Olui ɔtɔi ndo olami ɔtɔi
“Nyu anɛ wakanjele . . . nyayojaasɛ l’ekudi dikumi l’ehende, ko nyayoolomboya waoho dikumi l’ahende wa Israyɛlɛ.”—MAT. 19:28, Dyookaneelo dy’Oyooyo.
1. Diɔtɔnganelo diakɔna diaki lam’asa Jehowa ndo tokanula t’Abarahama, ndo lande na kele dui sɔ hadiolange nembetshiya dia nde kombetawɔka anto wa lo wedja ekina tshɛ?
JEHOWA akalange Abarahama, diakɔ mbakandoke tokanula tande ngandji ka kɔlamelo. L’edja kolekanyi ntambe 15, nde akɔshi wodja w’Isariyɛlɛ waki tokanula ta Abarahama oko wodja wakandasɔnɛ, mbuta ate “wudja andi hita.” (Adia Euhwelu k’Elembe 7:6.) Onde kɛsɔ nangaka nembetshiya dia Jehowa kombetawɔka anto wa lo wedja ekina tshɛ? Ndooko. Lo nshi shɔ, anto waki komonga ase Isariyɛlɛ wakakombolaka dia ntɛmɔla Jehowa waketawɔmaka dia mamema wodja ande wa lânde. Ambetawudi w’ase wedja asɔ wakɔsamaka oko etenyi kɛmɔtshi ka wodja. Ase Isariyɛlɛ wakahombe mbaɔsa oko anangɛwɔ. (Lew. 19:33, 34) Ndo vɔ wakalɔmbamaka dia nkitanyiya ɛlɛmbɛ tshɛ waki Jehowa.—Lew. 24:22.
2. Ɛtɛkɛta akɔna wa diambo wakate Yeso, ndo vɔ monyiyaka ambola akɔna?
2 Koko Yeso akatɛ ase Juda wa lo nshi yande ɛtɛkɛta wa diambo ɛnɛ: “Wayunyokosola diulelu dia [Nzambi], ku wayudisha wudja watotokaka elua adio.” (Mat. 21:43) Waa na wakahombe ndjokenga wodja ɔsɔ, ndo shɛngiya yakɔna yele l’otshikitanu ɔsɔ ɛlɔ kɛnɛ le so?
Wodja w’oyoyo
3, 4. a) Ngande wakashola ɔpɔstɔlɔ Petero wodja w’oyoyo? b) Waa na wakenga wodja w’oyoyo ɔsɔ?
3 Ɔpɔstɔlɔ Petero akashola wodja w’oyoyo ɔsɔ. Nde akafundɛ asekande Akristo ate: “Nyu nyeko wudja wakawasonola, nyeko elombedi wa lu diuhu dia khum’ekanga, la wudja w’ekila, antu wa [Nzambi] ndame, dia nyu menya akina ololo wa one lakanyeti uma lu udjima utsha lu yanyi yandi ya mamba.” (1 Pet. 2:9) Oko wakadiatatami, ase Juda wa lo demba waketawɔ Yeso oko Mɛsiya mbaki anto wa ntondo wa lo wodja ɔsɔ w’oyoyo. (Dan. 9:27a; Mat. 10:6) L’ɔkɔngɔ diko, anto efula waki komonga ase Isariyɛlɛ wakayɔtɔka l’atei a wodja ɔsɔ. Diakɔ diakate Petero ate: “Takinyu antu andi ntundu, keli kakiane nyambuyala antu wa [Nzambi].”—1 Pet. 2:10.
4 Dia waa na diakatɛkɛtaka Petero lanɛ? L’etatelo ka mukanda ande, nde akate ate: “[Nzambi] akatuti ntu uma lu ketshi kandi ka wuki, dia shu ndjala la elungamelu ka lumu ne dia eulwelu ka Jesu Kristu uma lu nyoi; dia shu ndjala la sangu diahahonde, diahalana, diahashisho, diakawanyukitshiya l’ulungu.” (1 Pet. 1:3, 4) Ɔnkɔnɛ, wodja w’oyoyo ɔsɔ nkengama la Akristo w’akitami wele l’elongamelo ka ntshɔ otsha l’olongo. Vɔ mbele “Isariyele wa [Nzambi].” (Ngal. 6:16) Lo ɛnɛlɔ kɛmɔtshi, ɔpɔstɔlɔ Joani akɛnyi dia lofulo l’ase Isariyɛlɛ wa lo nyuma asɔ lekɔ 144 000. Vɔ “wakasumbama uma l’atei w’antu, ne dia ndjala elua wa ntundu le [Nzambi] la li Ona-Okoko” dia tônga “elombedi” ndo vɔ “wayulela kame la [Yeso] deku kinunu.”—Eny. 5:10; 7:4; 14:1, 4; 20:6; Jak. 1:18.
