ʻAi ʻa Hoʻo Feitamá ke Malu Ange
MEI HE TOKOTAHA-TOHI ʻĀ HAKE! ʻI MEKISIKOU
FAKATATAU ki he Tokoni ʻa e Puleʻanga Fakatahatahá ki he Kakaí, ʻi he taʻu taki taha ʻoku mate ai ʻa e kakai fefine laka hake ʻi he vaeua milioná ʻi he ngaahi tupuʻanga felāveʻi mo e feitamá. Tānaki atu ki ai, ko e Tokoni ʻa e Puleʻanga Fakatahatahá ki he Fānaú (UNICEF) ʻoku līpooti ai ʻoku tofanga fakataʻu ʻa e kakai fefine laka hake ʻi he 60 milioná ʻi he ngaahi faingataʻa mafatukituki mei he feitamá pea ko e meimei vahe tolu ʻe taha ʻo e faʻahingá ni ʻoku nau tofanga ʻi he ngaahi kafo pe mahaki tuʻuloa ʻi he moʻuí. ʻI he ngaahi fonua langalanga haké ʻoku fihia ai ʻa e kakai fefine tokolahi ʻi ha tuʻunga ʻoku toutou hoko ʻi he ngaahi feitamá, fāʻelé, mo e līʻekina-kitá, ʻo ʻai ai kinautolu ke nau ongosia mo puke. ʻIo, ko e feitamá ʻe lava ke hoko ʻo fakatupu maumau—naʻa mo e fakatuʻutāmaki. ʻOku ʻi ai ha meʻa ʻe lava ke fai ʻe ha fefine ke ʻai ai ʻene feitamá ke malu ange?
Tokangaʻi ʻa e Moʻui Leleí ki Muʻa ʻi he Feitamá
Palani. ʻE fiemaʻu nai ki he ngaahi husepānití mo e uaifí ke nau lāulea pe ko e fānau ʻe toko fiha ʻe fiemaʻú. ʻI he ngaahi fonua langalanga haké ʻoku anga-maheni ke sio ki he kakai fefiné fakataha mo e fānau īkí ʻoku nau fakahuhu ha pēpē, pea ʻi he taimi tatau, ʻoku nau toe ʻamanekina ha pēpē ʻe taha. Ko e palani leleí mo e fakaʻatuʻí ʻe fakaʻatā nai ai ʻa e taimi ke paasi ʻi he vahaʻa ʻo e fāʻeleʻi ʻo e kiʻi tama ʻe tahá pea mo e kiʻi tama hokó, ʻo iku ai ki he mālōlō ʻa e fefiné, ʻa ia te ne malava leva ai ke toe fakaakeake hili ʻene fāʻelé.
Meʻakai. Fakatatau ki he Kautaha ki he Ngaahi Ola Lelei ʻi he Feitamá, ki muʻa ke hoko ʻo feitamá ʻoku fiemaʻu ki ha fefine ʻo ʻikai siʻi hifo ʻi he māhina ʻe fā ke fakaakeake ai mei he ʻasi ki he ngaahi meʻa fakatupu maumaú pea ke langa hake ha tokonaki fafanga lelei. Ko e fakatātaá, ko e fakatuʻutāmaki ʻo e spina bifida, ʻa ia ko e fakatupunga ʻe ha mapuni taʻetotonu ʻa e tiupi niuloló, ʻoku fakasiʻisiʻi lahi ia ʻi he taimi ʻoku maʻu ai ʻe he tokotaha ʻoku ʻamanaki ke hoko ko ha faʻeé ha tokonaki feʻunga ʻo e ʻēsiti fōlikí. Koeʻuhi ko e tiupi niulolo ʻo e pēpē ʻi manavá ʻoku mapuni ia ʻi he vahaʻa ʻo e ʻaho hono 24 mo hono 28 hili ʻa e tuʻituʻiá—ʻo fuoloa ʻaupito ia ki muʻa ke ʻiloʻi ʻe he kakai fefine tokolahi ʻoku nau feitamá—ko e kakai fefine ʻe niʻihi ʻa ia ʻoku nau palani ke hoko ʻo feitamá ʻoku nau ngāueʻaki ʻa e ʻēsiti fōlikí.
