TV—Ko e “Faiako Olopoto”
KO E televīsoné ʻoku lava ke hoko ia ko ha meʻangāue fakafaiako mālohi. ʻOku tau ako fakafou ai, ʻo fekauʻaki mo e ngaahi fonua pea mo e kakai heʻikai ʻaupito nai lava ke tau ʻaʻahi ki ai. ʻOku tau “fononga” ai ki he ngaahi vaotā fakatalopikí mo e ngaahi feituʻu sinou ʻo e polé, ki he ngaahi tumutumu ʻo e moʻungá mo e moana loloto ʻo ʻōsení. ʻOku tau sio ai ki he māmani fakatoʻoaloto fakatouʻosi ʻo e fanga kiʻi ʻātomí mo e ngaahi fetuʻú. ʻOku tau sio ai ki he ongoongó lolotonga ʻene hoko ʻa e ngaahi meʻa ko iá ʻi he tafaʻaki ʻe taha ʻo e foʻi kolopé. ʻOku tau maʻu ai ʻa e fakamaama ki he politikí, hisitōliá, ngaahi meʻa ʻoku lolotonga hokó mo e anga fakafonuá. ʻOku fakahaaʻi ʻi he televīsoné ʻa e moʻui ʻa e kakaí fakatouʻosi ʻi heʻenau mamahí mo ʻenau lavameʻá. ʻOku ʻomai ai ʻa e fakafiefia, fakahinohino pea aʻu ʻo faitākiekina.
Kae kehe, ko e lahi ʻo e polokalamá, ʻoku ʻikai foki ke lelei pe fakaeako. Ngalingali ʻoku haʻu ʻa e fakaanga lahi ʻaupito mei he kakai ʻoku nau fakafepaki mālohi ki he hulu fau ʻa e ʻata ʻi he TV ʻa ia ʻoku fakahaaʻi maeʻeeʻa ai ʻa e fakamālohí mo e fehokotaki fakasinó. Ko e fakatātaá, ko ha fakatotolo ʻe taha ʻi ʻAmelika, naʻe ʻiloʻi ai ko e meimei polokalama ʻe 2 mei he polokalama ʻe 3 ʻi he TV ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi konga fakamālohi, ʻo fakaʻavalisi ki he fakamālohi ʻe ono ʻi he houa. ʻI he taimi ʻoku hoko ai ha talavou ko ha tokotaha lahí, kuó ne ʻosi mamata ʻi he ngaahi tōʻonga fakamālohi mo e tāmate ʻe laui afe ʻi hono hulu ʻi he televīsoné. ʻOku lahi foki ai mo e meʻa fekauʻaki mo e fehokotaki fakasinó. Ko e vahe tolu ʻe ua ʻo e ngaahi polokalama TV kotoa ʻoku kau ai ʻa e talanoa fekauʻaki mo e fehokotaki fakasinó, pea ko e peseti ʻe 35 ʻoku kau ai ʻa e ngaahi tōʻonga fakaefehokotaki fakasino, ʻa ia ʻoku faʻa lava ke fakahoko tauʻatāina ia mo fāinoa pea kau ki ai ʻa e faʻahinga taʻemali.a
Ko e ngaahi polokalama ʻoku fakaeʻa ai ʻa e fehokotaki fakasinó mo e fakamālohí ʻoku fiemaʻua ʻaupito ia ʻi māmani lahi. Ko e ngaahi faiva tau ʻAmeliká, ʻa ia ʻoku iku ʻo hulu he TV, ʻoku faingofua ʻa hono fakamāketiʻi ki he ngaahi māketi mulí. ʻOku ʻikai ʻaupito fiemaʻu ai ha ʻeti lelei ia pe ngaahi pepa fakamatala pōtoʻi pea ʻoku mahinoʻingofua ia. ʻOku fakatefito ia ʻi he ngaahi tau, tāmate, ngaahi ʻata fakatekinikale makehe mo e fehokotaki fakasinó ke ne puke ʻa e tokanga ʻa e tokotaha mamatá. Kae kehe, ʻi hono puke ʻa e tokanga ko iá ʻi ha vahaʻa taimi lōloá, ʻoku fiemaʻu ai ʻa e liliu. ʻOku vave ʻa e foʻi ʻa e kau mamatá ʻi he sio he meʻa tatau; ʻoku hoko ai ko e meʻa noa ʻa e meʻa fakatoʻoalotó. Ke ʻai ke hokohoko ʻa e mahuʻingaʻia ʻa e tokotaha mamatá, ʻoku feinga ai ʻa e kau faʻu faivá ke aʻu ki he ngaahi tuʻunga tōtuʻa lahi ange ke fakaʻohovaleʻi mo fakafiefiaʻi ʻaki hono fakalahi ʻa e ngaahi tōʻonga fakamālohí pea ʻi hono ʻai ʻa e kakano ʻo e foʻi faivá ke toe maeʻeeʻa ange, lahi ange ai ʻa e fehokotaki fakasinó pea toe lahi ange ai ʻa e fakamamahí.
