Sihova—Ko e Faʻifaʻitakiʻanga Taupotu ʻo e Anga-Leleí
“Mou Fakafetaʻi kia Sihova Sapaoti, ‘he ʻoku lelei ʻa Sihova.’”—SELEMAIA 33:11.
1. Ko e hā ʻoku ueʻi ai kitautolu ke fakahīkihikiʻi ʻa e ʻOtuá ʻi heʻene anga-leleí?
KO Sihova ko e ʻOtuá ʻoku lelei ia ʻi he ʻuhinga fakaʻaufuli. “ʻOi he lahi ē ko ʻene anga-leleí!” ko e kalanga ia ʻa e palōfita ko Sākalaiá. (Sakalaia 9:17, NW) Ko e moʻoni, ʻoku tapua mai ʻa e anga-leleí ʻi he meʻa kotoa pē naʻe fai ʻe he ʻOtuá ke teuteuʻi ʻa e māmaní ki heʻetau fiefiá. (Senesi 1:31) ʻE ʻikai ʻaupito ke tau malava ke makupusi ʻa e kotoa ʻo e ngaahi lao fihi naʻe ʻai ʻe he ʻOtuá ke ngāue ʻi he taimi naʻá ne fakatupu ai ʻa e ʻunivēsí. (Koheleti 3:11; 8:17) Ka ko e kiʻi meʻa siʻi ʻoku tau ʻilo ki aí ʻoku ueʻi ai kitautolu ke tau fakahīkihikiʻi ʻa e ʻOtuá ʻi heʻene anga-leleí.
2. ʻE anga-fēfē haʻo fakamatalaʻi ʻa e anga-leleí?
2 Ko e hā ʻa e anga-leleí? Ko e lelei ʻaupito fakaeʻulungaanga, pe ʻulungaanga lelei. Ka, ʻoku mahulu hake ia mei he ʻikai ke ʻi ai ha koví. Ko e anga-leleí, ko ha konga ia ʻo e fua ʻo e laumālié, ko ha anga ia ʻoku pau. (Kaletia 5:22, 23, NW) ʻOku tau fakahāhā ʻa e anga-leleí ʻi he taimi ʻoku tau fai ai ha ngaahi ngāue lelei mo ʻaonga ki he niʻihi kehé. ʻI he ngaahi meʻa ʻo e fokotuʻutuʻu ko ʻení, ko e meʻa ʻoku lau ʻi he ngaahi falukunga kakai ʻe niʻihi ko e leleí ʻoku vakai nai ki ai ʻa e niʻihi ia ʻoku kovi. Kae kehe, ke tau maʻu ʻa e melinó mo e fiefiá, kuo pau ke taha pē ʻa e tuʻunga ʻo e anga-leleí. Ko hai ʻoku malava totonu ke ne fokotuʻu ʻa e tuʻungá ni?
3. Ko e hā ʻoku fakahaaʻi ʻe he Senesi 2:16, 17 ʻo fekauʻaki mo e tuʻunga ʻo e anga-leleí?
3 Naʻe fokotuʻu ʻe he ʻOtuá ʻa e tuʻunga ʻo e anga-leleí. ʻI he kamataʻanga ʻo e hisitōlia ʻo e tangatá, ko Sihova naʻá ne fekauʻi ʻa e ʻuluaki tangatá: “ʻE lelei ʻaupito hoʻo kai mei he ngahi ʻakau kehekehe ʻo e ngoue; ka ko e ʻAkau ʻo e ʻIlo-ʻo-e-lelei-mo-e-kovi ʻe ʻikai te ke kai mei ai: he ko e ʻaho te ke kai mei ai kuo pau te ke mate.” (Senesi 2:16, 17) ʻIo, ʻoku fiemaʻu ki he faʻahinga ʻo e tangatá ke nau hanga ki honau Tokotaha-Fakatupú ki he ʻilo ʻo e leleí mo e koví.
