LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • bsi07 p. 28-30
  • Tohi Tohi Tapu Fika 38​—Sakalaia

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Tohi Tohi Tapu Fika 38​—Sakalaia
  • “Potu Folofola Kotoa Pe”—Moʻoni Alafalalaʻanga mo ʻAonga, Voliume 15
  • Kaveinga Tokoni
  • ʻUHINGA ʻOKU ʻAONGA AÍ
“Potu Folofola Kotoa Pe”—Moʻoni Alafalalaʻanga mo ʻAonga, Voliume 15
bsi07 p. 28-30

Tohi Tohi Tapu Fika 38​—Sakalaia

Tokotaha-Tohí: Sākalaia

Feituʻu Naʻe Tohi Aí: Selusalema

Kakato Hono Tohí: 518 K.M.

Vahaʻa Taimí: 520–518 K.M.

ʻI HA tuʻunga tuʻumaʻu! Ko e tuʻunga ia ʻo e ngāue langa ʻo e temipale ʻo Sihova ʻi Selusalemá ʻi he taimi naʻe kamata kikite ai ʻa Sākalaiá. Neongo naʻe langa ʻe Solomone ʻa e muʻaki temipalé ʻi he taʻu ʻe 7 1/2 (1 Tuʻi 6:​37, 38), ko e kau Siu naʻe toe fokí naʻa nau foki ʻo nofo ʻi Selusalema feʻunga mo e taʻu ʻe 17 ka naʻe kei ʻikai pē vave ʻosi ʻa e langá ia. Naʻe faifai pē ʻo tuku ʻosi ʻa e ngāué ʻi he hoko atu ʻa e tapui naʻe fai ʻe ʻAtasease (ko Pātia pe Kaumata). Ka ʻi he taimi ko ení, neongo ʻa e tapui fakapuleʻangá ni, naʻe toe hoko atu pē ʻa e ngāué. Naʻe ngāueʻaki ʻe Sihova ʻa Hākeai mo Sākalaia ke na ueʻi ʻa e kakaí ke toe kamata ʻa e langá pea ke hokohoko atu ai kae ʻoua ke ʻosi.​—Esela 4:​23, 24; 5:​1, 2.

2 Ko e ngāue ʻi honau ʻaó naʻe hā ngali lahi fau. (Sak. 4:​6, 7) Naʻa nau tokosiʻi, kae tokolahi ʻa e kau fakafepakí, pea neongo naʻa nau maʻu ha pilinisi ʻi he laine ʻo Tēvitá, ko Seluipēpeli, naʻe ʻikai hanau tuʻi pea naʻa nau ʻi he malumalu ʻo e puleʻi ʻe ha fonua muli. He faingofua ē ke tō ki ha fakakaukau vaivai mo siokita, ʻi he taimi naʻe fiemaʻu moʻoni ai ʻa e tui mālohi mo e ngāue longomoʻuí! Naʻe ngāueʻaki ʻa Sākalaia ke ne tohoaki ʻenau tokangá ki he ngaahi taumuʻa lolotonga ʻa e ʻOtuá pea mo e ngaahi taumuʻa toe maʻongoʻonga ange ki he kahaʻú, ʻo fakaivimālohiʻi ai kinautolu ki he ngāue ke faí. (8:​9, 13) Naʻe ʻikai ko ha taimi ia ke hoko ai ʻo hangē ko ʻenau fanga kui taʻehoungaʻiá.​—1:​5, 6.