Ko e Fekīhiaki Fekauʻaki mo e Tākiekina ʻa e TV
ʻOku anga-fēfē hono uesia ʻa e kau mamatá ʻi he sio maʻu pē he fakamālohi mo e fehokotaki fakasino ʻi he TV? ʻOku tukuakiʻi ʻe he kau fakaangá ʻo pehē ʻoku fakatupunga ʻe he fakamālohi ʻi he TV ʻa e kakaí ke nau tōʻonga fakaaoao pea siʻi ʻenau fakaʻofaʻia ʻi he faʻahinga ʻoku maʻukovia ʻi he fakamālohi tonu ʻoku hoko ʻi he moʻuí. ʻOku nau toe fakamatematē ko e fakaʻaliʻali ʻo e fehokotaki fakasinó ʻoku pouaki ai ʻa e fakaʻaluʻalú pea fakavaivaiʻi ai ʻa e ngaahi tuʻunga fakaeʻulungāangá.
ʻOku fakatupunga moʻoni ʻe he sio TV ʻa e ngaahi tōʻonga kotoa ko iá? Kuo fai ʻa e fekīhiaki lahi ʻi he foʻi fehuʻí ni ʻi he laui hongofuluʻi taʻu; kuo fai ʻa e ngāue ki he meʻá ni ʻi he ngaahi fakatotolo ʻe laui teau mo e ngaahi tohi mo e kupu ʻe laui afe. Ko e tefito ʻo e fekīhiakí ko e faingataʻa ke fakamoʻoniʻi ʻoku fakatupunga ʻe he meʻa ʻe taha ʻa e toe meʻa ʻe taha—ko e fakatātaá, ko e sio kei siʻi ʻi he fakamālohi he TV ʻokú ne fakatupunga ʻa e fakaaoao moʻoni ʻamui ange ʻi he moʻuí. Ko hono fakamoʻoniʻi ʻa e ola ko iá ʻoku faingataʻa ia ʻi he taimi ʻe niʻihi. Ke fakatātaaʻi: Tau pehē pē ʻokú ke ngāueʻaki ha faitoʻo ʻi he ʻuluaki taimí, pea ʻi loto ai ʻi ha ngaahi houa ʻokú ke velia. ʻI ha tuʻunga pehē, ʻoku faingofua ke fakaʻosiʻaki ai ʻo pehē naʻe fakatupunga ʻe he faitoʻó ʻa e tuʻunga kovi ʻoku hoko ki ho sinó. Neongo ia, ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻoku hoko māmālie ʻa e kovi ʻa e faitoʻó ki ho sinó. ʻI he tuʻunga ko iá, ko hono fakafehokotaki ha faitoʻo pau ki he tuʻunga kovi kuo hoko ki ho sinó ʻe toe faingataʻa ange ʻa hono fakapapauʻí, koeʻuhi he ʻoku lahi ʻa e ngaahi tupuʻanga ʻo e kovi ʻa e faitoʻó ki ho sinó.
