Lau Tohi Tapú—Ko e Matavai ʻo e Mālohi ʻi he Kotoa ʻEku Moʻuí
Fakamatala fai ʻe Marceau Leroy
“I HE kamataʻanga naʻe fakatupu ʻe he ʻOtua ʻa e ngaahi langi mo mamani,” ko ʻeku kamata lautohi ia ʻi hoku lokí. Ko e hā naʻá ku lautohi fakapulipuli aí? Ko hono moʻoní ko ʻeku tamaí, ko ha tokotaha fakaʻikaiʻi-ʻOtua fefeka, naʻe ʻikai te ne tali ʻa e tohi naʻe ʻi hoku nimá—ʻa e Tohi Tapú.
Kuo teʻeki ke u lau ʻa e Tohi Tapú ki muʻa, pea ko e ngaahi lea kamata ko ia ʻo e Sēnesí naʻá ne taaʻi au hangē ha tapa ʻa e ʻuhilá. Naʻá ku fakakaukau, ‘Ko e fakamatala eni ki he feongoongoi ʻa e ngaahi lao fakamatelié ʻa ia kuó u ofo maʻu pē aí!’ ʻI heʻene fakatoʻoalotó, naʻá ku lau mei he valú efiafi ʻo aʻu ki he faá hengihengi. Ko e kamata ia ʻeku tōʻongaʻaki he kotoa ʻo e moʻuí hono lau e Folofola ʻa e ʻOtuá. Tuku ke u fakamatala ki he anga ʻo e hoko hono lau e Tohi Tapú ko ha matavai ʻo e mālohi kiate au he kotoa ʻeku moʻuí.
“Kuo Pau Ke Ke Lau Ia he ʻAho Kotoa Pē”
Naʻe fāʻeleʻi au ʻi he 1926, ʻi Vermelles, ko ha kolo keliʻanga malala ʻi he fakatokelau ʻo Falaniseé. Lolotonga e tau ua ʻa māmaní, ko e malalá ko ha koloa mahuʻinga fakafonua ia. Ko ia ʻi he tuʻunga ko ha tokotaha keli malalá, naʻe fakaʻatā ai au mei he ngāue fakakautaú. Kae kehe, ke fakalakalaka ʻeku moʻuí, naʻá ku kamata ako ki he letioó mo e ʻuhilá, ʻa ia naʻe maongo kiate au ʻa e feongoongoi e ngaahi lao fakamatelié. ʻI hoku taʻu 21, naʻe ʻomai ai ʻe hoku kaungākalasí kiate au ʻeku ʻuluaki Tohi Tapú, mo pehē, “Ko ha tohi ia ʻoku ʻaonga ke lau.” ʻI he taimi naʻe ʻosi ai ʻeku lau iá, naʻá ku tuipau ko e Tohi Tapú ko e Folofola ʻa e ʻOtuá, ko ha meʻa fakahā ki he tangatá.
ʻI he fakakaukau ʻe fiefia foki hoku ngaahi kaungāʻapí ke lau ʻa e Tohi Tapú, naʻá ku maʻu ha tatau ʻe valu. ʻI heʻeku ʻohovalé, naʻá ku fetaulaki mo e manuki mo e fakafepaki. Naʻe fakatokanga mai ʻa e ngaahi kāinga tui taʻeʻuhingá, “Ko hoʻo kamata lau pē ʻa e tohí ni, kuo pau ke ke lau ia he ʻaho kotoa pē!” Ne u lau ia, pea kuo ʻikai ʻaupito haʻaku fakaʻiseʻisa hono fai iá. Ne hoko ia ko ʻeku tōʻonga he kotoa ʻeku moʻuí.
