Tohi Tohi Tapu Fika 60—1 Pita
Tokotaha-Tohí: Pita
Feituʻu Naʻe Tohi Aí: Pāpilone
Kakato Hono Tohí: 62–64 T.S. nai
ʻI HONO talaki ki he mamaʻó ʻe he muʻaki kau Kalisitiané ʻa e ngaahi lelei ʻo e ʻOtuá, naʻe lakalakaimonū ai ʻa e ngāue ʻo e Puleʻangá pea tupu fakautuutu ʻi he kotoa ʻo e ʻEmipaea Lomá. Kae kehe, naʻe malanga hake ʻa e ngaahi taʻemahino ʻo fekauʻaki mo e kulupu faivelenga ko ení. Ko e meʻa ʻe taha, naʻe tupu ʻenau lotú mei Selusalema pea mei he lotolotonga ʻo e kau Siú, pea naʻe fetoʻoaki kinautolu ʻe he niʻihi mo e kau Sēloti Siu tokanga ki he meʻa fakapolitikalé ʻa ia naʻa nau mamahi ʻi he ʻioke faka-Lomá pea ne nau angatuʻu hokohoko ki he kau kōvana fakalotofonuá. ʻIkai ngata aí, naʻe kehe ʻa e kau Kalisitiané ʻi heʻenau fakafisi ke fai feilaulau ki he ʻemipolá pe ke kau ʻi he ngaahi kātoanga fakalotu pangani ʻo e ʻaho ko iá. Naʻe fai ʻa e laukovi kia kinautolu pea naʻe pau ke nau foua ʻa e ngaahi ʻahiʻahi lahi koeʻuhi ko ʻenau tuí. ʻI he taimi totonu, pea ʻi he tomuʻa fakakaukau ʻo fakahaaʻi ai ʻa e fakamānavaʻi fakaʻotuá, naʻe fai ʻe Pita ʻene ʻuluaki tohí, ʻo fakalototoʻaʻi ai ʻa e kau Kalisitiané ke nau tuʻumaʻu pea faleʻi kinautolu ki he founga ke nau tōʻongaʻaki ʻi he malumalu ʻo Neló, ʻa e Sisa ʻo e taimi ko iá. Ko e tohí ni naʻe fakamoʻoniʻi ʻene mātuʻaki taimi totonu ʻi he vakai atu ki he haʻahaʻa ʻo e fakatanga naʻe mapuna hake ʻi he meimei hili pē iá.
2 Ko e hiki-tohi ʻa Pitá ʻoku fakapapauʻi ia ʻi he ngaahi lea kamatá. ʻIkai ngata aí, ko ʻIleniasi, Kelemeni ʻo ʻAlekisanituliá, ʻOliseni, mo Tetuliane ʻoku nau hiki lea kotoa mei he tohí, ʻo nau pehē ko Pita ʻa e tokotaha-tohí.a Ko e alafalalaʻanga ʻa e ʻUluaki Pitá ʻoku fakamoʻoniʻi lelei ia ʻo hangē pē ko e ngaahi tohi fakamānavaʻi kehé. ʻOku tala mai ʻe ʻIusepiasi ko e kau mātuʻa ʻo e siasí naʻa nau ngāue taʻefakangatangata ʻaki ʻa e tohí; naʻe ʻikai fehuʻia ʻa ʻene alafalalaʻanga ʻi hono taimí (260-340 T.S. nai). Ko ʻIkinatiasi, Heamasi, mo Panepasa, ʻo e konga ki muʻa ʻo e senituli hono uá, ʻoku nau lave kotoa ki ai.b Ko e ʻuluaki Pitá ʻoku feongoongoi kakato ia mo e toenga ʻo e Tohi Tapu fakamānavaʻí pea ʻoku fokotuʻu mai ai ha pōpoaki mālohi ki he kau Kalisitiane Siu mo ʻikai ko e Siu ʻoku ‘aunofo movetevete i Bonito, mo Kaletia, mo Kabatosia, mo Esia, mo Bitinia’—ko e ngaahi vahefonua ʻo ʻĒsia Maina.—1 Pita 1:1, PM.