ʻI he tuʻunga meimei tatau, kuo faingataʻa ke fakamoʻoniʻi ko e fakamālohi ʻoku fakaʻaliʻali ʻi he televīsoné ʻokú ne fakatupunga ʻa e faihiá mo e tōʻonga fakatupu maumau ki he sōsaietí. ʻOku fakahuʻunga ʻi he ngaahi fakatotolo lahi ʻoku ʻi ai ha fehokotaki pehē. ʻIkai ko ia pē, kuo pehē ʻe he kau faihia ʻe niʻihi ko ʻenau ngaahi fakakaukaú mo e tōʻonga fakamālohí ne tākiekina ia ʻe he meʻa naʻa nau sio ai ʻi he TV. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku eʻa atu ai ʻa e kakaí ki he ngaahi tākiekina lahi ʻi he moʻuí. Ko e ngaahi keimi vitiō fakamālohí, ko e ngaahi tuʻunga fakasōsiale ʻo e ngaahi kaungāmeʻá mo e fāmilí, ngaahi tuʻunga fakalūkufua ʻo e moʻuí—ko e ngaahi meʻá ni kotoa ʻe toe tokoni nai ia ki he tōʻonga fakaaoaó.
ʻOku ʻikai leva fakaʻohovale ʻa e ʻi ai ʻa e ngaahi fakakaukau mei he tafaʻaki ʻe tahá. Naʻe tohi ʻe ha toketā ʻatamai ʻi Kānata: “Ko e fakamoʻoni fakasaienisí ʻoku ʻikai pē ke fakahaaʻi ia ai ko e sio ʻi he fakamālohí ʻoku fakatupunga ai ʻa e fakamālohi ʻi he kakaí pe fakaongonoaʻi ai kinautolu ki he meʻa ko iá.” Kae kehe, ko e Kōmiti Feohiʻanga Fakaʻatamai ʻAmelika ʻi he Mītiá mo e Sōsaietí naʻe pehē ai: “ʻOku ʻikai ʻaupito ha veiveiua ko e ngaahi tuʻunga māʻolunga ange ʻo e sio ʻi he fakamālohi he televīsoné ʻoku felāveʻi ia mo hono tali fakautuutu ʻa e ngaahi fakakaukau fakaaoaó mo e fakautuutu ʻa e tōʻonga fakaaoaó.”
Fakakaukau Fekauʻaki mo e TV
Manatuʻi, ʻoku fekīhiaki ʻa e kau mataotaó fekauʻaki mo e fakamoʻoni—pe ʻe lava ke fakamoʻoniʻi ko e sio ʻi he fakaaoaó ʻoku fakatupunga ai ʻa e fakaaoao. Kae kehe, ʻe fakaʻuhinga ʻa e kakai tokosiʻi ʻo pehē ʻoku ʻikai tākiekina ʻe he televīsoné ʻa ʻetau fakakaukaú mo e tōʻongá. Fakakaukau fekauʻaki mo ia. Ko ha lauʻi tā ʻe taha ʻe lava nai ke ne ueʻi kitautolu ke tau ʻita, fakatō loʻimata mo fiefia. Ko e fasí foki ʻokú ne ueʻi fakaeongo lahi kitautolu. Ko e ngaahi foʻi leá, naʻa mo ia ʻi he ngaahi peesi kuo pulusí, ʻokú ne ʻai kitautolu ke tau fakakaukau, ongoʻi pea fai ha meʻa. ʻOku toe mālohi ange ʻa e taimi ʻoku fakatahaʻi pōtoʻi ai ʻa e ngaahi ʻata ʻoku ngaué, fasí mo e ngaahi foʻi lea ʻoku leaʻakí! Tā neʻineʻi ke mātuʻaki fakatauele ʻa e televīsoné! Pea ʻoku mātuʻaki ala maʻungofua ia. ʻOku pehē ʻe ha faʻu-tohi ʻe taha: “Talu mei he ʻuluaki ako ʻa e tangatá ke hiki ʻi ha tohi ʻa ʻene fakakaukaú . . . mo e ʻikai ha toe founga foʻou ki hono fakahaaʻi ʻa e ngaahi fakakaukaú ʻe maongo pehē ki he sivilaisé ʻo hangē ko e televīsoné.”
