Onde wɛ ambɔlɛtaka mapa wa lɔsɛnɔ?
AMƐNGƆDI amɔtshi waki la ndjala. Etena kakawatembolaka ahole amɔtshi wa la Bɛtɛlɛhɛma k’edjedja, vɔ wakoke ndjala ndo wakalange ndɛ yangɔ mɔtshi. Ɔmɔtshi l’atei awɔ akɔtɔ lo rɛstora ɔmɔtshi ko wakawosha falafel, mbuta ate mapa wadjawɔ tomata, atungudu, ndo akatshikatshi akina wadjawɔ lo mapa w’ebolonga. Diangɔ di’amɛna sɔ diakawasha wolo wa ntetemala wembwelo awɔ.
Lam’ele amɛngɔdi asɔ kombeyaka diangɔ diakawale sɔ, olelo wa mapa w’ebolonga ɛsɔ wele bu otshinga wolo akatshikala l’ɛkɔndɔ oma ko lushi lɔsɔ. Lokombo Bɛtɛlɛhɛma nembetshiyaka “Luudu la mapa,” ndo wakakatɛka mapa lo ɛtshi ka nkɛtɛ kɛsɔ l’edja ka nunu di’ɛnɔnyi. (Ruta 1:22; 2:14) Mapa w’ebolonga wa nshi nyɛ wekɔ oko mapa wakawakatɛka la Bɛtɛlɛhɛma.
Ambeta suke l’ɛnɔnyi nunu nɛi, suke la sidɛ ka Bɛtɛlɛhɛma, Sara ka wadi aki Abrahama akakatɛ ‘mapa’ dia mbisha angɛndangɛnda asato wakaye la shashimoya. (Etatelu 18:6) Ondo “shima ka pudipudi” kakakambe la Sara kakɔsama oma lo ntɔngɔ yelɛwɔ amidonier kana oma l’asami. Sara akasɔhɛ mapa ɔsɔ esadi esadi ndo ondo nde akawokatɛ lo dive dia dja efula.—1 Khumi ya Dikanga 19:6.
Ɔkɔndɔ ɔnɛ mɛnyaka dia nkumbo k’Abrahama vɔamɛ mbakalɔngɔsɔla ndo mbakakatɛ mapa. Lam’ele vɔ wakatekekɔka, ondo Sara nde la ase olimu ande kokoka nkatɛ mapa lo nkuka oko wakawakatɛka la Ura, osomba wa Sara. Sara akasɔhɛ shima ka pudipudi k’oma lo ntɔngɔ ya lo ngelo kakɔ. Aki olimu w’efula nɛ dia vɔ wakahombe ntɔ lo mulɛ wa l’anya kana lo etole l’okanda dia ntana shima kɛsɔ.
L’ɔkɔngɔ wa ntambe nyɛi, Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ wakɛnya dia ndooko onto lakahombe mbɔsa etole l’ɔkɔlɛ nɛ dia ɔsɔ aki oko onto lɔsa “lumu la unyandi.” (Euhwelu k’Elembe 24:6) Nzambi akɔsaka etole la nɛmɔ di’efula, nɛ dia naka nkumbo bu l’etole takawakokaka nsala mapa wakawahombaka ndɛka lushi la lushi.—Enda kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Woho wakawatɔka ntɔngɔ ndo wakawakatɛka mapa lo nshi yakafundamaka Bible.”
MAPA DIA SUKƐ ETEMA W’ANTO WOKOVƆ
Afundelo tɛkɛtaka dia mapa mbala oko 350, ndo afundji wa Bible wakakambe la tshɛkɛta mapa mbala efula dia ntɛkɛta dikambo dia mbo ya ndɛ. Yeso akɛnya dia wanɛ wakambɛ Nzambi koka nɔmba l’eshikikelo tshɛ ɔnɛ: “Otosha mbo ya ndɛ ya lushi l’ɛlɔ.” (Mateo 6:11) “Mapa” watɛkɛtama lanɛ nembetshiyaka mbo ya ndɛ lo tshɛ kayɔ ndo Yeso akɛnya dia sho koka ndjaɛkɛ le Nzambi dia nde toshaka mbo ya ndɛ ya lushi la lushi.—Osambu 37:25.
Koko, ekɔ ɛngɔ kɛmɔtshi koleki mapa kana mbo ya ndɛ ohomba. Yeso akate ate: “Onto hayala la lɔsɛnɔ oma lo mbo ya ndɛ tsho, koko ndjalaka la lɔ oma lo ɔtɛkɛta tshɛ watomba oma l’onyɔ wa Jehowa.” (Mateo 4:4) Ɛtɛkɛta ande ɛsɔ mendanaka l’etena kakendɛka ase Isariyɛlɛ tshɛ lo tshɛ lo kɛnɛ kakawashaka Nzambi. Dui sɔ diakatatɛ yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa vɔ ntomba oma l’Edjibito. Suke la ngɔndɔ k’otondo kakete ntatɛ lam’akawɔtɔ lo oswe wa Sinayi ndo vɔ komonga nto la mbo ya ndɛ. Diakɔ diele, vɔ wakatatɛ ngunanguna woka wɔma ɔnɛ wayanga mvɔ la ndjala l’oswe wa shɛnga ɔsɔ, lo mbuta ɔnɛ: “Lene akatalutaka ma [mapa] efula” l’Edjibito.—Etumbelu 16:1-3.