Ko e toe meʻakai mahuʻinga ʻe taha ko e ʻaioné. Ko e moʻoni, ko e fiemaʻu ʻaione ʻa ha fefine ʻoku liunga ua ia lolotonga ʻa e feitamá. Kapau ʻoku tō lalo ʻa e tauhiʻanga ʻaioné—ʻa ia ʻoku hoko ʻi he kakai fefine tokolahi ʻi he ngaahi fonua langalanga haké—ʻe lava ke ne hoko ʻo maʻu ʻa e ʻanīmiá ʻi he taʻefeʻunga ʻa e ʻaioné. Ko e tuʻunga ko ení ʻe lava ke hoko ia ʻo kovi ange ʻi he toutou feitamá, ʻi he ʻikai nai ke maʻu ʻe he fefiné ʻa e taimi ʻi he vahaʻa ʻo e feitamá ke toe fakafonu ai ʻene tauhiʻanga ʻaioné.a
Taʻumotuʻa. Ko e fakatuʻutāmaki ʻo e maté ʻi he tamaiki fefine feitama ʻi lalo hifo, ʻi he taʻu 16 ʻoku peseti ʻe 60 lahi ange ia ʻi he faʻahinga ko ia ʻi honau taʻu 20 tupú. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko e kakai fefine laka hake he taʻu 35 ʻoku ngalingali lahi ange ke nau fanauʻi mai ʻa e fanga kiʻi pēpē ʻoku ʻikai te nau nōmolo mei honau fanauʻí, hangē ko e Down’s syndrome. Ko e ngaahi faʻē ʻoku nau mātuʻaki kei siʻí pe ʻoku nau ʻi honau ngaahi taʻu ki mui ange ʻi he taimi fanaú ʻoku nau hehema lahi ange ke hamu feitama. Ko e mahaki ko ení, ʻoku fakamatalaʻi ia ʻaki ʻa e toto māʻolunga hili ʻa e uike hono 20 ʻo e feitamá fakataha mo e lahi ʻa e vai ʻi he sinó pea mo e fakautuutu ʻa e lahi ʻo e polotini ʻi he tuʻu-ofí, ʻo fakalahi ai ʻa e fakatuʻutāmaki ʻo e mate fakatouʻosi ʻa e pēpeé mo e faʻeé.
Ngaahi mahaki. Ko e mahaki ʻi he tuʻu-ofí, konga ki loto ʻo e fakafefiné, pea ʻi he keté mo e ngākaú ʻe lava ke kovi ange ia lolotonga ʻa e feitamá pea ʻe lava ke ne fakatupulekina ʻa e fakatuʻutāmaki ʻo e fāʻele taʻehokó mo e hamu feitamá. ʻOku lelei tahá ke faitoʻo ha mahaki pē ki muʻa ʻi he feitamá.
Tokangaʻi ʻo e Moʻuí Lolotonga ʻa e Feitamá
Tokanga ki muʻa ʻi he fāʻelé. Ko e ngaahi ʻaʻahi tuʻumaʻu ki ha toketā ʻi he kotoa ʻo e feitamá ʻoku fakasiʻisiʻi ange ai ʻa e fakatuʻutāmaki ʻo e mate ʻa e faʻeé. Naʻa mo e ngaahi fonua ʻa ia ʻoku fakangatangata ai ʻa e ʻalu ki he ngaahi kilīnikí mo e ngaahi falemahakí, ʻe ala maʻu nai ai ʻa e kau māʻuli kuo akoʻi lelei.
Ko e tokanga ki muʻa ʻi he fāʻelé ʻe lava ke ne fakatokangaʻi ʻa e kau ngāue kuo akoʻí ki he ngaahi tuʻunga ʻa ia ʻe lava ke ne ʻai ke fiemaʻu ai ʻa e tokangaʻi makehé. ʻOku kau ki heni ʻa e feitama māhanga pe lahi angé, toto māʻolungá, ngaahi palopalema ʻi he mafú mo e kofuuá, pea mo e suká. ʻI he ngaahi fonua ʻe niʻihi ʻe lava ke maʻu ai ʻe ha fefine feitama ha huhu kona hamu ke taʻofiʻaki ʻa e hamu ʻi he pēpē fāʻeleʻi foʻoú. ʻE toe sivi foki ia ki he kulupu B streptococcus ʻi he vahaʻa ʻo e uike hono 26 mo hono 28 ʻo e feitamá. Ko e ngaahi pekitīlia ko ení, kapau ʻoku ʻi ai ʻi he konga ki lalo ʻo e halanga ngākau, ʻe lava ke pipihi ia ki he pēpeé ʻi he lolotonga ʻa e fāʻelé.