ʻI hono fakatokangaʻi ʻeku mahuʻingaʻia ʻi he Tohi Tapú, naʻe ʻomai ai kiate au ʻe he niʻihi ʻo e ngaahi kaungāʻapí ʻa e ngaahi tohi ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻa ia kuo nau maʻú. Ko e fanga kiʻi tohi hangē ko e One World, One Governmenta (hā ʻi he faka-Falaniseé) naʻe fakamatalaʻi ai ʻa e ʻuhinga ʻoku tuhu ai ʻa e Tohi Tapú ki he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ko e ʻamanakiʻanga pē ia maʻá e faʻahinga ʻo e tangatá. (Mt. 6:10) Naʻá ku fakapapauʻi lahi ange ʻi ha toe taimi ke vahevahe ʻa e ʻamanaki ko ení mo e niʻihi kehé.
Ko e ʻuluaki tokotaha ke tali ha Tohi Tapu meiate aú ko Noël, ko ha kaumeʻa he kei siʻí. Koeʻuhi ko ha tokotaha Katolika longomoʻui ia, naʻá ne fokotuʻutuʻu kia kimaua ke feʻiloaki mo ha tangata naʻe ako ke hoko ko ha pātele. Naʻá ku ongoʻi manavasiʻi, neongo ia naʻá ku ʻilo mei hono lau ʻo e Sāme 115:4-8 mo e Mātiu 23:9, 10, ko e ʻOtuá ʻoku ʻikai hōifua ki hono ngāueʻaki ʻo e ngaahi ʻaitolí ʻi he lotú mo hono uiʻaki ʻa e haʻa faifekaú honau ngaahi hingoa fakalakanga fakalotú. Ne ʻomi heni kiate au ʻa e loto-toʻa ke taukapoʻi ʻeku tui foʻoú. Ko hono olá, ne tali ʻe Noël ʻa e moʻoní, pea aʻu ki he ʻahó ni ʻokú ne kei hoko ko ha Fakamoʻoni faitōnunga.
Naʻá ku toe ʻaʻahi foki ki hoku tuofefiné. Ko hono husepānití naʻe ʻi ai ʻene ngaahi tohi fekauʻaki mo e ngāue fakafaʻahikehé pea naʻe fakahohaʻasi ia ʻe he kau tēmenioó. Neongo naʻá ku ongoʻi naʻe ʻikai haku mālohi ʻi he kamatá, naʻe fakatuipauʻi au ʻe he ngaahi veesi Fakatohitapu hangē ko e Hepelu 1:14 ʻo pehē naʻá ku maʻu ʻa e poupou ʻa e kau ʻāngelo ʻa Sihová. ʻI he taimi naʻe ngāueʻaki ai ʻe hoku tokoua-ʻi-he-fonó ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapú pea liʻaki ʻa e meʻa kotoa pē naʻe fekauʻaki mo e faimaná, naʻe malava ai ke ne tauʻatāina mei he tākiekina fakatēmenioó. Ko ia mo hoku tuofefiné fakatouʻosi naʻá na hoko ko ha ongo Fakamoʻoni faivelenga.
ʻI he 1947 naʻe uiui mai ʻi hoku ʻapí ha Fakamoʻoni ʻAmelika, ko Arthur Emiot. ʻI he fiefiá, naʻá ku ʻeke ange pe ʻoku fakataha ʻi fē ʻa e Kau Fakamoʻoní. Naʻá ne tala mai ʻoku ʻi ai ha kulupu ʻi Liévin, ʻoku maile ʻe ono nai (kilomita ʻe 10) hono mamaʻó. Naʻa mo e pasikalá naʻe faingataʻa ke maʻu ʻi he ngaahi ʻaho ko iá, ko ia ʻi ha ngaahi māhina ʻe niʻihi naʻá ku lue lalo ai mo foki mei he ngaahi fakatahá. Naʻe tapui ʻa e ngāue ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻi Falaniseé ʻi he taʻu ʻe valu. Naʻe toko 2,380 pē ʻa e Kau Fakamoʻoní ʻi he fonuá kotoa—ko e tokolahi ko e kau hiki mai mei Pōlani. Ka ʻi Sepitema 1, 1947, naʻe toe tali fakalao ai ʻetau ngāue ʻi Falaniseé. Naʻe toe fokotuʻu ha ʻōfisi vaʻa ʻi Pālesi ʻi Villa Guibert. Koeʻuhi naʻe ʻikai pē ha tāimuʻa ia ʻe taha ʻi Falanisē, naʻe kamata ai ʻi he ʻīsiu ʻo Tīsema 1947 ʻo e Informant (ko ʻEtau Ngāue Fakafaifekau ia he taimi ní) ha kōlenga ki ha kau tāimuʻa tuʻumaʻu, ʻa ia te nau malangaʻi ʻa e houa ʻe 150 he māhina. (ʻI he 1949 naʻe holoki hifo ia ki he houa ʻe 100.) ʻI he feongoongoi kakato mo e ngaahi lea ʻa Sīsū ʻi he Sione 17:17, “ko e folofola [ʻa e ʻOtuá] ko e moʻoni ia,” naʻá ku papitaiso ʻi he 1948, pea ʻi Tīsema 1949, naʻá ku hoko ai ko ha tāimuʻa.