Onde ndo anto akina mbakenga wodja ɔsɔ?
5. a) Tshɛkɛta “Isariyele wa [Nzambi]” mendanaka la waa na? b) Lande na kakokaso mbuta dia tshɛkɛta “Isariyɛlɛ” mendanaka ndo la anto akina?
5 Ɔnkɔnɛ, mbokɛmaka hwe dia etelo k’ɔnɛ “Isariyele wa [Nzambi]” kele lo Ngalatiya 6:16 mendanaka paka la Akristo w’akitami. Ko onde ekɔ bɛnyɛlɔ dimɔtshi diɛnya dia Jehowa kambaka la tshɛkɛta wodja w’Isariyɛlɛ dia mɛnya ɔnɛ vɔ nkengama ndo l’Akristo akina lâdiko di’akitami? Sho tanaka okadimwelo l’ɛtɛkɛta wakatɛ Yeso apɔstɔlɔ ande wa kɔlamelo ɔnɛ: “Dyɔ dyakɔ mbambomonyosha Dyoolela wooho wakambisha Shɔmi, dya nyu ndɛ ndo nnɔ lo mɛɛsa wa Dyoolela dyaakimi, ndo dya nyu mbijaasɛ l’ekudi dya nomboya waoho dikumi l’ahende wa Israyɛlɛ.” (Luka 22:28-30, Dyookaneelo dy’Oyooyo, sho mbɛnganyisha alɛta lo sawo nɛ di’otondo.) Dikambo sɔ diayokotshama lo “andja w’uyuyu,” kana etena kayonga diangɔ tshɛ eyoyo lo Ɛlɔmbwɛlɔ k’ɛnɔnyi kinunu ka Kristo.—Adia Mateu 19:28.
6, 7. Tshɛkɛta “waoho dikumi l’ahende wa Israyɛlɛ” yɔtɛkɛtami lo Mateu 19:28 ndo lo Luka 22:30 mendanaka la waa na?
6 Anto 144 000 wayokamba oko nkumi ya dikanga, ɛlɔmbɛdi ndo oko toshushi l’olongo lo Ɛlɔmbwɛlɔ k’ɛnɔnyi kinunu. (Eny. 20:4) Waa na wayowolomboya ndo waa na wayowolɛ? Mateu 19:28 ndo Luka 22:30 totɛka dia vɔ wayolomboya “waoho dikumi l’ahende wa Israyɛlɛ.” Lo avɛsa anɛ, “waoho dikumi l’ahende wa Israyɛlɛ” wekɔ didjidji dia waa na? Vɔ wekɔ didjidji dia anto tshɛ wele l’elongamelo ka nsɛna lanɛ la nkɛtɛ, mbuta ate wanɛ wele la mbetawɔ l’olambo waki Yeso Kristo, koko wele kema ɛlɔmbɛdi wa lo dioho dia nkumi ya dikanga. (Dioho dia Lɛwi kombadiemaka l’atei wa waoho 12 w’Isariyɛlɛ wa lo demba.) Waoho 12 wa Isariyɛlɛ wɔtɛkɛtami lo avɛsa anɛ wekɔ didjidji dia wanɛ wayokondja wahɔ wa lo nyuma oma l’olimu wayokamba ɛlɔmbɛdi 144 000. Anto asɔ wakondja wahɔ wele kema ɛlɔmbɛdi vɔ lawɔ wekɔ ekambi waki Nzambi ndo nde mbalangaka ndo mbaetawɔka. Kokaka mɛtɛ dia vɔ mbɛdikama la wodja ande wa lo nshi y’edjedja.