Aha la taamu, mapa waki l’Edjibito waki diɛndjɛ efula. Lo nshi ya Mɔsɛ, akatshi wa mapa wa tomanamana wakashaka ase Edjibito weho wa mapa wotshikitanyi ndo ekate wakawahombaka ndɛ. Koko Jehowa komonga la kanyi ya ntshika wodja ande aha la mbasha kaanga woho ɔmɔ wa mapa. Nde akawalake ate: “Ulungi, dimi layunyoloshiya ma [mapa] uma l’ulungu.” Aha la taamu, mapa w’oma l’olongo ɛsɔ wakɛnamaka la pindju k’efula, vɔ waki oko “tango t’etshimbedi” wate kana oko lɔpɔpɔ kana oko ɛkɔngɔ ka wɛma. Mbala ka ntondo kakɛnyi ase Isariyɛlɛ tangɔ tɔsɔ, vɔ wakambwana ɔnɛ: “Keku na?” Mɔsɛ akawakadimola ate: “Mbu ya nde yambunyusha [Jehowa] ku.” Vɔ wakɔlɛ tangɔ takɔ mana,a ndo mbo ya ndɛ shɔ yakaakimanyiya l’edja k’ɛnɔnyi 40.—Etumbelu 16:4, 13-15, 31.
Mbala ka ntondo kakɛnyi ase Isariyɛlɛ mana yakawakondja lo yoho ya dihindo shɔ, vɔ wakaambe efula. Yɔ yaki mpɛ oko “ekati wosohanyemi la usanga” ndo onto tshɛ akayikondjaka efula. (Etumbelu 16:18) Koko l’edjedja ka wonya, vɔ wakayotatɛ mbohɔ mbo ya ndɛ yotshikitanyi yakawalɛka l’Edjibito. Vɔ wakayotatɛ mbuta ɔnɛ: “Nduku engo kekina k’ololo, tshikima mana nye tshu.” (Walelu 11:6) L’ɔkɔngɔ diko vɔ wakayota la lonyangu ɔnɛ: “Shu [t]ambutuna ma dia shoko ne.” (Walelu 21:5) L’ekomelo a shimu, vɔ wakayotona ndo wakayohetsha “ma di’uma l’ulungu” sɔ.—Osambu 105:40.
MAPA WA LƆSƐNƆ
Mbokɛmaka hwe dia, oko diangɔ dikina tshɛ, mapa koka mbɔsama esadi eto oko ɛngɔ k’anyanya. Koko, Bible tɛkɛtaka dia woho wa mapa okina wa laande wahahombe mbɔsama oko ɛngɔ k’anyanya. Yeso akɛdika mapa ɔsɔ la mana yakatone ase Isariyɛlɛ la lɔsɛndji tshɛ yakahombe mbasha ɛtshɔkɔ wa pondjo.
Yeso akatɛ ampokami ande ate: “Dimi kele mapa wa lɔsɛnɔ. Watshɛnyu wakale mana l’oswe wa shɛnga, ko wakavu. Koko onto tshɛ layɔlɛ mapa wakaye oma l’olongo hatovɔ. Dimi kele mapa wasɛna wakaye oma l’olongo. Onto tshɛ layɔlɛ mapa akɔ ayɔsɛna pondjo pondjo ndo lo mɛtɛ, mapa ɔsɔ ele demba diami diayomokimɔ dia anto wa l’andja nkondja lɔsɛnɔ.”—Joani 6:48-51.
Ampokami efula waki Yeso koshihodia kitshimudi ya tɔtɛkɛta “mapa” ndo “demba” takakambe la Yeso lo yoho ya didjidji. Koko, ɛnyɛlɔ kɛsɔ kaki dimɛna efula. Mapa wa mɛtɛ mɛtɛ waki mbo ya ndɛ y’ase Juda ya lushi la lushi, oko wakakimanyiyaka mana ase Isariyɛlɛ l’edja k’ɛnɔnyi 40 wakiwɔ l’oswe wa shɛnga. Kaanga mbaki mana woshasha w’oma le Nzambi, yɔ kombisha anto lɔsɛnɔ la pondjo. Koko, olambo wa Yeso ekɔ woshasha wayosha anto wele la mbetawɔ le nde difuto sɔ. Nde mɛtɛ ekɔ “mapa wa lɔsɛnɔ.”
Ondo etena katoyokaka ndjala wɛ toyangaka dia ndɛ yangɔ mɔtshi. Ndo wɛ koka nto mbisha Nzambi losaka l’ɔtɛ wakoshande “mbu ya nde ya la lushi la lushi.” (Mateo 6:11, Bible K’Ekila) Etena kaandolaso mbo ya ndɛ y’amɛna, tatohɛke pondjo ohomba wa “mapa wa lɔsɛnɔ,” mbuta ate Yeso Kristo.
Otshikitanyi l’ase Isariyɛlɛ wakasɛnaka lo nshi ya Mɔsɛ waki komonga la lowando, ngande wakokaso mɛnya dia sho hatɔshi mapa ɔsɔ oko ɛngɔ k’anyanya? Yeso akate ate: “Naka nyu mbokakami ngandji, kete nyayokitanyiya wadjango ami.” (Joani 14:15) Naka sho kitanyiyaka wadjango waki Yeso, tayonga l’elongamelo ka kondjaka mbo ya ndɛ ya lushi la lushi pondjo pondjo.—Euhwelu k’Elembe 12:7.
a Tshɛkɛta “mana” ndja ondo oma lo tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru “man hu’?” yalembetshiya ɔnɛ “keku na?”