ʻOku fakamoleki ʻe he ngaahi pisinisí ʻa e paʻanga ʻe laui piliona ʻi he tuʻuakí ʻi he taʻu kotoa pē koeʻuhi ʻoku nau ʻiloʻi ʻoku tākiekina ʻa e kau mamatá ʻe he meʻa ʻoku nau sio ai mo fanongoá. ʻOku ʻikai te nau fakamoleki ʻa e paʻanga ko iá koeʻuhi ko ʻenau fakakaukau mahalo ʻe ola lelei nai ai ʻa e tuʻuakí; ʻoku nau ʻiloʻi ʻoku ola lelei ia. ʻOku hoko ai ʻo fakataua ʻenau koloá. ʻI he 2004, naʻe fakamoleki ai ʻe he Kautaha Coca-Cola ʻa e paʻanga ʻe 2.2 piliona ʻi hono tuʻuaki ʻene ngaahi koloá ʻi māmani lahi ʻi he pepá, ʻi he letioó pea ʻi he televīsoné. Naʻe ʻaonga ʻa e ʻinivesi ko iá? Naʻe maʻu ʻe he kautahá ʻa e tupu meimei paʻanga ʻe 22 piliona ʻi he taʻu ko iá. ʻOku ʻiloʻi ʻe he kau tuʻuakí ko e foʻi tuʻuaki ʻe tahá heʻikai nai ueʻi ai ʻa e tokangá. ʻI hono kehé, ʻoku nau falala ki he maongo lahi ʻa e ngaahi taʻu naʻe toutou tuʻuaki aí ʻo hangē ha akoʻi fakatokāteliné.
Kapau ʻoku tākiekina ʻe he ngaahi tuʻuaki sekoni ʻe 30 ʻetau fakakaukaú mo e tōʻongá, ʻoku lava ke tau fakapapauʻi nai ai ko e ngaahi houa ʻo e sio TV ʻoku toe uesia ai kitautolu. “Fakafou ʻi he fakafiefia lahi taha ʻi he founga tuʻumaʻu pe anga-mahení,” ko e lau ia ʻa e faʻu-tohi ʻo e Television—An International History, “ʻoku ngāue ʻa e televīsoné ko ha faiako olopoto.” ʻOku pehē ʻe he tohi A Pictorial History of Television: “ʻOku liliu ʻe he televīsoné ʻa e anga ʻo ʻetau fakakaukaú.” Ko e fehuʻi eni ʻoku fiemaʻu ke tau ʻeke hifo kia kitautolú, ‘ʻOku ueʻi ʻe he meʻa ʻoku ou sio aí ʻa ʻeku fakakaukaú ki he founga ʻoku ou loto ki aí?’
ʻOku kaungatonu makehe ʻa e foʻi fehuʻi ko iá ki he faʻahinga ʻoku tauhi ki he ʻOtuá. Ko e lahi ʻo e meʻa ʻoku fakaʻaliʻali ʻi he televīsoné ʻoku fepaki ia mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi tuʻunga fakaeʻulungāanga māʻolunga ʻoku akoʻi ʻi he Tohi Tapú. Ko e ngaahi founga moʻui mo e tōʻonga ʻoku fakahalaki ʻi he Tohi Tapú ʻoku fakahaaʻi ia ko e meʻa ʻoku ala tali, fakanatula pea aʻu ʻo ʻalu mo e kuongá. ʻI he taimi tatau, ko e ngaahi tuʻunga faka-Kalisitiané mo e faʻahinga ʻoku hā ʻoku nau fai iá ʻoku faʻa tukunoaʻi, manukiʻi, pe lumaʻi kinautolu ʻi he televīsoné. Naʻe tangilāulau ha tokotaha faʻu-tohi ʻe taha ʻo pehē: “ʻOku ʻikai feʻunga ʻa e feinga ke fakanatula ʻa e meʻa ʻoku hē mei he fakanatulá. Ko e fakanatulá kuo pau ke maʻu ia mei he meʻa ʻoku hē mei he fakanatulá.” ʻOku faʻa toutou fokotuʻu kākā mai ʻe he “faiako olopotó” ʻo pehē: “ʻOku lau ʻa e kovi ko e lelei, pea ʻoku lau ʻa e lelei ko e kovi.”—Aisea 5:20.