7 Dui dia diambo ko, l’ɔkɔngɔ w’ɔpɔstɔlɔ Joani mɛna anto 144 000 wakenga Isariyɛlɛ wa lo nyuma wadjama djembetelo la ntondo ka fɔnu ka woke ndja, nde akɛnyi nto “ului a wuki w’antu” waheyama mbadia “[w’]uma lu wedja tshe.” (Eny. 7:9) Anto asɔ wayohandɔ lo fɔnu ka woke dia mbɔtɔ lo Ɛlɔmbwɛlɔ k’ɛnɔnyi kinunu ka Kristo. Vɔ wayotosangana kâmɛ la miliyara y’anto yayolɔ. (Joa. 5:28, 29; Eny. 20:13) Anto asɔ tshɛ mbayokenga “waoho dikumi l’ahende wa Israyɛlɛ” wa didjidji wayolomboshama oma le Yeso nde l’anto 144 000 wayolɛ kâmɛ la nde.—Etsha 17:31; 24:15; Eny. 20:12.
8. Ngande wele awui wakasalemaka lo fɛtɛ ka l’ɔnɔnyi ka Lushi l’Ekesanelo didjidji dia diɔtɔnganelo diele lam’asa anto 144 000 l’anto akina tshɛ?
8 Awui wakasalemaka lo fɛtɛ ka l’ɔnɔnyi ka Lushi l’Ekesanelo waki didjidji dia diɔtɔnganelo sɔ diele lam’asa anto 144 000 l’anto akina tshɛ. (Lew. 16:6-10) Ɔlɔmbɛdi wa lâdiko akalɔmbamaka ntondotondo dia nambola ɔsɔngɔ wa ngɔmbɛ oko olambo wa pɛkato “lu dikambu diandi . . . ndi la wa lu luudu landi.” Ɔnkɔnɛ, olambo wa Yeso wakakimɔma ntondotondo lo wahɔ w’ase luudu lande wele ɛlɔmbɛdi wahɔnyi wayokamba kâmɛ la nde l’olongo. Ndo nto, lo Lushi l’Ekesanelo, wakakimɔka mbudi hiende lo dikambo dia pɛkato y’ase Isariyɛlɛ akina. Lo avɛsa anɛ, dioho di’ɛlɔmbɛdi diekɔ didjidji dia anto 144 000 ndo ase Isariyɛlɛ akina wekɔ didjidji dia anto tshɛ wele l’elongamelo ka nsɛna la nkɛtɛ. Elembetshiyelo ɛsɔ mɛnyaka dia etelo k’ɔnɛ “waoho dikumi l’ahende wa Israyɛlɛ” hendana la ɛlembɛdi wahɔnyi la Yeso wakotɔ lo nyuma, koko mendanaka la wanɛ tshɛ wele la mbetawɔ lo olambo wa tshungo waki Yeso.a
9. Ɛlɔmbɛdi wa lo ɛnɛlɔ kaki Ezekiyɛlɛ wekɔ didjidi dia waa na, ndo ase Isariyɛlɛ waki komonga ɛlɔmbɛdi wekɔ didjidji dia waa na?
9 Tɔsɛdingole ɛnyɛlɔ kekina. Jehowa akɛnya ɔprɔfɛta Ezekiyɛlɛ ɛnɛlɔ ka woke ka tɛmpɛlɔ kande. (Ezek., tshap. 40-48) L’ɛnɛlɔ kɛsɔ, ɛlɔmbɛdi wakakambaka lo tɛmpɛlɔ. Vɔ wakashaka anto wetshelo, wakalakemaka ndo wakangɔmaka oma le Jehowa. (Ezek. 44:23-31) L’ɛnɛlɔ kakɔ kâmɛ, anto w’oma lo waoho efula wakayaka dia ndjɔtɛmɔla ndo dia ndjokimɔ elambo. (Ezek. 45:16, 17) Lo avɛsa anɛ, ɛlɔmbɛdi wekɔ didjidji di’akitami ndo ase Isariyɛlɛ w’oma lo waoho waki komonga ɛlɔmbɛdi wekɔ didjidji di’anto wele l’elongamelo ka nsɛna la nkɛtɛ. Ɛnɛlɔ kɛsɔ mbikaka epole ɔsɛkɛ lo woho wakakambaka elui akɔ ehende kâmɛ ndo lo woho wakalɔmbɔlaka olui w’ɛlɔmbɛdi ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi.
