzambi ndo tɔ mbashaka wolo wewɔ lawɔ ohomba dia mɛmba ɛkɛndɛ awɔ. (2 Koreto 4:7) Nyuma k’ekila mbakimanyiyaka nto dia vɔ tɔ elowa atɔ, mbuta ate ngandji, ɔngɛnɔngɛnɔ, wɔladi, lotutsha, ɔlɔlɔ, lɔsɛngɔ, mbetawɔ, memakana, ndjakimɛ. (Ngalatiya 5:22, 23) Nyɛsɔ tɔsɛdingole toho tɔmɔtshi ta shikaa tahomba alami mbisha ɛnyɛlɔ lo kɛnɛmɔla elowa wa nyuma ɛsɔ etena kalamawɔ ɛkɔkɔ wakawawasha ɔkɛndɛ.
Nyolange lemba tshɛ l’ɛkɔkɔ ndo ɔkɔkɔ la ɔkɔkɔ
4, 5. a) Ngande wɛnya Jehowa la Yeso ngandji kokawɔ lemba l’ɛkɔkɔ? b) Naa toho tɔmɔtshi tɛnya alami wa lo nyuma ngandji kokawɔ lemba l’ɛkɔkɔ?
4 Dionga dioleki dimɛna diatokimanyiya nyuma ka Nzambi dia monga ladiɔ ele ngandji. Jehowa mɛnyaka olui w’ɛkɔkɔ lo tshɛ kawɔ ngandji kande etena kawashande diangɔ dia ndɛ dia lo nyuma tshavutshavu. (Isaya 65:13, 14; Mateu 24:45-47) Koko, nde hakomɛ tsho lo ndesha lemba l’ɛkɔkɔ. Nde ndjakiyanyaka la ngandji dikambo dia ɔkɔkɔ la ɔkɔkɔ. (1 Petero 5:6, 7) Yeso lawɔ akɛnya ngandji otsha le lemba l’ɛkɔkɔ. Nde akakimɔ lɔsɛnɔ lande dikambo diawɔ, ndo nde mbeyaka ‘lokombo’ la ɔkɔkɔ la ɔkɔkɔ.—Joani 10:3, 14-16.
5 Alami wa lo nyuma mbokoyaka Jehowa la Yeso. Vɔ mbokaka lemba l’ɛkɔkɔ lo tshɛ kalɔ ngandji lo ‘ndjasha dia mbetsha’ etshumanelo. Asawo awɔ w’oma lo Bible kimanyiyaka dia ndesha ndo kokɛ ɛkɔkɔ, ndo olimu wa wolo wakambawɔ lo dikambo sɔ mɛnamaka le anto tshɛ. (1 Timote 4:13, 16) Elimu ɛmɔtshi wasalawɔ wahaleke mɛnama le anto tshɛ ele wenya wetshawɔ dia sala alapɔlɔ wa l’etshumanelo, funda kana mbadia mikanda w’oma le biro, sala dikongelo ndo awui akina efula dia nsanganya ya l’etshumanelo ndo awui akina salema ‘dimɛna ndo aha l’ofukutanu.’ (1 Koreto 14:40) Efula ka elimu ɛsɔ salemaka aha la ase etshumanelo akina mɛna. Ngandji mbâtshutshuya dia sala elimu ɛsɔ.—Ngalatiya 5:13.
6, 7. a) Naa yoho yoleki dimɛna yakoka alami ndeka mbekesanɛ la ɛkɔkɔ? b) Bonde kele mbala mɔtshi ekɔ ohomba mbewoya dikumanyi awui wele laso?
6 Alami w’Akristo wele la ngandji salaka la wolo dia ndjasha le ɔkɔkɔ tshɛ wa l’etshumanelo. (Filipi 2:4) Yoho mɔtshi ya mbekesanɛ dimɛna la ɔkɔkɔ tshɛ ele lo sambisha la wɔ. Tena efula Yeso aki la ambeki ande l’esambishelo ndo akakambaka la waaso asɔ dia mbakeketsha. (Luka 8:1) Olami ɔmɔtshi w’Okristo wa manamana akate ate: “Lambɛna dia yoho yoleki dimɛna ya keketsha ɔnangɛso kana kadiyɛso ele lo sambisha kâmɛ la nde.” Naka lo nshi yetshi nyɛ wɛ kokondja diaaso dia sambisha la ekumanyi kɛmɔtshi, kete ekɔ ohomba efula wɛ mbokana la ekumanyi kɛmɔtshi dia nyu sambisha aha la tshimbatshimba.