3 Naʻe fai ʻanefē ʻa e tohí? ʻOku fakahaaʻi ʻi he founga hono tohí ko e kau Kalisitiané naʻa nau hokosia ʻa e ngaahi ʻahiʻahi, mei he kau panganí pe mei he kau Siu ne ʻikai uluí, ka ko e feingangāue ʻo e fakatanga ʻa Neló, ne fakahoko ʻi he 64 T.S., naʻe teʻeki ai ke kamata. ʻOku hā mahino naʻe fai ʻe Pita ʻa e tohí ki muʻa pē heni, ngalingali ʻi he 62 mo e 64 T.S. Ko e kei ʻia Pita ʻa Maʻaké ʻoku ʻai ai ke mālohi ʻa e fakamulituku ko ení. Lolotonga ʻa e muʻaki tuku pilīsone ʻo Paula ʻi Lomá (59-61 T.S. nai), naʻe ʻia Paula ʻa Maʻake ka naʻe teu ke ne fononga ki ʻĒsia Maina; pea ʻi he taimi ʻo e tuku pilīsone hono ua ʻo Paulá (65 T.S. nai), naʻe teu ke toe fakataha ʻa Maʻake mo Paula ʻi Loma. (1 Pita 5:13; Kol. 4:10; 2 Tim. 4:11) ʻI hono taimi kehé naʻá ne mei maʻu ai ʻa e faingamālie ke ʻia Pita ʻi Pāpilone.
4 Naʻe tohi ʻi fē ʻa e ʻUluaki Pitá? Lolotonga ʻoku felotoi ʻa e kau fakamatala Tohi Tapú ki he alafalalaʻanga, kau moʻoni, tokotaha-tohí, mo e ʻaho ʻoku fakafuofua naʻe hiki aí, ʻoku nau kehekehe ʻi he feituʻu naʻe tohi aí. Fakatatau ki he fakamoʻoni ʻa Pitá tonu, naʻá ne fai ʻene ʻuluaki tohí lolotonga ʻene ʻi Pāpiloné. (1 Pita 5:13) Ka ʻoku taukaveʻi ʻe he niʻihi naʻá ne tohi mei Loma, ʻi he pehē ko “Papilone” ko ha hingoa fakapulipuli ia ki Loma. Kae kehe, ko e fakamoʻoní, ʻoku ʻikai ke poupouʻi ai ha fakakaukau pehē. ʻOku ʻikai ha feituʻu ʻe fakahaaʻi ai ʻe he Tohi Tapú ko Pāpiloné ʻoku ʻuhinga pau ia ki Loma. Koeʻuhi naʻe fai ʻe Pita ʻene tohí ki he faʻahinga moʻoni ʻi Ponitō, Kalētia, Kapatōsia, ʻĒsia, mo Pitinia, ʻoku ʻuhinga lelei ʻa e hoko ai ʻene lave ki Pāpilone ko e feituʻu moʻoni ʻi he taimi ko iá. (1:1) Naʻe ʻi ai ʻa e ʻuhinga lelei ke ʻi Pāpilone ai ʻa Pita. Naʻe tuku kiate ia “ae ogoogolelei ki he taekamu,” pea naʻe tokolahi ʻaupito mo e kakai Siu ʻi he kolo motuʻa ko Pāpiloné mo e feituʻu takatakai ʻi aí. (Kal. 2:7-9, PM) Ko e Encyclopaedia Judaica, ʻi heʻene lave ki hono faʻu ʻo e Talamata faka-Pāpiloné, ʻoku lave ai ki he “ngaahi ʻapiako lalahi ʻo Pāpilone” ʻi he lotu faka-Siú lolotonga Hotau Kuongá.c
5 Ko e Tohi Tapu fakamānavaʻí, ʻo kau ai ʻa e ongo tohi naʻe fai ʻe Pitá, ʻoku ʻikai lave ai ki haʻane ʻalu ki Loma. ʻOku lau ʻa Paula ki heʻene ʻi Lomá ka ʻoku ʻikai ʻaupito haʻane lave ki ha pehē naʻe ʻi ai ʻa Pita. Neongo ʻoku lave ʻa Paula ki he hingoa ʻe 35 ʻi heʻene tohi ki he kau Lomá pea ʻave ʻa e pōpoaki ʻofa ki he hingoa ʻe 26, ko e hā ʻoku ʻikai ai ke ne lave kia Pitá? Koeʻuhí pē he naʻe ʻikai ke ʻi ai ʻa Pita he taimi ko iá! (Loma 16:3-15) Ko e “Papilone” ʻa ia naʻe fai mei ai ʻe Pita ʻene ʻuluaki tohí naʻe hā mahino ko Pāpilone moʻoni ia ʻi he kauvai ʻo e Vaitafe ʻIufaletesí ʻi Mesopotēmia.