10, 11. a) Ngande wakeketshama mbetawɔ kaso lo woho wambotɛna ekotshamelo k’ɛtɛkɛta waki Yeso? b) Dimbola diakɔna diambwama lo kɛnɛ kendana la ɛkɔkɔ ekina?
10 Yeso akatɛkɛta dia “ekoko ekina” waki komonga lo ‘lokoto’ ɔtɔi la “limba la tshitshe” l’ambeki ande w’akitami. (Joa. 10:16; Luka 12:32) Nde akate ate: “Dieli lami dia mbêla ndu vo. Vo wayuka diui diami, wayuyala ului otoi ndu ulami otoi.” Ande woho wakeketshama mbetawɔ kaso dia mɛna ekotshamelo k’ɛtɛkɛta ɛsɔ lee! Elui ehende ɛsɔ wakasanganyema kâmɛ, mbuta ate lemba la tshitshɛ l’akitami la olui a woke w’ɛkɔkɔ ekina. (Adia Zekariya 8:23.) Kânga mbele ɛkɔkɔ ekina hawokambe lo sɛkɛ dia l’etei ka tɛmpɛlɔ lo yoho ya didjidji, vɔ wekɔ lo nkamba lo sɛkɛ dia l’andja wa tɛmpɛlɔ.
11 Ko lam’ele mbala mɔtshi Jehowa mbɔsaka ase Isariyɛlɛ w’edjedja waki komonga lo dioho di’ɛlɔmbɛdi oko didjidji dia ɛkɔkɔ ekina, onde wanɛ wele l’elongamelo ka nsɛna la nkɛtɛ vɔ lawɔ pombaka ndɛ mapa ndo nnɔ vinyɔ lo Eohwelo? Tayanga nsɛdingola okadimwelo wa dimbola sɔ.
Sheke y’oyoyo
12. Dikambo dia sheke y’oyoyo yakɔna yakatatshi Jehowa?
12 Jehowa akatatshi dikambo dia sheke y’oyoyo yakandahombe mbidja l’ekambi ande etena kakandate ate: “On’eli sheki yayumudja la khumbu ka Isariyele, l’okongo wa nshi yako. Dimi layudja elembe ami lu nyumu yawo, layêfunda lu etema awo. Dimi layuyala [Nzambi k]awo, ku vo wayuyala wudja ami.” (Jer. 31:31-33) Lo tshimbo ya sheke y’oyoyo shɔ, daka diakalake Jehowa Abarahama diakahombe ndjokotshama lo yoho ya lotombo ndo ya pondjo.—Adia Etatelu 22:18.
13, 14. a) Waa na wele ase sheke y’oyoyo? b) Waa na wakondja wahɔ oma lo sheke yakɔ, ndo woho akɔna ‘washikikalawɔ’ lo sheke y’oyoyo shɔ?
13 Yeso akatɛkɛta dia sheke y’oyoyo shɔ l’otsho wa la ntondo ka nyɔi kande etena kakandate ate: “Dikoho ne, dieli sheki y’uyuyu ya lu dikila diami, diambutshulwama dikambu dianyu.” (Luka 22:20; 1 Kor. 11:25) Onde Akristo tshɛ mbele ase sheke y’oyoyo shɔ? Ndooko. Amɔtshi, ɛnyɛlɔ oko apɔstɔlɔ wakanɔ dikɔhɔ sɔ l’otsho ɔsɔ wekɔ ase sheke y’oyoyo.b Yeso akadje la wɔ sheke kina dia vɔ tolɛ kâmɛ la nde lo Diolelo diande. (Luka 22:28-30) Vɔ wayolɛ kâmɛ la Yeso lo Diolelo diande.—Luka 22:15, 16.
14 Ko kayotota dia anto wayɔsɛna la nkɛtɛ lo ɛlɔmbwɛlɔ ka Diolelo diande? Vɔ kondjaka wahɔ oma lo sheke y’oyoyo. (Ngal. 3:8, 9) Kânga mbewɔ kema ase sheke y’oyoyo, vɔ ‘shikikalaka’ lo sheke shɔ lo nkitanyiya wadjango ayɔ oko wakatatshi ɔprɔfɛta Isaya ɔnɛ: “Asi wedja watumamemaka [Jehowa] dia mbukambela ulimu, la dia mbuka lukumbu landi ngandji, la dia ndjala ekambi andi, ee, wane tshe watulamaka lushi la mumuya diaha lulanya, ndu watushikikalaka lu sheki yami. Dimi layuwaela l’ukungu ami w’ekila. Layangenyangenya lu luudu lami la dombelo.” Oma lâsɔ, Jehowa akate ate: “Wayeta luudu lami vati: luudu la dombelo la wedja tshe.”—Is. 56:6, 7.