Fakahāhā Maʻataʻatā ʻo e Anga-Leleí
4. Ko e hā kuo fai ʻe he ʻOtuá maʻá e faʻahinga ʻo e tangatá talu mei he faiangahala ʻa ʻĀtamá?
4 Ko e ʻamanaki ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ki he fiefia taʻengata ʻi he haohaoá naʻe fakamanamanaʻi ia ʻi he taimi naʻe faiangahala ai ʻa ʻĀtama pea fakafisi ke lāuʻilo ki he totonu ʻa e ʻOtuá ke ne fokotuʻu ʻa e ngaahi tuʻunga ʻo e anga-leleí. (Senesi 3:1-6) Kae kehe, ki muʻa pea fanauʻi mai ʻa e fānau ʻa ʻĀtamá ko e kau tukufakaholo mai ʻo e angahalá mo e maté, naʻe tomuʻa tala ʻe he ʻOtuá ʻa e haʻu ʻa ha Hako haohaoa. ʻI he folofola tonu ki he “Ngata ʻo ono ʻaho,” ʻa Sētane ko e Tēvoló, naʻe talaki ʻe Sihova: “Te u ʻai ke mo fetāufehiʻa ʻaki, ʻa koe mo e fefine, pea ko ho hako mo hono hako; ʻe laiki ʻe ia ho ʻulu, pea te ke laiki ʻe koe ʻa hono muivaʻe.” (Fakahā 12:9; Senesi 3:15) Ko e taumuʻa ia ʻa Sihová ke huhuʻi ʻa e faʻahinga angahalaʻia ʻo e tangatá. ʻI ha fakahāhā maʻataʻatā ʻo e anga-leleí, kuo fai moʻoni ai ʻe Sihova ha tokonaki ki he fakamoʻui ʻo e faʻahinga ko ia ʻoku nau ngāueʻi ʻa e tui ki he feilaulau huhuʻi ʻa hono ʻAlo ʻofeiná.—Mātiu 20:28; Loma 5:8, 12.
5. Neongo kuo tau maʻu tukufakaholo mai ha filioʻi kovi ʻo e lotó, ko e hā ʻoku malava ai ke tau fakahāhā ha tuʻunga ʻo e anga-leleí?
5 Ko ia ai, koeʻuhi ko e angahala ʻa ʻĀtamá, kuo tau tukufakaholo mai ai ha filioʻi kovi ʻo e lotó. (Senesi 8:21) Neongo ia, ʻoku fakafiefiá he ʻoku tokoniʻi kitautolu ʻe Sihova ke tau fakahāhā ha tuʻunga ʻo e anga-leleí. ʻI he hokohoko atu ʻi he ngaahi meʻa kuo ako mei heʻene ngaahi tohi māʻoniʻoni mātuʻaki mahuʻingá ʻoku ʻikai ngata pē ʻi hono ‘fakapoto ai kitautolu ke maʻu ʻa e fakamoʻuí’ ka ʻoku toe fakaivia ai kitautolu ke fai ʻa e meʻa ʻoku lelei ʻi heʻene ʻafio maí. (2 Timote 3:14-17) Neongo ia, ke maʻu ʻa e ʻaonga mei he fakahinohino Fakatohitapú pea ke fakahāhā ʻa e anga-leleí, kuo pau ke tau maʻu ʻa e fakakaukau ʻa e tokotaha-tohi-sāmé ʻa ia naʻá ne hiva: “Ko e lelei koe [Sihova], pea lelei mo e ngaue aʻau; ako kiate au hoʻo ngaahi fekau.”—Sāme 119:68.
ʻOku Fakavīkivikiʻi ʻa e Anga-Lelei ʻa Sihová
6. ʻI he hili hono ʻai ʻe Tuʻi Tēvita ke ʻomai ʻa e ʻaʻake ʻo e kovinānité ki Selusalemá, naʻe hivaʻi ʻe he kau Līvaí ha foʻi hiva naʻe kau ai ʻa e kupuʻi lea ko e hā?
6 Naʻe lāuʻilo ʻa Tuʻi Tēvita ʻo ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá ki he anga-lelei ʻa e ʻOtuá pea kumi ki Heʻene tatakí. “ʻOku lelei mo anga-tonu ʻa Sihova,” ko e lea ia ʻa Tēvitá. “Ko e ʻuhinga ia ʻokú ne fakahinohinoʻi ai ʻa e kau angahalá ʻi he halá.” (Sāme 25:8, NW) Ko e fakahinohino mei he ʻOtuá naʻe ʻoange ki he kau ʻIsilelí naʻe kau ai ʻa e ngaahi lao mahuʻinga ʻe hongofulú—ʻa e Fekau ʻe Hongofulú—naʻe tohi ʻi he ongo maka lafalafá pea tauhi ʻi ha puha toputapu naʻe ui ko e ʻaʻake ʻo e kovinānité. ʻI he hili hono ʻai ʻe Tēvita ke ʻomai ʻa e ʻAʻaké ki he kolomuʻa ʻo ʻIsilelí, ʻa Selusalema, naʻe hivaʻi ʻe he kau Līvaí ha foʻi hiva naʻe kau ai ʻa e kupuʻi leá ni: “Fakafetaʻi kia Sihova; he ʻoku lelei ia: he ʻoku tolonga ʻo taʻengata ʻene ʻaloʻofa.” (1 Kalonikali 16:34, 37-41) He mālieʻia ē kuo pau naʻe ʻi aí ʻi he fanongo ki he ngaahi lea ko iá mei he loungutu ʻo e kau hiva Līvaí!