3 Ko hai ʻa Sākalaia? ʻOku ʻi ai ʻa e kakai kehekehe ʻe toko 30 nai ʻoku lave ki ai ʻi he Tohi Tapú ʻi he hingoa ko e Sākalaiá. Kae kehe, ko e tokotaha-tohi ʻo e tohi ʻoku uiʻaki ʻa e hingoa ko ení ʻoku fakahaaʻi ia ko “Sakalaia koe foha o Belekia, koe foha ia o Ito, koe balofita.” (Sak. 1:​1, PM; Esela 5:1; Nehe. 12:​12, 16) Ko hono hingoá (faka-Hepeluú, Zekhar·yahʹ) ʻoku ʻuhingá “Kuo Manatua ʻe Sihova.” ʻOku ʻai ʻe he tohi ʻa Sakalaiá ʻo mātuʻaki mahino ko “Jihova oe gaahi kau tau” ʻokú ne manatuʻi ʻa Hono kakaí, ke fai lelei kiate kinautolu koeʻuhi ko Hono huafá tonu. (Sak. 1:3, PM) Ko e ngaahi ʻaho ʻoku lave ki ai ʻi he tohí ʻokú ne ʻoange ki ai ha vahaʻa taimi ʻo ʻikai siʻi hifo he taʻu ʻe uá. Naʻe “ʻi hono valu ʻo e mahina, mo hono ua ʻo e taʻu ʻo Talaiasi” (ʻOkatopa/Nōvema 520 K.M.) naʻe toe fai ai ʻa e langa temipalé pea kamata ai ʻa e kikite ʻa Sākalaiá. (1:1) ʻOku toe fai ʻe he tohí ha lave ki he “ʻaho fa ʻo e mahina ko hono hiva, ʻa Kisileu,” ʻi “hono fa taʻu ʻo Kingi Talaiasi” (Tīsema 1, 518 K.M. nai). (7:1) Ko ia ai, ko e kikite ʻa Sākalaiá ʻoku ʻikai ha veiveiua naʻe leaʻaki pea naʻe toe lēkooti ʻi he lolotonga ʻo e taʻu 520-518 K.M.​—Esela 4:24.

4 Ko e kau ako ʻo e tohi Sakalaiá te nau maʻu ʻa e fakamoʻoni feʻunga ʻo ʻene alafalalaʻangá. Sio angé ki he tuʻunga ʻo Tāiá. ʻI he hili ʻa e ʻākoloʻi ko e taʻu ʻe 13 hono lōloá naʻe fakaʻauha ai ʻe he tuʻi Pāpilone ko Nepukanesá ʻa Tāia. Neongo ia, ko e meʻá ni, naʻe ʻikai ʻuhinga ko e ngataʻanga ʻosi ia ki Tāiá. Ko Sākalaia, ʻi he ngaahi taʻu lahi ki mui, naʻá ne tomuʻa tala ʻa e fakaʻauha fakaʻaufuli ʻo Tāiá. Ko e kolo ʻi he motu ko Tāiá naʻe liua ʻe ʻAlekisānita ko e Lahi ʻi he taimi ʻo ʻene ngāue langa halafakakavakava ongoongoá; naʻá ne tutu taʻehameesi ia, ʻo fakahoko ai ʻa e kikite ʻa Sākalaia ʻi he senituli nai ʻe ua ki muʻa angé.a​—Sak. 9:​2-4.

5 Kae kehe, ko e fakamoʻoni fakatupu tuipau taha ʻo e fakamānavaʻi fakaʻotua ʻo e tohí ʻoku maʻu ia ʻi he fakahoko ʻo ʻene ngaahi kikite fekauʻaki mo e Mīsaiá, ʻa Kalaisi Sīsū, hangē ko ia ʻoku lava ke fakatokangaʻi ʻi hono fakahoa ʻo e Sakalaia 9:9 mo Mātiu 21:​4, 5 mo Sione 12:​14-16; Sakalaia 12:10 mo Sione 19:​34-37; pea mo Sakalaia 13:7 mo Mātiu 26:31 mo Maake 14:27. Pehē foki, ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi tuʻunga meimei tatau ke fakatokangaʻi ʻi he vahaʻa ʻo e Sakalaia 8:16 mo e Efeso 4:25; Sakalaia 3:2 mo Siutasi 9; pea mo Sakalaia 14:5 mo Siutasi 14. Ko e feongoongoi ʻoku maʻu ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá ʻoku fakaofo moʻoni!