Kuo pau ke tau tokanga fekauʻaki mo e meʻa ʻoku tau sio aí, he te ne uesia ʻetau fakakaukaú. ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú: “Ko ia ʻoku fafale ki he kau poto, te ne hoko ko e poto: ka ko ia ʻoku kaumeʻa mo e sesele ʻe hoko ko e lusa.” (Palovepi 13:20) Ko e mataotao Tohi Tapu ko Adam Clarke ʻokú ne pehē: “Ke ʻaʻeva mo ha taha ʻoku fakahuʻunga mai ai ʻa e ʻofa mo e pīkitai; pea ʻoku faingataʻa ke ʻoua ʻe faʻifaʻitaki ki he faʻahinga ʻoku tau ʻofa aí. Ko ia ʻoku tau pehē, ‘Fakahā mai kiate au ʻa e faʻahinga ʻoku nau feohí, pea te u tala atu pe ko e tangata fēfē ia.’ Tala mai ke u ʻiloʻi ʻa e faʻahinga feohi ʻokú ne faí, pea ʻe faingofua pē ʻa ʻeku mateʻi ʻa hono ʻulungāangá.” Hangē ko ia kuo tau vakai ki aí, ko e tokolahi taha ʻo e kakaí ʻoku nau fakamoleki ʻa e taimi lahi ʻi hono siofi ʻa e faʻahinga ʻi he televīsoné ʻa ia ʻoku ʻikai ʻaupito te nau potó, ko e faʻahinga ʻa ia heʻikai ʻaupito teitei fakakaukau ha Kalisitiane loto-moʻoni ke ne fakaafeʻi ki hono ʻapí.
Kapau ʻe tohiʻi atu ʻe hoʻo toketaá ha faitoʻo mālohi, ngalingali te ke fakakaukau fakalelei ki he ngaahi ʻaonga pea pehē ki he ngaahi fakatuʻutāmaki ʻoku kau ki aí. ʻI hono ngāueʻaki ʻa e faitoʻo halá—pe ko hono maʻu ʻo fuʻu lahi naʻa mo e faitoʻo totonú—ʻe lava ke maumauʻi ai ho tuʻunga moʻui leleí. ʻOku lava ke leaʻaki e meʻa tatau fekauʻaki mo e sio TV. Ko ia ai, ʻoku fakapotopoto ke fakakaukau fakamātoato fekauʻaki mo e meʻa ʻoku tau sio aí.
Ko e ʻapositolo fakamānavaʻi ko Paulá naʻá ne fakalototoʻaʻi ʻa e kau Kalisitiané ke nau fakakaukau ki he ngaahi meʻa ʻoku moʻoní, tāú, totonú, maʻá, fakaʻofoʻofá, ongoongoleleí, ʻulungāanga leleí mo fakamālōʻiá. (Filipai 4:6-8) Te ke tokanga ki he faleʻi ko iá? Te ke fiefia ʻo kapau te ke fai ia.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ko e ngaahi fika mei ʻAmeliká ʻoku meimei tatau ia ʻi ha feituʻu pē, koeʻuhi ko e ngaahi polokalama televīsoné mo e ngaahi faiva ʻAmeliká ʻoku hulu ia ʻi he kotoa ʻo e māmaní.
[Fakamatala ʻi he peesi 5]
“Ko e televīsoné ko ha meʻa ia ne faʻu ʻoku malava ai ke fakafiefiaʻi koe ʻi ho loto falé ʻe he kakai heʻikai ʻaupito te ke fie fakaafeʻi ki ho ʻapí.”—David Frost, tokotaha-fakamafola lea Pilitānia
[Puha ʻi he peesi 5]
FĒFĒ ʻA E FEHOKOTAKI FAKASINO MO E FAKAMĀLOHI ʻI HE TOHI TAPÚ?
Ko e hā ʻa e faikehekehe ʻi he fakamālohi mo fehokotaki fakasino ʻoku hulu ʻi he TV mo ia ʻoku fakamatalaʻi ʻi he Tohi Tapú? Ko e ngaahi fakamatala ki he fehokotaki fakasino mo e fakamālohi ʻi he Tohi Tapú ʻoku hiki iá ko e fakahinohino, ʻo ʻikai ko ha meʻa fakafiefia. (Loma 15:4) ʻOku lēkooti ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá ʻa e meʻa moʻoni fakahisitōlia. ʻOku tokoni ia ke tau mahinoʻi ai ʻa e vakai ʻa e ʻOtuá ki he ngaahi meʻá pea ako ai mei he ngaahi fehālaaki ʻa e niʻihi kehé.