7. Ko e hā naʻe hoko ʻi he hili hono ʻomai ʻa e ʻAʻaké ki he Potu Toputapú pea mo e hili ʻa e lotu fakatapui ʻa Solomoné?
7 Ko e ngaahi lea tatau pē ʻo e fakafetaʻí naʻe fakamamafaʻi he lolotonga ʻa e fakatapui ʻo e temipale ʻo Sihova naʻe langa ʻe he foha ʻo Tēvita ko Solomoné. ʻI he hili hono fokotuʻu ʻa e ʻaʻake ʻo e kovinānité ʻi he Potu Toputapu ʻo e temipale naʻe toki langa foʻoú, naʻe kamata ʻa e kau Līvaí ke fakahīkihikiʻi ʻa Sihova, “he ʻoku lelei ia ʻoku tolonga ʻo taʻengata ʻene ʻaloʻofa.” ʻI he taimi ko iá naʻe fakafonu fakaemana ai ʻa e temipalé ʻaki ha konga ʻao ʻo fakaʻilongaʻi ai ʻa e ʻi ai lāngilangiʻia ʻa Sihová. (2 Kalonikali 5:13, 14) ʻI he hili ʻa e lotu fakatapui ʻa Solomoné, “naʻe hifo ha afi mei langi, ʻo keina ʻa e feilaulau-moifua, mo e ngaahi feilaulau.” ʻI he vakai atu ki he meʻá ni, ko “haʻa Isileli katoa . . . naʻa nau fakafoʻohifo ki he faliki, ʻo nau hu, ʻo nau fai ʻenau fakafetaʻi ʻa Sihova, ‘he oku lelei ia ʻoku tolonga ʻo taʻengata ʻene ʻaloʻofa.’” (2 Kalonikali 7:1-3) ʻI he hili ha kātoanga ʻaho ʻe 14, naʻe foki ʻa e kau ʻIsilelí ki honau ngaahi ʻapí “ʻoku nau fiefia, pea lelei honau loto ʻi he lelei kuo feia ʻe Sihova kia Tevita pea kia Solomone, pea ki Isileli ko hono kakai.”—2 Kalonikali 7:10.
8, 9. (a) Neongo naʻe fakahīkihikiʻi ʻe he kau ʻIsilelí ʻa Sihova ʻi heʻene anga-leleí, ko e hā ʻa e ʻalunga naʻe faai atu ʻo nau tuli ki aí? (e) Ko e hā naʻe tomuʻa tala ki Selusalema ʻo fakafou ʻia Selemaiá, pea naʻe anga-fēfē hono fakahoko ʻa e kikite ko iá?
8 Ko e meʻa fakamamahí, naʻe ʻikai ke hokohoko atu ʻa e kau ʻIsilelí ke moʻui ʻo fehoanaki mo ʻenau ngaahi hiva ʻo e fakahīkihiki ki he ʻOtuá. ʻI he faai mai ʻa e taimí, ko e kakai ʻo Siutá ‘naʻa nau fakalangilangiʻi ʻa Sihova ʻaki pē honau loungutú.’ (Aisea 29:13) ʻI he ʻikai ke muimui ki he ngaahi tuʻunga ʻo e anga-lelei ʻa e ʻOtuá, naʻa nau kamata ke fai ʻa e meʻa naʻe kovi. Pea ko e hā naʻe kau ʻi he kovi naʻa nau faí? Ko ē, naʻa nau hoko ʻo halaia ʻi he tauhi-ʻaitolí, ʻulungaanga taʻetāú, fakafeʻātungiaʻi ʻo e masivá, mo e ngaahi angahala mamafa kehe! Ko hono ikuʻangá, naʻe fakaʻauha ai ʻa Selusalema pea ko e kau nofo ʻi Siutá naʻe taki pōpula ki Pāpilone ʻi he 607 K.M.