6 ʻOku ʻi ai ʻa e kau fakaanga Tohi Tapu ʻoku nau pehē ko e liliu ʻi he sīpinga ʻo e tohí mei he vahe 9 ʻo hokohoko atu aí ʻoku fakahaaʻi ai ko e konga ko iá ʻoku ʻikai lava ke pehē ko ha tohi ia ʻe Sākalaia. Kae kehe, ko e liliu ʻi he sīpingá ʻoku ʻikai moʻoni ke lahi ange ia ʻi he liliu ʻe fakamoʻoniʻi ʻi he meʻa fekauʻaki mo e kaveingá. Neongo ko e ʻuluaki vahe ʻe valú ʻoku fekauʻaki ia mo e ngaahi meʻa naʻe mahuʻinga lahi ange he taimi ko iá ki he kakai ʻo e ʻaho ʻo Sākalaiá, ʻi he vahe 9 ki he 14 ʻoku hanga atu ai ʻa e palōfitá ia ki ha kahaʻu ʻoku toe mamaʻo ange. Kuo fehuʻia ʻe he niʻihi ʻa e ʻuhinga ʻoku hiki lea ai ʻa Mātiu meia Sākalaia kae taku ʻa ʻene ngaahi leá kia Selemaiá. (Mt. 27:9; Sak. 11:12) ʻOku hā ko Selemaiá naʻe vakai ki ai ʻi ha ngaahi taimi ko e ʻuluaki ia ʻi he kau Palōfita Ki Muí (ʻo ʻikai ko e Aiseá, ʻo hangē ko ia ʻi heʻetau ngaahi Tohi Tapu lolotonga ní); ko ia ai, ko Mātiu ʻi heʻene lave kia Sākalaia ko “Selemaiá,” ʻoku malava ke pehē naʻá ne muimui ki he tōʻonga ʻa e kau Siú ko hono fakakau ha konga kakato ʻo ha konga Tohi Tapu ʻi he malumalu ʻo e hingoa ʻo e ʻuluaki tohi ʻo e konga ko iá. Ko Sīsū tonu naʻá ne ngāueʻaki ʻa e hingoa “Tohi Sāme” ke fakakau ki ai ʻa e kotoa ʻo e ngaahi tohi naʻe ʻiloa ko e Ngaahi Tohí.​—Luke 24:44.b

7 ʻI he aʻu ki he vahe 6, veesi 8, ʻoku kau ki he tohí ha holongā ʻo e ngaahi vīsone ʻe valu, ʻoku meimei tatau hono sīpingá mo ia ʻi he tohi Tanielá mo e tohi Isikelí, ʻi heʻene felāveʻi fakalūkufua ki hono toe langa ʻo e temipalé. ʻOku hoko atu heni ʻa e ngaahi fanongonongo mo e ngaahi kikite fekauʻaki mo e founga lotu moʻoní, toe fakafoʻoú pea mo e ʻaho ʻo e tau ʻa Sihová.

ʻUHINGA ʻOKU ʻAONGA AÍ

23 Ko e faʻahinga kotoa ʻoku ako mo fakalaulauloto ki he kikite ʻa Sākalaiá te nau maʻu ʻaonga ʻi hono maʻu ʻa e ʻilo fakatuimālohi. ʻOku laka hake ʻi he tuʻo 50 ʻa e tohoaki ʻe Sākalaia ʻa e tokangá kia “Jihova oe gaahi kau tau” ko e Tokotaha ia ʻoku faitau mo maluʻi Hono kakaí, ʻo fakafonu kinautolu ʻaki ʻa e mālohi ʻo fakatatau ki heʻenau fiemaʻú. ʻI he taimi naʻe fakamanamana mai ai ʻa e fakafepaki hangē ʻoku tuʻu moʻunga hono faingataʻá ki he kakato ʻo e langa temipalé, naʻe talaki ʻe Sākalaia: “Ko e folofola ena ʻa Sihova kia Seluipepeli, ke fakaha, ʻoku ʻikai tuʻu ʻi he ivi pea ʻoku ʻikai tuʻu ʻi he ngu, ka ko hoku Laumalie pe—ko e folofola ia ʻa Sihova [ʻo e ngaahi kau tau]. Ko hai koe ʻa e fuʻu moʻunga na ʻi he ʻao ʻo Seluipepeli? Te ke lafalafa.” Naʻe kakato ʻa e temipalé ʻi he tokoni ʻa e laumālie ʻo Sihová. ʻOku tatau pē ʻi he ʻahó ni, ʻe mole atu ʻa e ngaahi fakafaingataʻaʻiaʻangá kapau ʻe ngāueʻaki ʻa e tui kia Sihová. ʻOku hangē tofu pē ia ko e meʻa naʻe tala ʻe Sīsū ki heʻene kau ākongá: “Ka, ne ai haʻamou tui, ʻo tatau mo ha foʻi tengaʻi musita hono lahi, te mou pehe ki he moʻunga ni, Hiki mei heni ki hena; pea ʻe hiki; pea ʻoku ʻikai ha meʻa ʻe faingataʻa kiate kimoutolu.”—Sak. 4:​6, 7; Mt. 17:20.