Ko e tokotaha ʻe hoko ko e faʻeé ʻoku totonu ke ne teuteu ke ʻoange ki he kau palōfesinale kotoa ʻi he moʻuí ʻa e fakamatala kotoa te ne malavá, ʻo kau ai ʻa hono lēkooti fakafaitoʻó. ʻOku totonu foki ke ne ʻeke tauʻatāina ha ngaahi fehuʻi. Ko e tokoni fakafaitoʻo fakavavevavé ʻoku totonu ke kumi ki ai kapau ʻoku ʻi ai ha ʻau toto ʻi he fakafefiné, fufula fakafokifā ʻa e matá, langa ʻulu lahi mo hokohoko pe langa ʻi he louhiʻi-nimá, kovi fakafokifā pe nenefu ʻa e sió, langa lahi ʻa e keté, lua hokohoko, fakamokosia pe mofi, ngaahi liliu ʻi he vave pe lahi ʻo e ngaʻunu ʻa e kiʻi pēpē ʻi manavá, haʻu ʻa e vai ʻi he fakafefiné, tuʻu-mamahi, pe ʻikai nōmolo ʻa e tuʻu-ofí.
ʻOlokaholó mo e ngaahi faitoʻo kona tapú. Ko hono ngāueʻaki ʻe ha faʻē ʻa e ʻolokaholó mo e faitoʻo kona tapú (kau ai ʻa e tapaká) ʻoku fakalahi ai ʻa e fakatuʻutāmaki ʻi he ʻatamai tuai ʻa e kiʻi tamá, ʻikai ke nōmolo fakaesino, pea naʻa mo e uesia ʻa e tōʻongá. Ko e fanga kiʻi pēpē ʻa e ngaahi faʻē ʻoku maʻunimā ʻe he faitoʻo kona tapú kuo aʻu ʻo ʻiloa ʻi heʻenau fakahāhā ʻa e ngaahi fakaʻilonga ʻo ʻenau liʻaki ʻosi. Neongo ʻoku tui ʻa e kakai ʻe niʻihi ko ha ipu uaine ʻi he taimi ki he taimi ʻoku ʻikai ke fakatupu maumau ia, ʻoku faʻa faleʻi ʻa e kau mataotaó ke fakaʻehiʻehi fakaʻaufuli mei ai lolotonga ʻa e taimi feitamá. Ko e faʻahinga ʻoku ʻamanaki ke nau hoko ko e ngaahi faʻeé ʻoku totonu foki ke nau tokanga fekauʻaki mo e ʻahu mei he kau ifi kehé.
Ngaahi faitoʻo. ʻOku ʻikai totonu ke ngāueʻaki ha faitoʻo kae ʻoua kuo fakahaaʻi pau mai ia ʻe ha toketā ʻa ia ʻoku lāuʻilo ki he feitamá pea kuó ne fakafuofua lelei ʻa e ngaahi fakatuʻutāmakí. ʻE lava ke toe fakatupu maumau foki mo e ngaahi vaitamini fakalahi ʻe niʻihi. Hangē ko ení, ko e tōtuʻa ʻo e vaitamini A, ʻe lava ke ne fakatupunga ʻa e ngaahi taʻekakato ʻi he pēpē ʻi manavá.