9 Ko ia naʻe akonekina ʻe he ʻOtuá hono kakaí. Kae kehe, fakafou ʻi he palōfita ko Selemaiá, naʻá ne tomuʻa tala ʻo pehē ʻe ongona ʻi Selusalema ʻa e leʻo ʻo e faʻahinga ʻoku nau pehē: “Fakafetaʻi kia Sihova Sapaoti, ‘he ʻoku lelei ʻa Sihova; he ʻoku tolonga ʻo taʻengata ʻene ʻaloʻofa.’” (Selemaia 33:10, 11) Pea naʻe hoko ia. ʻI he hili ʻo e fakalala taʻu ʻe 70 ʻa e fonuá, ʻi he 537 K.M., naʻe toe foki ha toenga ʻo e kau Siú ki Selusalema. (Selemaia 25:11; Taniela 9:1, 2) Naʻa nau toe langa ʻa e ʻōlita ʻi he tuʻuʻanga ʻo e temipalé ʻi he Moʻunga Molaiá pea kamata ʻoatu ai ʻa e ngaahi feilaulau. Naʻe fakatoka ʻa e fakavaʻe ʻo e temipalé ʻi he taʻu hono ua ʻo ʻenau fokí. Ko ha taimi fiefia lahi ē! “Pea ʻi he fai ʻe he kau langa fale ʻenau fakatoka ʻa e tuʻunga ʻo e Temipale ʻo Sihova,” ko e lea ia ʻa ʻĒselá, naʻe “fokotuʻu ʻa e kau taulaʻeiki kuo ʻai honau teunga, pea ʻoku nau fakatalupite; ko e kau Livai foki ko e haʻa Esafe ʻoku nau faka-simipale ke fai ʻa e Haleluia kia Sihova, ʻo hange ko e tuʻutuʻuni ʻa Tevita ko e Tuʻi Isileli. Pea nau hiva fetaliaki ʻenau fai ʻa e [fakahīkihiki] mo e fakafetaʻi kia Sihova, ʻo pehe, He ʻoku ne lelei. He ʻoku tolonga ʻo taʻengata ʻene ʻaloʻofa ki Isileli.”—Esela 3:1-11.
10. Ko e hā ʻa e fakalea mahuʻinga ʻoku kamata mo fakaʻosiʻaki ʻe he Sāme 118?
10 Ko ha fakahāhā meimei tatau ʻo e fakahīkihiki fekauʻaki mo e anga-lelei ʻa Sihová ʻoku hā ia ʻi ha niʻihi ʻo e ngaahi sāmé. ʻOku ʻi honau lotolotongá ʻa e Sāme 118, naʻe hivaʻi ʻe he ngaahi fāmili ʻIsilelí ke fakaʻosiʻaki ʻa e fakamanatu ʻo e Laka-Atú. Ko e saame ko iá ʻoku kamata mo fakaʻosiʻaki ʻa e ngaahi leá ni: “Fakafetaʻi kia Sihova, he ʻoku lelei ia; he ʻoku tolonga ʻo taʻengata ʻene ʻaloʻofa.” (Sāme 118:1, 29) ʻOku ngalingali ko e ngaahi lea fakaʻosi ʻeni ʻo e fakahīkihiki ko ia naʻe hivaʻaki ʻe Sīsū Kalaisi mo ʻene kau ʻapositolo loto-tōnungá ʻi he pō ki muʻa peá ne pekia ʻi he 33 T.S.—Mātiu 26:30.
“Kātaki, ʻAi Au Ke U Sio ki Ho Lāngilangí”
11, 12. ʻI hono maʻu ʻe Mōsese ha maʻalifekina ʻo e lāngilangi ʻo e ʻOtuá, ko e hā ʻa e fanongonongo naʻá ne fanongo ki aí?
11 Ko ha fehokotaki ʻi he vahaʻa ʻo e anga-lelei ʻa Sihová mo ʻene ʻaloʻofá naʻe ʻuluaki faʻu ia ʻi he laui senituli ki muʻa ʻi he taimi ʻo ʻĒselá. ʻI ha taimi siʻi pē hili ʻa e lotu ʻa e kau ʻIsilelí ki he kiʻi pulu koulá ʻi he toafá pea mo hono fakaʻauha atu ʻo e kau faihalá, naʻe kole ʻa Mōsese kia Sihova: “Kātaki, ʻai au ke u sio ki ho lāngilangí.” ʻI hono ʻiloʻi ʻe ʻikai malava ʻa Mōsese ke sio ki Hono fofongá pea kei moʻuí, naʻe pehē ʻe Sihova: “Te u ʻai ke hā atu ʻeku anga-lelei kotoa pē ʻi ho ʻaó.”—Ekisoto 33:13-20, NW.