Foki mei Pilīsone ki Dunkerque
Ko ʻeku ʻuluaki vāhenga-ngāué, ko Agen, ʻi he fakatonga ʻo Falaniseé, naʻe nounou pē. Koeʻuhi kuó u mavahe mei he keliʻanga malalá, naʻá ku taau ai ki he ngāue fakakautaú. Naʻá ku fakafisi ke kau ki he sōtiá, ko ia naʻe ʻave au ki pilīsone. Neongo naʻe ʻikai ngofua ke u maʻu ha Tohi Tapu, naʻá ku malava ke maʻu ha ngaahi peesi ʻe niʻihi ʻo e tohi ʻa Sāmé. Ko hono lau iá naʻe fakalototoʻa kia au. ʻI he taimi naʻe tukuange ai aú, naʻe ʻi ai ha fili ke u fai: ʻOku totonu ke tuku ʻeku ngāue taimi-kakató koeʻuhi ka u nofo ʻapi ā? ʻI he tuʻunga ko ení foki, ko e meʻa naʻá ku lau ʻi he Tohi Tapú naʻe tokoniʻi ai au. Naʻá ku fakalaulauloto ki he ngaahi lea ʻa Paula ʻi he Filipai 4:11-13: “ʻOku ou mafeia ʻa e meʻa kotoa pe ʻiate ia ʻoku ne fakakaukaua au.” Naʻá ku fakapapauʻi ai pē ke hoko atu ʻa e tāimuʻá. ʻI he 1950, naʻá ku maʻu ha vāhenga-ngāue foʻou—ko Dunkerque, ko ha kolo ne u malanga ai ki muʻa.
ʻI heʻeku aʻu ki aí, naʻe halaʻatā haʻaku meʻa. Ko e koló ne maumau lahi lolotonga ʻa e Tau II ʻa Māmaní, pea ko e nofoʻangá naʻe faingataʻa ke maʻu. Naʻá ku fili ke ʻaʻahi ki ha fāmili naʻá ku faʻa malanga ki ai, pea naʻe fiefia lahi ʻa e fefine ʻo e ʻapí: “ʻOiauē, Mr. Leroy, kuo tukuange koe! ʻOku pehē ʻe hoku husepānití kapau naʻe ʻi ai ha kau tangata tokolahi ange hangē ko koé, naʻe ʻikai ʻaupito mei ʻi ai ha tau.” Naʻe ʻi ai honau fale nofo-totongi, ko ia naʻa nau ʻomai ke u nofo ai kae ʻoua kuo kamata ʻa e faʻahitaʻu folau ʻeveʻevá. ʻI he ʻaho tatau, ko e tokoua ʻo Arthur Emiot, ʻa Evans, naʻá ne ʻomai haʻaku ngāue.b Ko ha tokotaha-fakatonulea ia ʻi he taulangá pea naʻá ne kumi ki ha tangata-leʻo poʻuli ke leʻohi ha vaka. Naʻá ne fakafeʻiloaki au ki he taha ʻo e kau ʻōfisa ʻuluaki ʻo e vaká. Hili hoku taimi ʻi pilīsoné, naʻá ku pakau ʻaupito. ʻI hono fakamatalaʻi ʻe Evans ʻa e ʻuhingá, naʻe tala mai ʻe he ʻōfisá ke u faʻiteliha ʻi he meʻakai he ʻaisí. ʻI he ʻaho pē taha ko iá, naʻá ku maʻu ʻa e nofoʻanga, ngāue, mo e meʻakai! Ko ʻeku falala-pau ki he ngaahi lea ʻa Sīsū ʻoku lēkooti ʻi he Mātiu 6:25-33 kuo fakaivimālohi moʻoni.