7 Ngandji mbakatshutshuya Yeso dia ngɛnangɛna kâmɛ l’ambeki ande etena kakiwɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo nyanga lawɔ etena kakiwɔ la lonyangu. Ɛnyɛlɔ, etena kakakalola ambeki ande 70 l’ɔngɛnɔngɛnɔ oma l’esambishelo, Yeso “akangenangena.” (Luka 10:17-21) Koko, etena kakandɛnyi Mariya la nkumbo kande kâmɛ ndo angɛnyi awɔ la lɔkɔnyɔ l’ɔtɛ wa nyɔi ka Lazaro, “Jesu akaleli.” (Joani 11:33-35) Woho akɔ wâmɛ mbele ɛlɔ kɛnɛ alami bu la wendjudi lo kɛnɛ kakomɛ ɛkɔkɔ. Ngandji mbatshutshuyaka dia ‘ngɛnangɛna la wanɛ wangɛnangɛna’ ndo ‘ndela la wanɛ walela.’ (Romo 12:15) Naka wɛ ekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ kana l’ekiyanu lo lɔsɛnɔ, tengengake dia mbewoya alami w’Akristo. Vɔ wayokeketshama lo mboka ɔngɛnɔngɛnɔ wele layɛ. (Romo 1:11, 12) Naka vɔ mbeya ehemba walɔshana layɛ, kete wayeya woho wa kokeketsha.—1 Tesalonika 1:6; 3:1-3.
8, 9. a) Ngande wakɛnya ekumanyi kɛmɔtshi ngandji kakandokaka wadɛnde? b) Naa ohomba wa olami mboka nkumbo kande ngandji?
8 Ngandji kele la olami otsha le lemba l’ɛkɔkɔ mɛnamaka lo yoho ya lânde lo woho wasɛnande la nkumbo kande. (1 Timote 3:1, 4) Naka nde ekɔ la wadi, kete ngandji kokande wadɛnde ndo nɛmɔ diawoshande ekɔ ɛnyɛlɔ kahomba waomi akina ndjela. (Efeso 5:25; 1 Petero 3:7) Tende kɛnɛ kakate womoto ɔmɔtshi l’Okristo lelɛwɔ Linda. Omɛnde akakambe oko omendji l’edja ka ɛnɔnyi ndekana 20 ntondo ka nde mvɔ. Nde akate ate: “Omɛmi aki mbala tshɛ l’elimu efula wa sala dia wahɔ w’etshumanelo. Koko nde akasalaka dia dimi ndjaoka dia tekɔ lo kamba kâmɛ dimi la nde. Mbala efula nde akɛnyaka lowando lande lo woho wakamosukɛka, ndo nde aketshɛka kâmɛ la mi wenya wakinde kosalaka elimu wendana la etshumanelo. Etombelo waki la dui sɔ ele, lakokaka dia nde aki la ngandji lemi ndo dimi komongaka la kandjema lo kɛnɛ kendana la wenya wakandasalaka awui w’etshumanelo.”
9 Naka olami ɔmɔtshi w’Okristo ekɔ la ana, kete yoho yahokolande anande la ngandji ndo wawândolande mbala la mbala ayonga ɛnyɛlɔ ka ambutshi akina ndjela. (Efeso 6:4) Ngandji kele la nde otsha le nkumbo kande ayotetemala monga djembetelo yɛnya dia nyuma k’ekila kaki la shadiya ya mbɔsɔna oko omendji.—1 Timote 3:4, 5.
Nyofudia ɔngɛnɔngɛnɔ ndo wɔladi etena kasawolanyu
10. a) Kakɔna kakoka nanya ɔngɛnɔngɛnɔ ndo wɔladi wa l’etshumanelo? b) Dui diakɔna diaki suke la nanya wɔladi waki l’etshumanelo ka lo ntambe ka ntondo, ndo ngande wakadiakandɔma?