12 Naʻe fakahaaʻi ʻa e anga-lelei ʻa Sihová ʻi he ʻao ʻo Mōsesé ʻi he ʻaho hono hokó ʻi Moʻunga Sainai. ʻI he taimi ko iá, naʻe maʻu ai ʻe Mōsese ha maʻalifekina ʻo e lāngilangi ʻo e ʻOtuá peá ne fanongo ki he fanongonongo ko ʻení: “Ko Sihova, Sihova, ko ha ʻOtua mohu meesi mo anga-ʻofa, tuai ki he houhau, pea fonu ʻi he ʻaloʻofa mo e moʻoni, ʻokú ne tauhi ʻa e ʻaloʻofá ki he toko afe, fakamolemoleʻi ʻa e faihalá mo e maumau laó pea mo e angahalá, ka ʻe ʻikai ʻaupito te ne taʻofi ʻa e tauteá, ʻo ʻomai ʻa e tautea ki he faihala ʻa e ngaahi tamaí ʻo hilifaki ki he ngaahi fohá mo e fanga makapuná, ʻo aʻu ki he toʻutangata hono tolú pea mo e toʻutangata hono faá.” (Ekisoto 34:6, 7, NW) ʻOku fakahaaʻi ʻe he ngaahi leá ni ko e anga-lelei ʻa Sihová ʻoku felāveʻi ia mo ʻene ʻaloʻofá pea mo e ngaahi tafaʻaki kehe ʻo hono ʻulungāngá. ʻI he fakakaukau atu ki he ngaahi meʻá ni ʻe tokoniʻi ai kitautolu ke tau fakahāhā ʻa e anga-leleí. Tau ʻuluaki fakakaukau ange ki he ʻulungaanga naʻe lave tuʻo ua ki ai ʻi he talaki fisifisimuʻa ko ʻeni ʻo e anga-lelei ʻa e ʻOtuá.
“Ko ha ʻOtua . . . Fonu ʻi he ʻAloʻofa”
13. ʻI hono fanongonongo ʻo e anga-lelei ʻa e ʻOtuá, ko e hā ʻa e ʻulungaanga ʻoku lave tuʻo ua ki aí, pea ko e hā ʻoku feʻungamālie ai ʻení?
13 “[Ko] Sihova ko ha ʻOtua . . . fonu ʻi he ʻaloʻofa . . . , tauhi ʻa e ʻaloʻofá ki he toko afe.” Ko e foʻi lea faka-Hepelū naʻe liliu ko e “ʻaloʻofá” ʻoku toe ʻuhinga ia ko e “ʻofa mateaki.” Ko e ʻulungaanga pē ia ʻe taha naʻe fakahokohoko tuʻo ua mai ʻi he fanongonongo ʻa e ʻOtuá kia Mōsesé. He feʻungamālie lahi ē, koeʻuhi ko e ʻulungaanga tuʻu-ki-muʻa ia ʻo Sihová ko e ʻofa! (1 Sione 4:8) Ko e kupuʻi lea ʻiloa ko ia ʻo e fakahīkihiki kia Sihova “he ʻoku lelei ia; he ʻoku tolonga ʻo taʻengata ʻene ʻaloʻofa” ʻoku fakamamafaʻi ai ʻa e ʻulungaanga ko ʻení.
14. Ko hai ʻe tautefito ʻa ʻene maʻu ʻa e anga-lelei mo e ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá?
14 Ko e fakahāhā ʻe taha ʻo e anga-lelei ʻa Sihová ko ʻene “fonu ʻi he ʻaloʻofa.” ʻOku tautefito ʻa e hā mahino ʻa ʻení ʻi he tokanga fakaalaala ʻokú ne fai ki heʻene kau sevāniti fakaetangata ʻosi fakatapui, loto-tōnungá. (1 Pita 5:6, 7) Hangē ko ia ʻoku malava ke fakamoʻoniʻi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, ʻokú ne ‘tauhi ʻa e ʻaloʻofá’ ki he faʻahinga ko ia ʻoku nau ʻofa mo tauhi kiate iá. (Ekisoto 20:6) Ko e puleʻanga ʻo ʻIsileli totonú naʻe ʻikai te nau aʻusia ʻa e ʻaloʻofa ʻa Sihová, pe ʻofa mateakí, koeʻuhi naʻa nau talitekeʻi hono ʻAló. Ka ko e anga-lelei mo e ʻofa mateaki ʻa e ʻOtuá ki he kau Kalisitiane loto-tōnunga ʻo e ngaahi puleʻanga kotoa peé ʻe tolonga ia ʻo taʻengata.—Sione 3:36.
