ʻOkú Ke Manatuʻi?
Kuó ke houngaʻia ʻi hono lau ʻa e ngaahi ʻīsiu fakamuimui ʻo e Taua Leʻo? Sai, sio angé pe ʻe lava ke ke tali ʻa e ngaahi fehuʻi ko ení:
• Ko e hā ʻokú ne fakahaaʻi naʻe ʻi ai ʻa e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine ʻo Sīsū?
ʻOku leaʻaki ia ʻe he Tohi Tapú ʻi he Mātiu 13:55, 56 mo e Maake 6:3. Ko e foʻi lea faka-Kalisi ko e (adelphos) ʻoku maʻu ʻi aí ʻoku ngāueʻaki ia ke fakahaaʻi “ha faʻahinga vahaʻangatae fakaesino pe fakalao [pea] ʻoku ʻuhinga pē ia ki he fanga tokoua kakato pe faʻē-taha.” (The Catholic Biblical Quarterly, Sanuali 1992)—12/15, peesi 3.
• Ko e hā ʻa e natula feliliuaki ʻo e taú kuo hā mahinó, pea ko e hā kuo faʻa hoko ko e ngaahi tupuʻanga tefitó?
ʻI he ngaahi taʻu ki mui ní ko e ngaahi tau kuó ne fakahohaʻasi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá kuo hoko tefito ia ko e ngaahi tau fakalotofonua—ko e ngaahi tau ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi kulupu fakafepaki ʻo e kau tangataʻifonua ʻo e fonua tatau. Ko e tāufehiʻa fakafaʻahinga mo fakamatakalí, ngaahi faikehekehe fakalotú, fakamaau taʻetotonú mo e maveuveu fakapolitikalé ʻa e ngaahi meʻa tefitó. Ko e meʻa tefito ʻe taha ko e mānumanu ki he mafaí mo e paʻangá.—1/1, peesi 3-4.
• ʻOku anga-fēfē ʻetau ʻiloʻi naʻe ʻikai fakataumuʻa ʻa Sīsū ki he kau Kalisitiané ke nau toutou lau maʻuloto ʻa e ngaahi foʻi lea ʻo e sīpinga lotú?
Naʻe ʻoange ʻe Sīsū ʻa e fakatātā ko eni ʻo e lotú ʻi heʻene Malanga ʻi he Moʻungá. ʻI ha māhina nai ʻe 18 ki mui ai, naʻá ne toe leaʻaki ʻa e tafaʻaki tefito ʻo ʻene fakahinohino ki muʻa ange fekauʻaki mo e lotú. (Mātiu 6:9-13; Luke 11:1-4) ʻOku taau ke fakatokangaʻi ʻa e moʻoniʻi meʻa ko ia naʻe ʻikai te ne toe leaʻaki ia fakafoʻilea, ʻa ia ʻoku fakahaaʻi ai naʻe ʻikai te ne fai ha lotu fakalitūsia ke toe leaʻaki maʻuloto.—2/1, peesi 8.
• Hili ʻa e Lōmakí, naʻe maʻu mei fē ʻe he foʻi lupé ʻa e lou ʻōlive ʻa ia naʻá ne ʻomai ki he ʻaʻaké?
ʻOku ʻikai te tau ʻiloʻi ʻa e lahi ʻo e māsimá pe ko e mafana ʻo e vai lōmakí. Ka ko e ʻulu ʻōlivé kuo ʻiloa ia ʻi heʻene toe hulí naʻa mo e hili hono tuʻusí. Ko ia ʻoku pau pē naʻe hao ha ʻulu ʻōlive ʻe niʻihi ʻi he vai lōmakí pea failau ki mui ai.—2/15, peesi 31.
• Lolotonga ʻa e tau fakalotofonua ʻi Naisīliá, fakataha mo e taʻofi ha toe hū ki Biafra, naʻe anga-fēfē hono maʻu ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻi he feituʻu ko iá ʻa e meʻakai fakalaumālié?
Naʻe vaheʻi ha tokotaha ngāue fakapuleʻanga ki ha lakanga ʻi ʻIulope pea naʻe ngāue ʻa e tokotaha ʻe taha ʻi he malaʻe vakapuna ʻi Biafra. Ko e ongo Fakamoʻoni fakatouʻosi. Naʻá na tali ʻa e ngāue fakatuʻutāmaki ʻo hono ʻave ʻa e meʻakai fakalaumālié ki Biafra, ʻo maʻu ʻaonga mei ai ʻa e fanga tokoua tokolahi ʻo aʻu ki he ngata ʻa e taú ʻi he 1970.—3/1 peesi 27.
• Ko e hā naʻe fakahoko ʻi he Melino ʻo Westphalia, pea naʻe anga-fēfē ʻa e kau ki ai ʻa e lotú?
Naʻe vahevaheʻi ʻe he Fakalelei Lotú ʻa e ʻEmipaea Loma Māʻoniʻoní ki he tui ʻe tolu—Katolika, Lūtelo mo e Kalavini. Ko e ʻIunioni Palotisaní mo e Kautaha Katoliká naʻe faʻu ia ʻi he konga ki muʻa ʻo e senituli hono 17. Naʻe mapuna hake leva ai ha fepaki fakalotu ʻi Pohēmia ʻo fakalalahi ki ha fāinga fakavahaʻapuleʻanga ki he mafaí. Ko e kau pule Katoliká mo e Palotisaní naʻa nau feʻauhi ki he tuʻunga māʻolunga fakapolitikalé mo e tupu fakakomēsialé. Fakaʻosí, naʻe fai ʻa e ngaahi alea melino ʻi he vahefonua Siamane ʻo Westphalia. Hili ʻa e meimei taʻu ʻe nima, naʻe fakamoʻoni ai ʻa e Talite ʻo Westphalia ʻi he 1648, ʻo fakangata ai ʻa e Tau Taʻu ʻe Tolungofulú pea fakaʻilongaʻi ai ʻa e fanauʻi ʻo ʻIulope ʻi onopōní ko ha konitinēniti ʻo e ngaahi vahefonua fakatuʻí.—3/15, peesi 20-3.
• Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e fakaʻilonga, pe hingoa ʻo e “manu fekai”—ko e fika 666?
Ko e fakaʻilonga ko eni ʻoku lave ki ai ʻi he Fakahā 13:16-18. ʻOku ʻuhinga ʻa e manu fekaí ki he tuʻunga-pule fakaetangatá, pea ko e maʻu ko ia ʻe he manufekaí ha ‘fika fakaetangatá’ ʻoku fakahaaʻi mei ai ʻoku tapua atu ʻi he ngaahi founga-pulé ʻa e tuʻunga hinga fakaetangatá. Ko e 6 tānaki 60 tānaki 600 ʻoku fakahaaʻi ai ʻoku taʻefeʻunga fakaʻaufuli ia ʻi he vakai mai ʻa e ʻOtuá. Ko e faʻahinga ʻoku nau maʻu ʻa e fakaʻilongá ni ʻoku nau fai ʻa e fakalāngilangi fakaelotu ki he Puleʻanga fakapolitikalé, pe ʻoku nau hanga ki ai ki he fakamoʻuí.—4/1, peesi 4-7.