ʻUHINGA ʻOKU ʻAONGA AÍ
11 Ko e ʻuluaki tohi ʻa Pitá ʻoku ʻi ai ʻa e faleʻi lelei ki he kau ʻovasiá. Hoko atu ʻi he akonaki ʻa Sīsū tonu ʻi he Sione 21:15-17 mo e akonaki ʻa Paula ʻi he Ngāue 20:25-35, ʻoku toe fakahaaʻi ai ʻe Pita ko e ngāue ʻa e ʻovasiá ko ha ngāue fakaetauhi, ke fai ia ʻi he taʻesiokita, loto-lelei mo e vēkeveke. Ko e ʻovasiá ko ha tauhi tokoni, ʻokú ne ngāue ʻi he anganofo ki he “Tauhi Lahi,” ʻa Sīsū Kalaisi, pea ʻe fai ha fakamatala kiate ia fekauʻaki mo e tākanga ʻa e ʻOtuá, ʻa ia kuo pau ke ne tokangaʻi ʻenau ngaahi fiemaʻú ʻi he tuʻunga ko ha faʻifaʻitakiʻanga pea ke ne anga-fakatōkilalo.—5:2-4.
12 Ko e ngaahi tafaʻaki lahi kehe ʻo e anganofo faka-Kalisitiané ʻoku lave ki ai ʻi he tohi ʻa Pitá, pea ʻoku ʻomai ai ʻa e faleʻi lelei ʻaupito. ʻI he 1 Pita 2:13-17, ʻoku akonaki ai fekauʻaki mo e anganofo totonu ki he kau pulé, hangē ko e tuʻí mo e kau kōvaná. Kae kehe, ʻoku fiemaʻu ke hoko eni ko ha anganofo fakangatangata, ʻo fai koeʻuhi ko e ʻEikí pea ō fakataha mo e “manavahe ki he ʻOtua,” ʻa ia ko ʻene kau tamaioʻeikí ʻa e kau Kalisitiané. Ko e kau tamaioʻeiki ʻi he ʻapí ʻoku ekinaki ke nau anganofo ki honau kau pulé pea ke ʻūkuma kapau kuo pau ke nau mamahi koeʻuhi “ko ʻene ongoʻi ʻa e ʻOtua.” ʻOku toe fai ʻa e naʻinaʻi mahuʻinga ʻaupito ki he ngaahi uaifí fekauʻaki mo e anganofo ki he ngaahi husepānití, ʻo kau ai ʻa e faʻahinga taʻetuí, ʻi hono fakahaaʻi ko ʻenau tōʻonga anga-maʻa mo fakaʻapaʻapá ʻoku “mahuʻinga ʻaupito ʻi he ʻafio ʻa e ʻOtua” pea ʻe aʻu nai ʻo maʻu mai ai honau ngaahi husepānití ki he moʻoní. ʻOku ngāueʻaki heni ʻe Pita ʻa e talanoa fakatātā ki he anganofo faitōnunga ʻa Sela kia ʻĒpalahamé ke fakamamafaʻi ʻaki ʻa e poiní. (1 Pita 2:17-20; 3:1-6; Sen. 18:12) Ko e ngaahi husepānití ʻi he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku totonu ke nau ngāueʻaki honau tuʻunga-ʻulú fakataha mo e fakakaukau totonu ki he “hama vaivai.” ʻI he kei nofo he tuʻunga-lea ko ení, ʻoku ekinaki ʻa Pita: “Ko kimoutolu foki, koe kau talavou, fakavaivaiʻi akimoutolu ki he mātua.” Pea naʻá ne fakamamafaʻi leva ʻa e fiemaʻu ke anga-vaivai, anga-fakatōkilalo, ko ha ʻulungāanga faka-Kalisitiane ʻa ia ʻoku fakamamafaʻi ʻi he kotoa ʻo ʻene tohí.—1 Pita 3:7-9; 5:5-7, PM; 2:21-25.