Sihova—Mohu Meesi mo Anga-ʻOfa
15. (a) Ko e fanongonongo ko ia naʻe fanongo ki ai ʻa Mōsese ʻi Moʻunga Sainaí naʻe kamataʻaki ʻa e kupuʻi lea ko e hā? (e) Ko e hā ʻoku kau ki he mēsí?
15 Ko e fanongonongo ko ia naʻe fanongo ki ai ʻa Mōsese ʻi Moʻunga Sainaí naʻe kamataʻaki ʻa e kupuʻi lea: “Ko Sihova, Sihova, ko ha ʻOtua mohu meesi mo anga-ʻofa.” Ko e foʻi lea faka-Hepelū naʻe liliu ko e “mēsí” ʻoku ʻuhinga nai ia ki he “ngākaú” pea ʻoku felāveʻi vāofi ia mo e foʻi lea ki he “manavá.” Ko ia ai, ʻoku kau ki he mēsí ʻa e ngaahi ongoʻi ʻo e manavaʻofa ʻoku nofo loloto ʻi ha taha. Ka ʻoku kau ki he mēsí ia ʻa e meʻa lahi ange ia ʻi he fakaʻofaʻia moʻoní. ʻOku totonu ke ne ueʻi kitautolu ke fai ha meʻa ke fakanonga ʻa e faingataʻaʻia ʻa e niʻihi kehé. Hangē ko ʻení, ʻoku sio ʻa e kau mātuʻa Kalisitiane ʻofá ki he fiemaʻu ke faimeesi ki he ngaahi kaungātuí, ‘ʻo fakahāhā ʻa e mēsí fakataha mo e fiefia’ ʻi he taimi ʻoku feʻungamālie ai ʻa e meʻá ni.—Loma 12:8, NW; Semisi 2:13; Siutasi 22, 23.
16. Ko e hā ʻoku malava ai ke pehē ʻoku anga-ʻofa ʻa Sihová?
16 Ko e anga-lelei ʻa e ʻOtuá ʻoku toe fakahaaʻi ia ʻi heʻene anga-ʻofá. Ko ha tokotaha anga-ʻofa ʻoku “mahino lelei ʻene fakaʻatuʻi ʻa e ngaahi ongoʻi ʻa e tokotaha kehé” pea ʻokú ne fakahāhā ha ‘anga-ʻofa fakatupu ʻofeina tautefito ki he faʻahinga māʻulalo angé.’ Ko Sihova ʻa e faʻifaʻitakiʻanga lelei taha ʻo e anga-ʻofá ʻi heʻene feangai mo ʻene kau sevāniti loto-tōnungá. Hangē ko ʻení, fakafou ʻi he kau ʻāngeló, naʻe fakaivimālohiʻi anga-ʻofa ai ʻe he ʻOtuá ʻa e palōfita taʻumotuʻa ko Tanielá pea fakahā ai ki he taʻahine tāupoʻou ko Melé ʻa e monū ke ne ʻaloʻi mai ʻa Sīsuú. (Taniela 10:19; Luke 1:26-38) ʻI he tuʻunga ko e kakai ʻa Sihová, ʻoku tau mātuʻaki houngaʻia ʻi heʻene founga anga-ʻofa ʻo e kōlenga mai kiate kitautolu fakafou ʻi he ngaahi peesi ʻo e Tohitapú. ʻOku tau fakahīkihikiʻi ia ʻi heʻene fakahāhā mai ko ʻeni ʻo ʻene anga-leleí pea feinga ke tau anga-ʻofa ʻi heʻetau ngaahi feangainga mo e niʻihi kehé. ʻI he taimi ʻoku fakatonutonu ai ʻe he faʻahinga ʻoku nau maʻu ʻa e tuʻunga taau fakalaumālié ha kaungātui “ʻi ha laumālie ʻo e anga-mokomoko,” ʻoku nau feinga ke anga-fakaalaala mo anga-ʻofa.—Kaletia 6:1, NW.