24 ʻI he vahe 13, veesi 2 ki he 6, ʻoku fakatātaaʻi ai ʻe Sākalaia ʻa e mateaki ʻa ia ʻokú ne fakaʻilongaʻi ʻo aʻu mai ki he ʻahó ni ʻa e kautaha ʻa Sihová. Kuo pau ke muʻomuʻa ange ʻa e meʻá ni ʻi he vahaʻangatae fakaetangata kotoa pē, ʻo hangē ko ia ʻi he ngaahi kāinga ofi ʻi he kakano mo e totó. Kapau ʻoku kikite loi ha kāinga ofi ʻi he huafa ʻo Sihová, ʻa ia, ko ʻene lea ʻo fepaki mo e pōpoaki ʻo e Puleʻangá pea feinga hala ke tākiekina ʻa e niʻihi kehe ʻi he fakatahaʻanga ʻa e kakai ʻa e ʻOtuá, ko e ngaahi mēmipa ʻo e fāmili ʻo e tokotaha ko iá kuo pau ke nau poupouʻi mateaki ha ngāue fakaefakamaau pē ʻoku fai ʻe he fakatahaʻangá. Ko e tuʻunga tatau kuo pau ke poupouʻi ʻo fekauʻaki mo ha kaungāmeʻa fekoekoeʻi pē ʻoku kikite loi, koeʻuhi ke ne hoko nai ai ʻo mā pea lavea hono lotó koeʻuhi ko ʻene tōʻonga fehālaakí.

25 Hangē ko ia naʻe fakahaaʻi ʻi heʻetau ngaahi palakalafi talateú, ko e hū ʻa Sīsū ki Selusalema ʻi he tuʻunga ko e tuʻí, “oku ne agavaivai, bea oku heka ki he asi,” ko hono lavakiʻi ia ki he “koga siliva e tolugofulu,” ko e movete ʻa ʻene kau ākongá ʻi he taimi ko iá, pea ʻi hono hokaʻi ia ʻi he ʻakaú ʻaki ʻa e tao ʻa e sōtiá naʻe tomuʻa tala kotoa ia ʻe Sākalaia ʻi he fakaikiiki tonu mātē. (Sak. 9:​9, PM; Sak 11:​12, PM; Sak 13:7; 12:10) ʻOku toe fakahingoa ʻe he kikité ʻa e “Huli” ko e tokotaha langa ʻo e temipale ʻo Sihová. Ko ha fakahoatatau ʻo e Aisea 11:​1-10; Selemaia 23:5; mo e Luke 1:​32, 33 ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e tokotahá ni ko Sīsū Kalaisi, ʻa ia “te ne tuʻi ki he hako ʻo Sekope ʻo lauikuonga.” ʻOku fakamatalaʻi ʻe Sākalaia ʻa e “Huli” ko e “taulaʻeiki nofo taloni,” ʻa ia ʻoku felāveʻi ia mo e ngaahi lea ʻa e ʻapositolo ko Paulá: Ko “Sisu . . . heʻene hoko ko e Taulaʻeiki-lahi ʻi he ʻalunga ʻo Melikiseteki, ʻo laui itaniti,” pehē foki, “Kuo ne nofo hifo mei he toʻomataʻu ʻo e taloni ʻo ʻEne ʻAfio ʻi he ngaahi langi.” (Sak. 6:​12, 13; Hep. 6:20; 8:1) Ko ia ai, ʻoku fakamatala ʻa e kikité ki he “Huli” ʻi he tuʻunga ko e Taulaʻeiki Lahi mo e Tuʻi ʻi he nima toʻomataʻu ʻo e ʻOtuá ʻi he ngaahi langí, lolotonga ia ʻi he taimi tatau ʻokú ne fanongonongo ʻa Sihova ko e Pule Fakaleveleva ki he tokotaha kotoa: “Pea ʻe hoko ʻa Sihova ko e Tuʻi ʻo Mamani katoa: ʻi he ʻaho ko ia ʻe ʻi ai ha tahaʻi Sihova pe, pea ko hono huafa ko e tahaʻi Huafa.”—Sak. 14:9.