Waa na wahomba ndɛ mapa ndo nnɔ vinyɔ?
15, 16. a) Ɔpɔstɔlɔ Paulo akɛdika sheke y’oyoyo la na? b) Lande na kahale wanɛ wele l’elongamelo ka nsɛna pondjo pondjo la nkɛtɛ mapa ndo kahawanɔ vinyɔ lo Eohwelo?
15 Ase sheke y’oyoyo wekɔ “la dihunga dia mboto lu etemwelo,” kana dihole di’ekila. (Adia Heberu 10:15-20.) Vɔ “[w]ambulungula diulelu diaheyi nsutshasutshama.” (Heb. 12:28) Ɔnkɔnɛ, paka wanɛ wayonga nkumi ya dikanga ndo ɛlɔmbɛdi l’olongo kâmɛ la Yeso Kristo ato mbahomba nnɔ “dikoho” diele didjidji dia sheke y’oyoyo. Ase sheke y’oyoyo asɔ wambolakema diwala le Ɔn’ɔkɔkɔ. (2 Kor. 11:2; Eny. 21:2, 9) Anto akina tshɛ wɔtɔ lo Eohwelo kasalema ɔnɔnyi l’ɔnɔnyi wekɔ anto wasɛdingola la dilɛmiɛlɔ tshɛ kɛnɛ keta, koko vɔ hawole mapa ndo hawɔnɔ vinyɔ.
16 Paulo nde lawɔ akatokimanyiya dia sho nshihodia dia wanɛ wele l’elongamelo ka nsɛna la nkɛtɛ hawole mapa ndo hawɔnɔ vinyɔ lo Eohwelo. Nde akatɛ Akristo w’akitami ɔnɛ: “Eja ndo laamaayooya Owanji, nyu nyayeewoyaka nyɔi kaakinde esangɔ cɛɛ wayonyɔlɛɛka dimpa nɛ ndo wayonyɔnɔɔka dikɔhɔ nɛ.” (1 Kor. 11:26, Dyookaneelo dy’Oyooyo) Etena kakɔna ‘kayoya’ Nkumɛso? Ele etena kayondoya dia ndjɔsa onto la komelo la l’olui w’otshukami w’akitami dia ntshɔ la nde otsha l’olongo. (Joa. 14:2, 3) Mbokɛmaka hwe dia Dambo dia dikɔlɔ dia Nkumadiɔndjɔ diasalema ɔnɔnyi l’ɔnɔnyi hadiototetemala nsalema pondjo pondjo. ‘Atshikadi’ wa kanula ya womoto weke la nkɛtɛ wayotetemala ndɛ mapa ndo nnɔ vinyɔ edja ndo vɔ tshɛ wambolongola difuto diawɔ dia l’olongo. (Eny. 12:17) Koko otondongaka wanɛ wele l’elongamelo ka nsɛna pondjo pondjo la nkɛtɛ wakalongola lotshungɔ la ndɛka mapa ndo nɔka vinyɔ, tshike Eohwelo kototetemala nsalema pondjo pondjo.
“Vo wayuyala wudja ami”
17, 18. Ngande wakotshama prɔfɛsiya kele lo Ezekiyele 37:26, 27?
17 Jehowa akatatshi dikambo dia kâmɛ kayonga l’ekambi ande ɔnɛ: “Dimi layudja la wo sheki ya ki. Yo yayuyala sheki ya pundju l’asami la wo. Dimi layâkitsha, layâfudia, ndu layukitsha etemwelo kami pundju l’atei awo. Edjaselu kami kayuyala l’atei awo. Vo wayuyala wudja ami, la dimi layuyala [Nzambi k]awo.”—Ezek. 37:26, 27.