ʻI he lahi taha ʻo e ngaahi fonua ʻa ia ʻoku fakaʻaliʻali ai ʻa e ngaahi meʻa fakakomēsialé, ko e fakahāhā ʻo e fehokotaki fakasino mo e fakamālohi ʻi he TV ʻoku ʻikai fekauʻaki ia mo e fakahinohino—ʻoku fekauʻaki ia mo e paʻanga. ʻOku loto ʻa e kau tuʻuakí ke tohoakiʻi ʻa e kakai tokolahi taha ʻe ala lavá, pea ʻoku hanga ʻe he fehokotaki fakasinó mo e fakamālohí ʻo ʻai ke nōfoʻi ʻa e kau mamatá ʻi he sio televīsoné. Ko e olá: Te nau sio ʻi he ngaahi meʻa fakakomēsialé pea fakatau ʻa e meʻa ʻoku tuʻuakí. ʻOku ngāueʻaki ʻe he kau fakamafola ongoongó ʻa e tefitoʻi moʻoni: “Ka lahi ʻa e fakamālohí, ʻe hoko ia ko e ongoongo fika ʻuluaki.” ʻI hono ʻai mahinó, ko e ngaahi talanoa fakalilifu—ʻo e faihiá, fakatamakí mo e taú—ʻoku muʻomuʻa ia ʻi he ngaahi ongoongo ʻa ia ʻoku siʻi ʻene fakatupu tokangá.
Neongo ʻoku hiki ʻi he Tohi Tapú ʻa e ngaahi tōʻonga fakamālohi, ʻokú ne fakalototoʻaʻi ʻa e kakaí ke nau moʻui melino—ʻo ʻoua ʻe feinga ke faisāuni kae fakaleleiʻi ʻa e ngaahi palopalemá ʻi he founga melino. ʻOkú ne pouaki hokohoko ʻa e ʻulungāanga maʻa fakaefehokotaki fakasinó. ʻOku ʻikai ko e pōpoaki eni ia ʻoku haʻu ʻi he lahi ʻo e meʻa ʻoku fakamafola ʻi he televīsoné.—Aisea 2:2-4; 1 Kolinito 13:4-8; Efeso 4:32.
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 7]
TELEVĪSONÉ MO E FĀNAÚ
“Makatuʻunga he fakamoʻoni lahi fau ʻa e ngaahi fakatotolo naʻe fai ʻi he ngaahi hongofuluʻi taʻu lahi, ʻoku fakaʻosiʻaki mālohi ai ʻe he ngaahi feohiʻanga fakasaienisí mo e moʻui lelei ʻa e kakaí ko e sio ʻi he fakamālohí ʻoku ʻomai ai ha tuʻunga fakatuʻutāmaki fakatupu maumau ki he fānaú.”—Ko e Kautaha Henry J. Kaiser ki he Fāmilí.
“[ʻOku tau loto-tatau mo e] Akoʻanga ʻAmelika ki he Tokangaʻi ʻo e Fānaú ʻoku totonu ke ‘ʻoua ʻe [sio televīsone] ʻa e fānau ʻoku taʻu ua pea ʻi lalo aí.’ Ko e fānaú ni ʻa ia ʻoku tupu fakaʻulia ʻa honau ʻutó, ʻoku fiemaʻu ke nau vaʻinga longomoʻui pea fetuʻutaki mo e kakai moʻoni ke tokoni ki heʻenau tupú mo e ngaahi pōtoʻi fakaʻatamaí mo fakasōsialé.”—Ko e Akoʻanga Fakafonua ʻi he Mītiá mo e Fāmilí.
[Fakatātā ʻi he peesi 6, 7]
ʻOku ueʻi ʻe he meʻa ʻoku ou sio aí ʻa ʻeku fakakaukaú ki he founga ʻoku ou loto ki aí?