10 Nyuma k’ekila koka mbisha Okristo ɔmɔtshi, olui wa dikumanyi kana etshumanelo k’otondo ɔngɛnɔngɛnɔ ndo wɔladi. Koko, naka sawo dia dimɛna bu, kete ɔngɛnɔngɛnɔ ndo wɔladi ɔsɔ mbeyaka nshishɔ. Nkumekanga Sɔlɔmɔna akate ate: “Lam’aha ului w’andaki, sangweyu diatufutanaka. Keli lam’eli andaki efula, do diatushikikalaka.” (Tukedi 15:22) Koko, sawo diele la dilɛmiɛlɔ ndo dia dimɛna mbelaka ɔngɛnɔngɛnɔ ndo wɔladi. Ɛnyɛlɔ, lam’aki dikambo dia wahemelo w’ohekele suke la nanya wɔladi wa l’etshumanelo lo ntambe ka ntondo, olui-walɔmbɔla waki la Jerusalɛma wakayange ɛlɔmbwɛlɔ ka nyuma k’ekila. Dikumanyi sɔ, onto l’onto akasha kanyi yaki lande lo dikambo sɔ. Vɔ wakayɔsaka yɛdikɔ l’ɔkɔngɔ wa vɔ kɛtshanya l’etena k’otale. Etena kakawewoya tshumanelo yɛdikɔ yakawetawɔ vɔ tshɛ, anangɛso ‘wakangɛnangɛna l’ɔtɛ wa ekeketshelo kɛsɔ.’ (Etsha 15:6-23, 25, 31; 16:4, 5) Ɔngɛnɔngɛnɔ ndo wɔladi wakonge.
11. Ngande wadja dikumanyi ɔngɛnɔngɛnɔ ndo wɔladi l’etshumanelo?
11 Woho akɔ wâmɛ mbele ɛlɔ kɛnɛ, alami salaka dia etshumanelo monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo la wɔladi lo sawolaka dimɛna lam’asawɔ. Etena kayanga awui amɔtshi futanya wɔladi wa l’etshumanelo, vɔ sanganaka ndo onto l’onto mbishaka kanyi yande aha la mengenga. Vɔ mpokamɛka la dilɛmiɛlɔ tshɛ kɛnɛ kata osekawɔ ɔmɔtshi. (Tukedi 13:10; 18:13) L’ɔkɔngɔ wa vɔ nɔmba dia nyanga nyuma k’ekila, vɔ mbɔsaka tɛdikɔ lo ndjela atɔndɔ wa lo Bible ndo ɛlɔmbwɛlɔ k’oma le ‘ɔhɔmbɔ wa kɔlamelo ndo wa kɛsɔ.’ (Mateu 24:45-47; 1 Koreto 4:6) Etena kɔsa olui wa dikumanyi yɛdikɔ lo ndjela Afundelo, ekumanyi tshɛ ndjelaka ɛlɔmbwɛlɔ ka nyuma k’ekila lo sukɛ yɛdikɔ shɔ oyadi kânga asekande akina hawetawe kanyi yande. Okitshakitsha wɛnya ekumanyi lo sukɛ yɛdikɔ yɔshi asekande akina mbelaka ɔngɛnɔngɛnɔ ndo mbishaka ɛnyɛlɔ ka dimɛna lo woho wahomba ɛkɔkɔ kɛndakɛnda la Nzambi. (Mika 6:8) Onde wɛ mbetawɔka l’okitshakitsha tshɛ tɛdikɔ tɔsa alami wa l’etshumanelo lo ndjela Bible?
Nyonge la solo dia lotutsha ndo la kɛtshi
12. Lande na kaki Yeso l’ohomba wa solo dia lotutsha ndo la kɛtshi lo woho wakandasɛnaka la apɔstɔlɔ?
12 Kânga mbakawasalaka munga mbala la mbala, Yeso aki la solo dia lotutsha ndo la kɛtshi otsha le apɔstɔlɔ ande. Ɛnyɛlɔ, Yeso akâkɔkɔmiyaka ohomba wa monga la okitshakitsha. (Mateu 18:1-4; 20:25-27) Koko, l’otsho w’ekomelo wa lɔsɛnɔ lande lanɛ la nkɛtɛ, l’ɔkɔngɔ wa nde mbaetsha okitshakitsha lo mbaɔtsha ekolo, “tamu takatumbi l’atei awo vati: Akona uleki wuki l’atei asu?” (Luka 22:24; Joani 13:1-5) Onde Yeso akahangwɛ apɔstɔlɔ? Ndooko. La ngandji tshɛ, nde akakane la wɔ yimba la ɛtɛkɛta ɛnɛ: “Uleki wuki na, one ludjashi lale ma, kana one lûkambela ulimu? Aha one ludjashi lale ma? Keli dimi leko l’atei anyu uku ukambi.” (Luka 22:27) Solo dia lotutsha diaki la Yeso, kɛtshi kande kâmɛ ndo ɛnyɛlɔ kande ka dimɛna akananda etema w’apɔstɔlɔ.
13, 14. Etena kakɔna mɛtɛ kahomba alami mɛnya kɛtshi?