ʻI he kamata ʻa e faʻahitaʻu folau ʻeveʻevá naʻe pau ki hoku hoa tāimuʻá, Simon Apolinarski mo au ke ma kumi ha nofoʻanga kehe, ka naʻá ma fakapapau ke kei nofo pē ʻi homa vāhenga-ngāué. Naʻe ʻomai kia kimaua ha nofoʻanga ʻi ha fale hoosi motuʻa, ʻa ia naʻá ma mohe ai ʻi ha ongo fakamolū mohuku. Naʻá ma fakamoleki homa ngaahi ʻahó ʻi he ngāué. Naʻá ma faifakamoʻoni ki he tokotaha naʻe ʻoʻona ʻa e fale hōsí, peá ne hoko ko e taha ʻo e tokolahi naʻa nau tali ʻa e moʻoní. Naʻe ʻikai fuoloa kuo hā ha kupu ʻi he nusipepa fakalotofonuá, ʻo fakatokanga ki he kakai Dunkerque fekauʻaki mo e “mafola ʻa e ngāue ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he feituʻú.” Neongo ia, ko Simon mo au mo ha kiʻi falukunga ʻo e kau malanga ʻa e Kau Fakamoʻoni pē ʻi aí! ʻI he fehangahangai mo e ngaahi faingataʻá, naʻe fakalototoʻaʻi kimautolu ʻi he fakalaulauloto ki heʻemau ʻamanaki faka-Kalisitiané mo e fakakaukau ki he founga kuo tokangaʻi ai kimautolu ʻe Sihová. Naʻe ʻi ai ha kau tāimuʻa tuʻumaʻu ʻe toko 30 ʻi Dunkerque ʻi he taimi naʻe liliu ai ʻeku vāhenga-ngāué ʻi he 1952.
Fakaivimālohiʻi ki ha Ngaahi Fatongia Foʻou
Hili ha nofo taimi siʻi ʻi he kolo ko Amiens, naʻe fakanofo au ko ha tāimuʻa makehe ke ngāue ʻi Boulogne-Billancourt, ʻi he tuʻakolo ʻo Pālesí. Naʻe lahi ʻeku kau ako Tohi Tapú, pea ko e niʻihi ʻo kinautolu naʻa nau kau ki mui ki he ngāue taimi-kakató mo e ngāue fakamisinalé. Naʻe tali ʻe he talavou ʻe taha, ko Guy Mabilat ʻa e moʻoní, pea hoko atu ke ngāue ko ha ʻovasia sēketi peá ne toe hoko leva ko ha ʻovasia fakavahe. Ki mui ai, naʻá ne tokangaʻi ʻa e langa ʻo e fale paaki ʻi he Pēteli he ʻaho ní ʻi Louviers, ʻoku kiʻi mamaʻo siʻi mei Pālesi. Ko e faʻa fetalanoaʻaki Fakatohitapu ʻi he ngāue fakafaifekaú naʻe toe fakamaʻu ai ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá ʻi hoku ʻatamaí, ʻo fakafonu au ʻaki e fiefia pea fakamafeia au ke fakaleleiʻi ʻeku malava fakafaiakó.