Tupu ʻa e mamafá. ʻOku totonu ke fakaʻehiʻehi ha fefine feitama mei he fuʻu lahi ʻa hono mamafá. Fakatatau ki he Krause’s Food, Nutrition and Diet Therapy, ko e fakatuʻutāmaki ʻo e mate ʻa e pēpeé ʻi he tuʻunga māʻulalo ʻa e mamafá ʻi hono fāʻeleʻí ʻoku liunga 40, lahi ange ia ʻi he mate ʻa ha pēpē foʻou ʻoku nōmolo hono mamafá. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko e kai maʻá e toko uá ʻoku pouaki pē ai ʻa e fuʻu sinó. Ko e tupu totonu ʻa e mamafá—ʻoku hā mahino lahi ange ia mei he māhina hono fā ʻo e feitamá ʻo faai mai ai—ʻoku fakahaaʻi ai ʻoku kai ʻe he faʻē ʻoku ʻamanekiná ʻa e lahi totonu ʻo e meʻakaí ki heʻene ngaahi fiemaʻu lahi angé.b
Haisiní mo e ngaahi meʻa kehe. Ko e kaukaú mo e saoá ʻoku lava ke fai anga-maheni pē ia, ka ʻoku ʻikai totonu ke fufulu fakahangatonu ki loto ʻa e fakafefiné. ʻOku totonu ke fakaʻehiʻehi ha fefine feitama mei he fetuʻutaki mo ha taha pē ʻoku tofanga ʻi ha mahaki fakatupunga ʻe he vailasí, hangē ko e lūpelá, ʻa ia ʻoku toe ui ko e mīsele Siamané. ʻIkai ko ia pē, koeʻuhi ke taʻofi ʻa e toxoplasmosis, ko e kakanoʻi manu ʻoku ʻikai ke moho leleí mo e lave ki he tuʻu-mamaʻo ʻa e fanga pusí ʻoku totonu ke tokanga ʻo fakaʻehiʻehi mei ai. Ko e ngaahi founga fakahaisini tefitó, hangē ko e fanofano ʻo e nimá pea mo e ngaahi meʻakai matá, ʻoku mahuʻinga ʻaupito ia. Ko e fehokotaki fakasinó ʻoku ʻikai te ne faʻa ʻomai ʻe ia ha fakatuʻutāmaki, tuku kehe lolotonga ʻa e ngaahi uike fakaʻosi ʻo e feitamá pe ʻi he tuʻunga ʻo e fānoa ʻa e totó, ngaahi mingi ʻa e uouá, pe tamatō ki muʻa.
Ko ha Fāʻele Ola Lelei
Ko ha fefine ʻoku tokanga kiate ia lolotonga ʻa e feitamá ʻe siʻi ange ai ʻene hehema ke hoko ʻa e ngaahi faingataʻa ʻi he fāʻelé. ʻI he fakanatulá, kuó ne ʻosi palani pe ʻokú ne saiʻia ke fāʻele ʻi ʻapi pe ʻi ha falemahaki. Te ne toe ʻilo foki, ʻi ha tuʻunga feʻunga, ʻa e meʻa ke ʻamanekiná mo e founga ke fāitaha ai mo e māʻuli pōtoʻí pe ko e toketaá. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko e tokotaha ko ení, te ne ʻiloʻi ʻa e ngaahi meʻa kuo fakahaaʻi ʻoku fiemaʻu ʻe he fefiné—ʻa ia ʻoku lava ke fai ai ha fili—ʻi he ngaahi ʻīsiu hangē ko e founga ʻo e tokotó ʻi he fāʻelé, ko hono kosi ʻi he fāʻelé, pea mo e ngāueʻaki ʻo e meʻangāue ki hono toho ʻo e pēpeé, ngaahi meʻa taʻofi langá, mo e meʻa fakaʻilekitulōnika ke ʻiloʻi ʻa e pēpē ʻi manavá. Kuo pau foki ke toe ʻi ai ʻa e felotoi ʻi he ngaahi ʻīsiu kehé: Ko e hā ʻa e falemahaki pe kilīniki te nau ō ki ai kapau ʻe hoko ʻo faingataʻa ʻa e fāʻele ʻi ʻapí? Ko e hā ʻa e meʻa tofu pē ʻe fai ʻi he tuʻunga ʻo e mole lahi ʻo e totó? Koeʻuhi ʻoku fakatupunga ʻe he fānoa ʻa e totó ʻa e ngaahi mate lahi ʻi he fāʻelé, ko e ngaahi meʻa kehe ke fetongi ʻa e totó kuo pau ke ʻosi ala maʻu ia ki he kau mahaki ʻoku ʻikai te nau tali ʻa e huhu totó. Pehē foki, ko e tomuʻa fakakaukaú ʻoku totonu ke fai ia ʻi he fekauʻaki mo e meʻa ʻe fai kapau ʻe fiemaʻu ha tafa fāʻele.