Ko ha ʻOtua ʻOku Tuai ki he Houhau
17. Ko e hā ʻoku tau houngaʻia ai ʻi he pehē ko Sihová ʻoku “tuai ki he houhau”?
17 “Ko ha ʻOtua . . . tuai ki he houhau.” ʻOku fakahanga ʻe he ngaahi lea ko iá ʻa e tokangá ki ha toe fakahāhā ʻe taha ʻo e anga-lelei ʻa Sihová. ʻOku anga-kātaki ʻa Sihova ʻo kātakiʻi ʻetau ngaahi tōnounoú pea ʻomai kiate kitautolu ʻa e taimi ke tau ikuʻi ai ʻa e ngaahi vaivaiʻanga mamafá pea fai ha fakalakalaka fakalaumālie. (Hepelu 5:12–6:3; Semisi 5:14, 15) Ko e kātaki ʻa e ʻOtuá ʻoku toe ʻaonga ia ki he faʻahinga kuo teʻeki ai ke nau hoko ko ʻene kau lotú. ʻOku nau kei maʻu ha taimi ke nau tali ai ʻa e pōpoaki ʻo e Puleʻangá pea fakatomala. (Loma 2:4) Kae kehe, neongo ʻoku kātaki ʻa Sihova, ʻoku ueʻi ia ʻe heʻene anga-leleí ʻi he taimi ʻe niʻihi ke ne fakahaaʻi ʻene houhaú, ʻo hangē ko ia naʻá ne fai ʻi he taimi naʻe lotu ai ʻa e kau ʻIsilelí ki he kiʻi pulu koulá ʻi Moʻunga Sainaí. ʻE vavé ni ke fakahaaʻi ʻa e houhau ʻa e ʻOtuá ʻi ha founga ʻoku toe lahi angé ʻi heʻene ʻomai ha ngataʻanga ki he fokotuʻutuʻu fulikivanu ʻa Sētané.—Isikeli 38:19, 21-23.
18. ʻI he fekauʻaki mo e moʻoní, ko e hā ʻa e kehekehe lahi ʻoku ʻi he vahaʻa ʻo Sihová pea mo e kau taki fakaetangatá?
18 “[Ko] Sihova, ko ha ʻOtua . . . fonu ʻi he . . . moʻoni.” He kehekehe lahi ē ko Sihova mei he kau taki fakaetangatá, ʻa ia ʻoku nau fai ʻa e ngaahi talaʻofa molumalu pea hili iá ʻoku ʻikai te nau malava ke fai ki ai! ʻI hono kehé, ʻoku malava ʻa e kau lotu ia ʻa Sihová ke nau falala ki he meʻa kotoa pē ʻoku leaʻaki ʻi heʻene Folofola fakamānavaʻí. Koeʻuhi ʻoku fonu ʻa e ʻOtuá ʻi he moʻoní, ʻoku malava ke tau falala maʻu pē ki heʻene ngaahi talaʻofá. ʻI heʻene anga-leleí, ʻoku tali taʻealataʻofi ai ʻe heʻetau Tamai fakahēvaní ʻetau ngaahi lotu ki ha moʻoni fakalaumālié ʻaki hono tokonaki mai ia ʻo hulu fau.—Sāme 43:3; 65:2.
19. Ko e hā ʻa e fakahāhā tuʻu-ki-muʻa ʻo e anga-leleí kuo fakahāhaaʻi ʻe Sihova ki he kau angahala kuo fakatomalá?
19 “[Ko] Sihova, ko ha ʻOtua . . . ʻokú ne . . . fakamolemoleʻi ʻa e faihalá mo e maumau-laó pea mo e angahalá.” ʻI heʻene anga-leleí, ʻoku mateuteu ai ʻa Sihova ke fakamolemoleʻi ʻa e kau angahala kuo fakatomalá. Ko hono moʻoní ʻoku tau houngaʻia ʻaupito ʻi hono hanga ʻe heʻetau Tamai fakahēvani ʻofá ʻo fai ha tokonaki ki hono fakamolemolé fakafou ʻi he feilaulau ʻa Sīsuú. (1 Sione 2:1, 2) Ko hono moʻoní, ʻoku tau fiefia, he ko e faʻahinga kotoa ʻoku nau ngāueʻi ʻa e tui ki he huhuʻí ʻoku malava ke nau maʻu ha vahaʻangatae fakahōifua mo Sihova, fakataha mo e ʻamanaki ʻo e moʻui taʻengata ʻi heʻene māmani foʻou kuo talaʻofa maí. Ko ha ngaahi ʻuhinga tuʻu-ki-muʻa lahi ē ke fakahīkihikiʻi ai ʻa Sihova ʻi heʻene fakahāhaaʻi ʻa e anga-lelei ki he faʻahinga ʻo e tangatá!—2 Pita 3:13.