Pea fakafokifā ʻi he 1953, naʻe fakanofo au ko ha ʻovasia sēketi ʻi Alsace-Lorraine, ko ha feituʻu naʻe faʻao tuʻo ua ʻe Siamane ʻi he vahaʻa ʻo e 1871 mo e 1945. Ko ia ai, ne pau ke u ako ha ngaahi foʻi lea faka-Siamane. ʻI heʻeku kamata ngāue fakasēketí, naʻe ʻikai loko ʻi ai ha ʻū kā, televīsone, pe taipe ʻi he feituʻu ko iá pea ʻikai ha fanga kiʻi letiō toʻotoʻo pe ngaahi komipiuta tāutaha. Ka ko ʻeku moʻuí naʻe ʻikai mamahi pe fefeka. Ko hono moʻoní, ko ha taimi fakafiefia lahi ʻaupito ia. Ko e muimui ʻi he akonaki ʻa e Tohi Tapú ke tauhi ‘ha mata huʻufatahá’ ʻoku ʻuhingá naʻe siʻi ange ai ʻa e ngaahi fakahohaʻa mei he tauhi kia Sihová ʻi he ʻahó ni.—Mt. 6:19-22.
Ko e ʻAsemipilī “Puleʻanga Ikuna” ʻi he 1955 ʻi Pālesí ko ha taimi fakangalongataʻa ia kiate au. Naʻá ku feʻiloaki ai mo hoku uaifi ki he kahaʻú, Irène Kolanski, ʻa ia kuó ne kamata ngāue taimi-kakato ʻi he taʻu ia ki muʻa ʻia au. Ko ʻene ongo mātuʻa Pōlaní, ko ha ongo Fakamoʻoni faivelenga taimi fuoloa. Naʻe ʻaʻahi kia kinaua ʻi Falanisē ʻa Adolf Weber. Ko e tokotaha tauhi ngoue ia ʻa Tokoua Russell pea kuó ne haʻu ki ʻIulope ke talaki ʻa e ongoongo leleí. Ko Irène mo au naʻá ma mali ʻi he 1956, pea naʻá ne kau mo au ʻi he ngāue fakasēketí. Ko ha poupou lelei ē ka ko ia ʻi he kotoa ʻo e ngaahi taʻú!
ʻI he taʻu ʻe ua ki mui ai, naʻe fakatatali mai ha toe meʻa fakaʻohovale ʻe taha—naʻe fakanofo au ko ha ʻovasia fakavahe. Kae kehe, ke tātāpuni ʻa e nounou ʻo e fanga tokoua taau naʻe ala maʻú, naʻá ku hokohoko atu ke ʻaʻahi ki he ngaahi fakatahaʻanga ʻe niʻihi ko ha ʻovasia sēketi. He taimi femoʻuekina ē! Tānaki atu ki he malanga houa ʻe 100 ʻi he māhiná, naʻe ʻi ai ʻeku ngaahi malanga ke fai ʻi he uike taki taha, ʻaʻahi ki he ngaahi ako tohi ʻe tolu, vakaiʻi ʻa e ngaahi lēkooti, mo e teuteu ʻa e ngaahi līpooti. ʻE lava fēfē ke ngāueleleiʻaki ʻa e taimi ke lau ai ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá? Naʻá ku sio ki he fakaleleiʻanga pē taha—naʻá ku kosiʻi ha ngaahi peesi mei ha Tohi Tapu motuʻa ʻo tauhi ha niʻihi. ʻI he taimi pē naʻe pau ai ke u tatali ki ha taha ke aʻu mai ki ha ʻapoinimeni, naʻá ku toʻo hake ʻa e ngaahi pēsí ʻo lau. Ko e ngaahi mōmeniti nounou ʻo e fakaivifoʻou fakalaumālie ko iá naʻe fakaivimālohiʻi ai ʻeku fakapapau ke hokohoko atu ʻi heʻeku vāhenga-ngāué.