13 Woho akɔ wâmɛ mbakoka olami wa lo nyuma mbisha onto ɔmɔtshi mbala la mbala dako l’ɔtɛ wa munga kɛmɔtshi. Olami mbeyaka ndjokoma lo mboka onto akɔ kɛlɛ. Koko, etena ‘kewolande akanga w’ofukutanu,’ naka nde mbohɔ dia nde lawɔ tshaka kɔlɔ, kete olami ayonga la solo dia lotutsha ndo la kɛtshi otsha le ɔnango. Lo yoho shɔ, nde mbokoyaka Yeso ndo Jehowa, wanɛ wɛnya waonga asɔ otsha le Akristo tshɛ, mbidja ndo alami.—1 Tesalonika 5:14; Jakoba 2:13.
14 Mbala mɔtshi, alami mbeyaka monga l’ohomba wa mbisha onto lambosala pɛkato ya weke alako wa wolo. Naka onto akɔ hayatshumoya, alami pombaka mbitshanya onto ɔsɔ lambotakɔ mboka oma l’etshumanelo. (1 Koreto 5:11-13) Kânga l’etena kɛsɔ, dionga diayonga lawɔ otsha le onto ɔsɔ ayɛnya dia vɔ petshaka pɛkato koko aha otshi wa pɛkato. (Jude 23) Ngandji kele la alami mbeyaka kimanyiya ɔkɔkɔ wambotakɔ mboka dia nde kalola lo lokoto.—Luka 15:11-24.
Mbetawɔ mbatshutshuya anto l’etsha w’ɔlɔlɔ
15. Naa yoho mɔtshi yokoya alami ɔlɔlɔ waki Jehowa, ndo kakɔna kâtshutshuya dia sala dikambo sɔ?
15 “[Jehowa] eli ololo le antu tshe,” kânga le wanɛ wele bu la lowando lo kɛnɛ kâsalɛnde. (Osambu 145:9; Mateu 5:45) Ɔlɔlɔ wa Jehowa mɛnamaka djekoleko lo woho watomande ekambi ande dia ‘sambisha lokumu l’ɔlɔlɔ la diolelo.’ (Mateu 24:14) Alami kɛnɛmɔlaka ɔlɔlɔ waki Nzambi lo mbeta la ntondo l’olimu w’esambishelo ɔsɔ. Kakɔna kâtshutshuya dia tetemala mbidja welo l’olimu ɔsɔ na? Mbetawɔ ka nge kele lawɔ le Jehowa ndo lo alaka ande.—Romo 10:10, 13, 14.
16. Ngande wakoka alami ‘salɛ ɛkɔkɔ kɛnɛ kele ɔlɔlɔ’ na?
16 Lâdiko wa ‘salɛ anto tshɛ kɛnɛ kele ɔlɔlɔ’ lo mbasambisha, alami wekɔ la ɔkɛndɛ wa salɛ anto tshɛ ɔlɔlɔ, “djekaleka le embetawudi.” (Ngalatiya 6:10) Yoho mɔtshi yasalawɔ dikambo sɔ ele lo sala wembwelo w’ɛkɔkɔ wakeketsha. Ekumanyi kɛmɔtshi akate ate: “Dimi ngɛnangɛnaka sala wembwelo w’ɛkɔkɔ. Wembwelo ɔsɔ mbishakami diaaso dia mandola anangɛso la akadiyɛso lo welo wadjawɔ ndo mbakimanyiya dia vɔ mbeya dia olimu wa wolo wakambawɔ mbɔsamaka la nɛmɔ efula.” Tena efula, alami mbeyaka mɛnya onto toho takokande nyomohama l’olimu wakambɛnde Jehowa. Lo sala ngasɔ, alami mbokoyaka ɛnyɛlɔ ka ɔpɔstɔlɔ Paulo. Nde akalɔmbɛ lo dikambo dia anangɛso wa la Tɛsalɔnika ate: “Shu teko la elungamelu le Khumadiondjo dikambu dianyu, shati: Nyu nyatutshaka ndu nyayutshaka akambu wanyutelasu.” (2 Tesalonika 3:4) Ɛtɛkɛta wakɛnɛmɔla wɛkamu ɛsɔ keketshaka ɛkɔkɔ ndo mbakimanyiyaka dia vɔ ‘kitanyiya wanɛ walɔmbɔla.’ (Heberu 13:17) Ekɔ mɛtɛ ohomba efula dia wɛ mɛnya lowando etena kaya dikumanyi lo wembwelo w’ɛkɔkɔ dia ndjokenda.