ʻOku pehē ʻe he Tohitapú ko e fānaú ko ha tāpuaki ia mei he ʻOtuá, ko ha “tofia.” (Sāme 127:3, PM) Ko e lahi ange ʻa e ʻilo ʻa ha fefine fekauʻaki mo ʻene feitamá, ko e lelei ange ia te ne ʻi aí. ʻI hono tokangaʻi tonu ia ki muʻa pea ʻi he lolotonga ʻa e feitamá pea ʻi he fai ha tomuʻa fakakaukau feʻunga ki he ngaahi tafaʻaki kehekehe ʻo e fāʻelé, ʻe fai ai ʻe ha fefine ʻa e meʻa kotoa te ne malavá ke fakapapauʻi ai ha tuʻunga feitama malu ange.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ko e ngaahi maʻuʻanga ʻe niʻihi ʻo e ʻēsiti fōlikí mo e ʻaioné, ko e ʻaté, lekiumé, mo e vesitapolo lau lanu matá, ngaahi natí, mo e ngaahi sīliolo ʻoku tānaki ki ai ʻa e vaitaminí. Ki hono maʻu ʻa e ngaahi meʻakai fonu ʻi he ʻaioné, ʻe tokoni nai ke fakatahaʻi ia mo e ngaahi maʻuʻanga ʻo e vaitamini C, hangē ko e fuaʻi ʻakau foʻoú.
b Ko e tupu ʻoku fokotuʻu mai ki ha fefine ʻoku kamata feitama ʻaki ha mamafa moʻui leleí ʻoku ʻi he vahaʻa ʻo e kilokalami ʻe 9 mo e 12 ʻi he aʻu ki he ʻosi ʻa e taimi feitamá. Ka neongo ia, ko e kau finemuí pe kakai fefine ʻoku siʻi ʻa e meʻatokoni ʻoku nau maʻú ʻoku totonu ke nau tupu ʻi he vahaʻa ʻo e kilokalami ʻe 12 mo e 15, lolotonga ia ko e faʻahinga ʻoku nau fuʻu mamafá ʻoku totonu ke nau tupu pē ʻo ʻi he vahaʻa ʻo e kilokalami ʻe 7 mo e 9.
[Puha ʻi he peesi 22]
NGAAHI TOKONI KI HE KAKAI FEFINE FEITAMÁ
● ʻI he tuʻunga anga-mahení ko e kai fakaʻaho ʻa ha fefine feitama ʻoku totonu ke kau ai ʻa e ngaahi fuaʻiʻakau, vesitapolo (tautefito ki he vesitapolo lanu mata mālohí, lanu molí, mo e lanu kulokulá), lekiume (hangē ko e piini, soipiini, lenitile, mo e piisi fuo īkí), ngaahi sīlioló (kau ai ʻa e uite, koane, ʻouti mo e paʻale—sai ange ʻa e uite kakató pe tānaki atu ki ai ha meʻá), meʻakai maʻu mei he monumanú—(ika, moa, pulu, fuaʻimoa, siisi, mo e huʻakaú, sai ange ʻa e huʻakau kuo toʻo ʻa e ngakó). Ko e ngakó, suka kuo siví, mo e māsimá ʻoku lelei tahá ke maʻu fakafuofua ia. Inu ke lahi ʻa e vaí. Fakaʻehiʻehi mei he ngaahi inu ʻoku ʻi ai ʻa e kefiní, pea pehē ki he ngaahi meʻakai ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi meʻa fakatolonga mo e ngaahi meʻa tānaki atu ki ai (hangē ko e fakalanú mo e ngaahi meʻa fakaifó). Ko e sitāsí, ʻumeá, mo e ngaahi meʻa kehe ʻoku ʻikai ke kaí ʻe lava ke ne fakatupunga ʻa e fasimanava mo e konā.
● Tokanga ki he ngaahi fakatuʻutāmaki fakaeʻātakai ʻe ala hokó hangē ko e ʻasi lahi ki he ngaahi meʻa fakaʻatá mo e ngaahi kemikale fakatupu maumaú. Fakangatangata hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi meʻa ʻoku fana afuhí mo e ngaahi meʻa kehe ʻi ʻapí. ʻOua ʻe hoko ʻo fuʻu vela koeʻuhi ko e ʻasi ki he ngaahi māfana tōtuʻa ʻa e ʻeá pe fuʻu lahi ʻa e fakamālohisinó. Fakaʻehiʻehi mei he tuʻu fuoloá mo e ngāue ʻo fuʻu lahí. Ngāueʻaki ʻa e leta fakamaʻu sea ʻoku fokotuʻu lelei.