26 ʻI he lave ki he taimi ko iá, ʻoku toe leaʻaki ʻe he palōfitá ʻa e kupuʻi lea “i he aho koia” ʻo tuʻo 20 nai, pea ʻoku aʻu ʻo fakaʻosiʻaki ia ʻa ʻene kikité. Ko hano sivisiviʻi ʻo ʻene ngaahi ʻasi lahí ʻoku fakahaaʻi ai ia ko e ʻaho ʻa ia ʻe tuʻusi ai ʻe Sihova ʻa e ngaahi hingoa ʻo e ngaahi ʻaitolí pea toʻo atu ʻa e kau palōfita loí. (13:​2, 4, PM) Ko e ʻaho ia ʻe faitau ai ʻa Sihova mo e ngaahi puleʻanga fītaʻá pea ʻai ke nau puputuʻu kotoa ʻi honau ngaahi tuʻungá ʻi heʻene fakaʻauhamālie kinautolu mo tokonaki mai ʻa e ‘teleʻa ʻo hono ongo moʻungá’ ko ha hūfangaʻanga maʻa hono kakaí tonu. (14:​1-5, 13; 12:​8, 9) ʻIo, “ʻe fakamoʻui kinautolu ʻi he ʻaho ko ia ʻe Sihova ko honau ʻOtua, ʻoku hange ha takanga hono kakai,” pea te nau feuiʻaki ʻi he malumalu ʻo hono lolo vaine mo hono lolo fiki. (Sak. 9:16; 3:10; Mai. 4:4) Ko e ʻaho lāngilangiʻia ia ʻi he taimi ʻe ‘nofo ai ʻi he lotolotonga’ ʻo hono kakaí ʻa Sihova ʻo e ngaahi kau taú pea ʻi he taimi ʻe ‘ʻalu atu ai ha vai moʻui mei Selusalemá.’ Ko e ngaahi lea ko eni ʻa Sākalaiá ʻoku fakaʻilongaʻi ai ʻa e ngaahi meʻa ʻe hoko “ʻi he ʻaho ko ia” ko e ngaahi fakamelomelo ʻo “ha langi foʻou mo ha fonua foʻou” ko e talaʻofa ʻa e Puleʻangá.—Sak. 2:11; 14:8; Fkh. 21:​1-3; 22:1.

27 “Ko hai ia ʻoku ne taʻetokaʻi ʻa e ʻaho ʻo e meʻa siʻi?” ko e fehuʻi ia ʻa Sihová. Vakai! Ko e lakalakaimonū ko ení te ne kāpui ʻa e māmaní kotoa: ‘ʻE ʻomi ʻani kakai lahi mo e ngaahi puleʻanga kaukaua ko e kumi kia Sihova [ʻo e ngaahi kau taú] ʻi Selusalema, pea ʻe puke ʻe ha tuʻunga tangata ʻe toko hongofulu, mei he ngaahi lea kehekehe ʻo e ngaahi puleʻangá, ʻio te nau puke ki he kapaʻi kofu ʻo ha tangata Siu, heʻenau pehe, Te tau ō mo kimoutolu; he kuo mau fanongo ʻoku ʻiate kimoutolu ʻa e ʻOtuá.’ “ʻI he ʻaho ko ia” naʻa mo e fafangu ʻo e fanga hōsí ʻe tuʻu ai ʻa e ngaahi foʻi lea “Koe Maonioni kia Jihova!” Ko e ngaahi kikite fakalotomāfana ko ení ʻoku ʻaonga lahi ke fakakaukau ki ai, he ʻoku fakahaaʻi ai ko e huafa ʻo Sihová ʻe fakamāʻoniʻoniʻi moʻoni fakafou ʻi he Hako ʻo hono Puleʻangá!​—Sak. 4:10; 8:​22, 23; 14:20, PM.

[Fakamatala ʻi lalo]

a Insight on the Scriptures, Vol. 2, peesi 531, 1136.

b Encyclopaedia Judaica, 1973, Vol. 4, kol. 828; Insight on the Scriptures, Vol. 1, peesi 1080-1.

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share