18 Ekambi waki Nzambi tshɛ wekɔ la diɛsɛ dia nkondja wahɔ oma l’okotshamelo wa daka dia diambo sɔ, mbuta ate sheke ya wɔladi w’Akristo. Eelo, Jehowa akashikikɛ dia ekambi ande tshɛ wele l’okitanyiya wayonga la wɔladi. Vɔ tshɛ kɛnɛmɔlaka olowa wa nyuma lam’asawɔ. Tɛmpɛlɔ kande kele didjidji dia ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi w’Akristo kekɔ l’atei awɔ. Vɔ waya mɛtɛ wodja ande lo woho wambowotshika toho tshɛ t’ɔtɛmwɛlɔ wa dikishi ndo lo woho watɛmɔlawɔ paka Jehowa Nzambi ndamɛ.
19, 20. Waa na wele l’atei w’anto welɛ Jehowa ɔnɛ “wudja ami,” ndo akambo akɔna wambokotsha sheke y’oyoyo?
19 Ekɔ mɛtɛ dui di’ɔngɛnɔngɛnɔ dia mɛna woho wambonga elui ehende akɔ kâmɛ ɛlɔ kɛnɛ! Kânga mbele olui wa woke wataleke mfulanɛ kema l’elongamelo ka ntshɔ otsha l’olongo, vɔ wekɔ la ɔngɛnɔngɛnɔ wa ndjala kâmɛ la wanɛ wasala dui sɔ. Vɔ wambomamema Isariyɛlɛ wa Nzambi. Lo nsala ngasɔ, vɔ wekɔ l’atei w’anto welɛ Jehowa ɔnɛ “wudja ami.” Prɔfɛsiya kayela kɛnɛ kotshamaka le wɔ: “Wedja efula wayumamema, dimi [Jehowa], lushi lako. Vo wayuyala wudja ami. Dimi layudjase l’atei aye.”—Zek. 2:11; 8:21; adia Isaya 65:22; Enyelo 21:3, 4.
20 Jehowa ambokotsha akambo asɔ tshɛ lo tshimbo ya sheke y’oyoyo. Miliyɔ y’angɛndangɛnda wa lo nyuma wambokoma vɔ lawɔ etenyi kɛmɔtshi ka wodja waleka nangema oma le Jehowa. (Mika 4:1-5) Vɔ wamboyashikikɛ dia ntetemala nshikikala lo sheke shɔ lo mbetawɔ tɛdikɔ tayɔ ndo lo nkitanyiya wadjango ayɔ. (Is. 56:6, 7) Lo nsala ngasɔ, vɔ la Isariyɛlɛ wa Nzambi wekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula l’ɛtshɔkɔ wa wɔladi watetemalawɔ nkondja. Tambokombola dia wɛ lawɔ nkondja ɛtshɔkɔ ɛsɔ, oma ko kakianɛ edja ndo pondjo pondjo!
[Nɔtɛ ya l’ɛse ka dikatshi]
a Woho akɔ wâmɛ mbele, akitami mbelamɛka ntondotondo ɔnɛ ‘etshumanelo.’ (Heb. 12:23) Koko, tshɛkɛta “etshumanelo” kokaka mendana ndo l’Akristo tshɛ, oyadi elongamelo kakɔna kele la wɔ.—Enda Tshoto y’Etangelo ya Ngɔndɔ ka tanu 1, 2007, lɛkɛ 9-11.
b Yeso ekɔ Ompakemi wa sheke shɔ, koko aha ose sheke. Oko wende Ompakemi, mɛnamaka dia nde kɔndɛ mapa ndo kɔnɔ vinyɔ.
Onde wɛ âkohɔ?
• Waa na wele “waoho dikumi l’ahende wa Israyɛlɛ” wayolomboyama oma le anto 144 000?
• Diɔtɔnganelo diakɔna diele lam’asa akitami la ɛkɔkɔ ekina lo sheke y’oyoyo?
• Onde Akristo tshɛ pombaka ndɛ mapa ndo nnɔ vinyɔ lo Eohwelo?
• Kâmɛ kakɔna kakatatami kayonga lo nshi yaso nyɛ?
[Tablo/Esato wa lo lɛkɛ 25]
(Dia mbeya awui tshe enda l’okanda)
Anto efula wokamba kâmɛ la Isariyɛlɛ wa Nzambi
1950 | 373 430
1970 | 1 483 430
1990 | 4 017 213
2009 | 7 313 173