Vakai ki he Māmaní
◼ ʻOku ala maʻu kakato ʻa e New World Translation of the Holy Scriptures ʻi he lea ʻe 43 mo e tatau maʻá e kau kuí ʻi he lea ʻe 3; ʻoku ala maʻu ʻa e New World Translation of the Christian Greek Scriptures ʻi ha toe lea ʻe 18 mo e tatau maʻá e kau kuí ʻi he lea ʻe 1. ʻI Siulai 2007, ko e fakakātoa naʻe pulusí ko e tatau ʻe 143,458,577.
◼ Ko e konga Tohi Tapu motuʻa taha kuo ʻiloʻi ʻoku kei ʻi aí ʻa ia ʻoku taku ko e Tāpuaki Fakataulaʻeiki ʻo e Nomipa 6:24-26. Naʻe maʻu ia ʻoku hiki ʻi ha ongo meʻa ʻomi monū siliva naʻe takatakai hangē ha ongo takainga tohí ʻa ia ʻoku mei he konga ki mui ʻo e senituli hono fitu pe ko e konga ki muʻa ʻo e senituli hono ono K.M.—BIBLICAL ARCHAEOLOGY REVIEW, ʻAMELIKA.
◼ ʻI Tīsema 31, 2006, ko e lahi ʻo e ngaahi lea fakafonua mo e ngaahi lea fakafeituʻu ʻa ia kuo lēsisita ai ʻa e tohi ʻe taha pe lahi ange ʻo e Tohi Tapú ko e lea ʻe 2,426—ko ha tupu ʻaki ia ʻa e lea ʻe 23 mei he taʻu ki muʻá.—UNITED BIBLE SOCIETIES, PILITĀNIA.
◼ Ko e peseti ʻe 28 nai ʻo e kau ʻAmeliká ʻoku nau vakai ki he Tohi Tapú ko e “folofola moʻoni ia ʻa e ʻOtuá . . . ke ngāueʻaki fakahangatonu,” ko e peseti ʻe 49 ʻoku nau pehē “ko e folofola fakamānavaʻi ia ʻa e ʻOtuá ka ʻoku ʻikai ko e meʻa kotoa ʻi aí ʻoku totonu ke ngāueʻaki,” pea ko e peseti ʻe 19 ʻoku nau pehē ko ha “tohi fananga.”—GALLUP NEWS SERVICE, ʻAMELIKA.
Tohi Tapu Faka-Siaina Motuʻa Taha?
“Ko e muʻaki lēkooti fekauʻaki mo ha liliu faka-Siaina ʻo e Tohi Tapu Hepeluú ʻoku maʻu ia ʻi ha maka fakamanatu [toʻohema] mei he 781 TS,” ko e lau ia ʻa e mataotao ko Yiyi Chen ʻo e ʻUnivēsiti Peking. Ko e maka fakamanatú ʻa ia naʻe faʻu ʻe he kau Kalisitiane Nesitoliasí, naʻe maʻu ʻi he kolo ko Xi’an ʻi he 1625. “Ko e hingoa faka-Siana ʻo e maka fakamanatú naʻe liliu fakaʻofisiale ia ‘ko e Fakamanatu ʻo e Fakamafola ʻi Siaina ʻa e Lotu Fakamaama mei Daqin’ (. . . ko e Daqin ko e foʻi lea faka-Siaina ia ki he ʻEmipaea Lomá),” ko e fakamatala ia ʻa Chen. “ʻI he ngaahi mataʻitohi he maka fakamanatú, naʻa mau ʻilo ai ʻa e kupuʻi lea faka-Siaina ko e ‘tohi fakamoʻoniʻanga moʻoni’ mo e ‘liliu ʻa e Tohi Tapú.’”
[Maʻuʻanga Tā ʻi he peesi 30]
© Réunion des Musées Nationaux/Art Resource
Koloa mei ha ʻAkau Palapalangia
ʻI he 2006, naʻe maʻu hake ai ʻa e tohi Sāmé ʻe ha kau ngāue ʻa ia naʻa nau keli ha fokotuʻunga ʻakau palapalangia ʻi ʻAilani, ʻo pehē ʻoku mei he senituli hono valu T.S. Ko ha maniusikilipi faka-Latina, ʻa ia ko e taha ia naʻe tolonga mai mei he kuonga ko iá, ʻoku vakai ki ai ko ha koloa. Ko hono ngaahi peesi kiliʻimanu nai ʻe 100 ʻi honau muʻaki faʻú ʻoku fakaʻofoʻofa. “Ko e toetoenga kofukofu mo e kiʻi kato ngaohi mei he letá ʻoku ngalingali naʻe fūfuuʻi fakalelei ai ʻa e tohi sāmé ke hao nai mei ha kau tau Vaikingi ʻi he taʻu ʻe 1,200 kuohilí,” ko e lau ia ʻa e Times ʻo Lonitoní. Neongo e māʻopoʻopo mo popo fakakonga ʻa e ngaahi pēsí, ʻoku tuipau ʻa e kau mataotaó te nau lava ke fakamavahevaheʻi pea fakatolonga kinautolu.
Uta Fakahisitōlia
ʻOku pehē ʻe he līpōtí ko e kau keli fakatotolo naʻa nau sivi ʻa e ngaahi uta kelekele mei he tuʻuʻanga temipale ʻo Selusalemá kuo nau tānaki ʻa e ngaahi ngāue fakameaʻa ʻe laui afe mei he taimi ʻo e muʻaki kau ʻIsilelí ki onopooni. Ko e taha ʻo e ngaahi ngāue fakameaʻá ko ha mataʻi ngahau ʻi he kalasi naʻe ngāueʻaki ʻe he kau tau ʻa Nepukanesá, ʻa ia naʻa nau fakaʻauha ʻaki ʻa e ʻuluaki temipale faka-Siu ʻi he feituʻu ko iá. Ko e meʻa fakaofo taha naʻe maʻú ko ha sila ʻumea mei he senituli hono fitu pe ono K.M. ʻa ia ʻoku pehē ʻoku hā ai ʻa e hingoa faka-Hepelū ko e Gedalyahu Ben Immer Ha-Cohen. Fakatatau ki he tokotaha keli fakatotolo ko Gabriel Barkai, ko e tokotaha ko iá “ko ha tokoua nai ia ʻo Pashur Ben Immer [Pasua foha ʻo ʻĪmeli], ʻa ia naʻe fakamatalaʻi ʻi he Tohi Tapú [Selemaia 20:1] ko ha taulaʻeiki mo ha tauhi temipale.”