20. Ko e hā ʻa e fakamoʻoni ʻoku tau maʻu ʻoku ʻikai ke tali ʻe he ʻOtuá ʻa e koví?
20 “E ʻikai ʻaupito . . . taʻofi [ʻe Sihova] ʻa e tauteá.” Ko e toe ʻuhinga moʻoni ʻeni ʻe taha ke fakamālō ai kia Sihova ʻi heʻene anga-leleí. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhi ko ha tafaʻaki mātuʻaki mahuʻinga ʻo e anga-leleí ko e ʻikai ke ne tali ʻa e koví ʻi ha faʻahinga founga. ʻIkai ngata aí, ʻi he “fakaha mai ae Eiki ko Jisu mei he lagi mo ene kau agelo malohi,” ʻe fakahoko mai ai ʻa e sāuni “kiate kinautolu oku ikai te nau ilo ae Otua, bea oku ikai talagofua ki he ogoogolelei.” ʻE “tautea [kinautolu] aki ae fakaauha taegata.” (2 Tesalonaika 1:6-9, PM) Ko e kau lotu ʻa Sihova ʻe haó te nau malava leva ai ke maʻu ʻa e moʻuí ki he kakato tahá ʻo ʻikai ke toe fakahohaʻasi ʻe he kau tangata anga-taʻefakaʻotuá, ʻa ia ko e kau “taʻeʻofa ki he lelei.”—2 Timote 3:1-3.
Faʻifaʻitaki ki he Anga-Lelei ʻa Sihová
21. Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau fakahāhā ʻa e anga-leleí?
21 Kuo tau maʻu taʻetoefehuʻia ʻa e ngaahi ʻuhinga lahi ki hono fakahīkihikiʻi mo fakamālōʻiaʻi ʻa Sihova ʻi heʻene anga-leleí. ʻI he tuʻunga ko ʻene kau sevānití, ʻikai ʻoku totonu ke tau fai hotau lelei tahá ke fakahāhā ʻa e ʻulungaanga ko ʻení? ʻIo, he naʻe enginaki ʻa e ʻapositolo ko Paulá ki he kaungā Kalisitiané: “Mou hoko muʻa ko e kau faʻifaʻitaki ki he ʻOtua, ʻo tāu mo e fanau kuo ʻofeina.” (Efeso 4:32 [Efeso 5:1, PM]) ʻOku fakahāhā hokohoko ʻe heʻetau Tamai fakahēvaní ʻa e anga-leleí, pea ʻoku totonu ke tau fai pehē.
22. Ko e hā te tau lāulea ki ai ʻi he kupu hoko maí?
22 Kapau ʻoku tau fakatapui ʻaufuatō kia Sihova, ʻoku ʻikai ha veiveiua ʻoku tau mātuʻaki holi ke faʻifaʻitaki ki heʻene anga-leleí. Koeʻuhi ko e ngaahi hako kitautolu ʻo e tokotaha angahalaʻia ko ʻĀtamá, ʻoku ʻikai faingofua ai kiate kitautolu ke fai ʻa e meʻa ʻoku leleí. Kae kehe, ʻi he kupu hoko maí, te tau sio ai ki he ʻuhinga ʻoku malava ai ʻe kitautolu ke tau fakahāhā ʻa e anga-leleí. Te tau toe lāulea ai ki he ngaahi founga kehekehe ʻa ia ʻe malava pea ʻoku totonu ke tau faʻifaʻitaki ai kia Sihová—ko e faʻifaʻitakiʻanga taupotu ʻo e anga-leleí.
ʻE Anga-Fēfē Haʻo Tali?
• Ko e hā ʻa e anga-lelei?
• Ko e hā ʻa e kupuʻi lea Fakatohitapu ʻoku fakaeʻa mai ai ʻa e anga-lelei ʻa e ʻOtuá?
• Ko e hā ʻa e ngaahi fakahāhā ʻe niʻihi ʻo e anga-lelei ʻa Sihová?
• Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau faʻifaʻitaki ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻo e anga-lelei ʻa Sihová?
[Fakatātā ʻi he peesi 12]
Naʻe akonekina ʻe Sihova ʻa hono kakai ʻi he kuonga muʻá koeʻuhi naʻe ʻikai te nau fai ki heʻenau ngaahi lea ʻo e fakahīkihikí
[Fakatātā ʻi he peesi 12]
Ko ha toenga loto-tōnunga naʻa nau toe foki ki Selusalema
[Fakatātā ʻi he peesi 13]
Naʻe fanongo ʻa Mōsese ki ha fanongonongo fisifisimuʻa ʻo e anga-lelei ʻa e ʻOtuá
[Fakatātā ʻi he peesi 15]
ʻOku mātā ʻa e anga-lelei ʻa Sihová ʻi he founga ʻo ʻene kōlenga mai kiate kitautolu fakafou ʻi he ngaahi peesi ʻo e Tohitapú