Memakana nɔmbaka dia ndjakimɛ
17. Wetshelo akɔna wakakondja Petero oma le Yeso?
17 Yeso aki la memakana kânga etena kakawônyangiyaka. (Mateu 11:29) Yeso akakɛnɛmɔla memakana ndo ndjakimɛ k’efula etena kakawofunge ndo kakawawonde. La ekombakomba, Petero akɔshi yɔɔmbɔ ko akasɔmbɔya. Koko Yeso akawohola ate: “We nkanaka wati: Dimi haleyi nomba Papa, ku ndi ntumelami andjelo wuleki elui dikumi l’ehendi kakiane uka?” (Mateu 26:51-53; Joani 18:10) Petero akashihodia wetshelo wakandakondja lo diaaso sɔ dimɛna ndo l’ɔkɔngɔ diko, nde akayohola Akristo ate: “Kristu akanyusuwela, akanyutshikela djimbitelu, dia nyu mbuyela lu wanya andi. . . . Lam’akawôtenge, ndi kumbatenga. Lam’andasuyama, ndi kumbânela.”—1 Petero 2:21-23.
18, 19. a) L’etena kakɔna mɛtɛ kahomba alami monga la memakana ndo la ndjakimɛ? b) Ambola akɔna wayotɔsɛdingola lo sawo diayela?
18 Woho akɔ wâmɛ mbele, dia vɔ monga alami w’eshika, dikumanyi pombaka monga la memakana kânga etena kâsalɛwɔ kɔlɔ. Ɛnyɛlɔ, mbeyaka monga ko onto ɔmɔtshi layangawɔ kimanyiya l’etshumanelo hetawɔ alako awɔ. Naka onto lele l’ohomba w’ekimanyielo ekɔ la lonyuma la wɔdu, kana ekɔ la hemɔ ka lo nyuma, kete nde mbeyaka tona dako lo ‘tondja ɛtɛkɛta wa kɔlɔ wahumuya oko yɔɔmbɔ.’ (Tukedi 12:18) Ɔnkɔnɛ, l’ɛnyɛlɔ ka Yeso, alami hawokambe l’ɛtɛkɛta kana la ditshelo dia kaloya kɔlɔ lo kɔlɔ. Koko, vɔ mongaka la ndjakimɛ ndo tetemalaka monga la ngandji otsha le osekawɔ Okristo, ndo kɛsɔ koka monga dikambo dia dimɛna le onto lahomba kimanyiyama. (1 Petero 3:8, 9) Onde wɛ kondjaka wetshelo oma l’ɛnyɛlɔ ka dikumanyi ndo wɛ kɛnɛmɔlaka memakana ndo ndjakimɛ etena kakolakawɔ?
19 Aha la tâmu, Jehowa ndo Yeso mbɔsaka la nɛmɔ efula olimu wa wolo wakamba nunu di’alami wakokɛ la lolango lawɔ lemba l’ɛkɔkɔ l’andja w’otondo. Jehowa ndo Ɔnande wekɔ nto la ngandji k’efula otsha le nunu di’ekambi wakimanyiya wasukɛ dikumanyi lo ‘kambɛ ekilami.’ (Heberu 6:10) Lande na kakoka anangɛso amɔtshi wambobatizama mengenga dia kombola “ulimu w’ololo” ɔsɔ? (1 Timote 3:1) Ndo ngande wetsha Jehowa wanɛ wasɔnande oko alami? Tayɔsɛdingola ambola asɔ lo sawo diayela.
Onde wɛ âkohɔ?
• Lo toho takɔna tɔmɔtshi tɛnya alami ngandji kawɔ otsha le ɛkɔkɔ?
• Ngande wakoka onto tshɛ mbela ɔngɛnɔngɛnɔ ndo mbidja wɔladi l’etshumanelo?
• Lande na kele alami la solo dia lotutsha ndo la kɛtshi etena kashawɔ alako?
• Ngande wɛnya dikumanyi ɔlɔlɔ ndo mbetawɔ?
[Osato wa lo lɛkɛ 19]
Ngandji mbatshutshuya dikumanyi dia kambɛ etshumanelo
[Esato wa lo lɛkɛ 19]
Vɔ mbetshaka nto wenya kâmɛ la nkumbo yawɔ lo tɔkɛnyɔ . . .
. . . ndo lo esambishelo
[Osato wa lo lɛkɛ 20]
Sawo dia dimɛna lam’asa dikumanyi mbelaka ɔngɛnɔngɛnɔ ndo wɔladi l’etshumanelo