13 ʻI ha taimi naʻe kamata ke toe mapuna hake ai ʻa e ngaahi ʻahiʻahi kakahá mo e ngaahi fakatangá, naʻe ʻomai ʻe Pita ʻa e fakalototoʻa fakaivimālohi, pea ko ʻene tohí ʻoku mahuʻinga moʻoni ia ki he faʻahinga kotoa ʻoku nau fehangahangai mo e ngaahi ʻahiʻahi pehē he ʻaho ní. Fakatokangaʻi ange ʻa e anga ʻo ʻene lave ki he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú ʻi heʻene hiki ʻa e folofola ʻa Sihova: “Te mou maʻoniʻoni, he ʻoku ou maʻoniʻoni.” (1 Pita 1:16; Liv. 11:44) Pea ʻi he kupu ʻoku fonu ʻi he fakamatala ki he ngaahi konga Tohi Tapu fakamānavaʻi kehé, ʻokú ne toe fakahaaʻi ai ʻa e founga ʻo hono langa ʻo e fakatahaʻanga Kalisitiané ko ha fale fakalaumālie ʻo e ngaahi maka moʻui ʻi he makatuʻungá ko Kalaisi. Pea ki he taumuʻa ko e hā? ʻOku tali ʻe Pita: “Ko kimoutolu ko e haʻa fili, ko e tuʻunga taulaʻeiki fakatuʻi, ko e kakai tapu, ko e faʻahinga ʻoku maʻane meʻa tonu, koeʻuhiā ke mou ongoongoa atu ʻa e ngaahi lelei ʻo ʻEne ʻAfio, ʻa ia naʻa ne ui mai kimoutolu mei he poʻuli ki he maama fakaofo aʻana.” (1 Pita 2:4-10; Ai. 28:16; Sāme 118:22; Ai. 8:14; Eki. 19:5, 6; Ai. 43:21; Ho. 1:10; 2:23) Ko e “tuʻunga taulaʻeiki fakatuʻi” ko ení, ʻa e tuʻunga taulaʻeiki fakalūkufua ʻoku faʻuʻaki ʻa e puleʻanga māʻoniʻoni kotoa ʻa e ʻOtuá, ʻoku fai ki ai ʻe Pita ʻa e talaʻofa ʻa e Puleʻangá ki ha “tofiʻa ʻoku taʻeʻauha mo taʻemele mo taʻemae,” ko e “bale oe nāunāu e ikai mae,” ko e “nāunāu taegata ia Kalaisi.” Ko ia ai, ko e faʻahingá ni ʻoku fakalototoʻaʻi lahi ke hokohoko atu ʻenau fiefiá ke nau lava ai ʻo “fiefia foki mo hakailangitau ʻi he fakaeʻa o ʻene langilangiʻia.”—1 Pita 1:4; 5:4, 10, PM; 4:13.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Cyclopedia ʻa McClintock mo Strong toe pulusi ʻi he 1981, Vol. VIII, peesi 15.
b New Bible Dictionary, pulusinga hono ua, 1986, ʻetitaʻi ʻe J. D. Douglas, peesi 918.
c Selusalema, 1971, Vol. 15, kōl. 755.