ʻI he 1967, naʻe fakaafeʻi ai ʻa Irène mo au ke hoko ko ha ongo mēmipa tuʻumaʻu ʻo e fāmili Pētelí ʻi Boulogne-Billancourt. Naʻá ku kamata ngāue ʻi he Potungāue Ngāué, pea ʻi he taʻu ʻe 40 tupu ki mui ai, ʻoku ou kei maʻu pē ʻa e monū ko iá. Ko ha tafaʻaki fakafiefia ʻeku ngāué ko hono tali ʻa e ngaahi tohi ʻoku ʻeke mai ai ʻa e ngaahi fehuʻi Fakatohitapú. He fiefia ē ko au ʻi he kumi ki he Folofola ʻa e ʻOtuá pea “taukapoʻi . . . ʻa e Kosipeli”! (Fili. 1:7) Naʻá ku toe maʻu ʻa e fiefia ʻi hono fai e ngaahi fetalanoaʻaki Fakatohitapu ʻi he lotu pongipongí ki muʻa he kai pongipongí. ʻI he 1976, naʻe fakanofo ai au ko ha mēmipa ʻo e Kōmiti Vaʻa ʻi Falaniseé.
Ko e Founga Lelei Taha ʻo e Moʻuí
Neongo kuó u hokosia ʻa e ngaahi taimi faingataʻa, ko e taimi faingataʻa taha heʻeku moʻuí ko e taimí ni, ʻi hono fakangatangata ʻe he taʻumotuʻá mo e ngaahi palopalema ʻo e mahamahakí ʻa e meʻa ʻoku lava ʻe Irène mo au ke faí. Kae kehe, ko hono lau mo hono ako fakataha ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá ʻoku tauhi ai ke mālohi ʻema ʻamanakí. ʻOkú ma fiefia ʻi he ʻalu pasi ki he feituʻu ngāue homa fakatahaʻangá ke vahevahe atu ʻa e ʻamanaki ko ení ki he niʻihi kehé. Ko hono fakatahaʻi ʻema hokosia laka hake ʻi he taʻu ʻe 120 ʻi he ngāue taimi-kakató ʻoku ueʻi ai kimaua ke ma fokotuʻu atu ʻi he loto-ʻaufuatō ʻa e ʻalunga ko ení ki he kotoa ʻoku nau fakaʻamu ke tuli ki ha moʻui fakalotomāfana, fakafiefia mo ʻaongá. ʻI he taimi naʻe tohi ai ʻe Tuʻi Tēvita ʻa e ngaahi lea ʻo e Sāme 37:25, naʻá ne ʻosi “motuʻa,” kae hangē ko iá, ko au foki “kuo teʻeki te u mamata ki ha maʻoniʻoni kuo liʻaki.”
ʻI he kotoa ʻeku moʻuí, kuo fakaivimālohiʻi au ʻe Sihova fakafou ʻi heʻene Folofolá. Naʻe tomuʻa tala ʻe hoku ngaahi kāingá ʻi he taʻu ʻe 60 tupu kuohilí ʻe hoko ʻa e lau Tohi Tapú ko ʻeku tōʻongafai ʻi he kotoa ʻeku moʻuí. Naʻa nau moʻoni. Kuo hoko ia—ko ha tōʻongafai fakaʻaho kuo ʻikai ʻaupito te u fakaʻiseʻisa ai!
[Fakamatala ʻi lalo]
a Naʻe pulusi ʻi he 1944, ka ʻoku ʻikai toe paaki he taimí ni.
b Ki ha fakamatala lahi ange kau kia Evans Emiot, sio ki he Taua Leʻo ʻo Sanuali 1, 1999, peesi 22 mo e 23.
[Fakatātā ʻi he peesi 5]
Ko Simon mo au
[Fakatātā ʻi he peesi 5]
Ko ha Tohi Tapu meimei tatau mo ia naʻá ku ʻuluaki maʻú
[Fakatātā ʻi he peesi 5]
ʻI he ngāue ko ha ʻovasia fakavahe
[Fakatātā ʻi he peesi 6]
ʻI homa ʻaho malí
[Fakatātā ʻi he peesi 6]
Ko Irène mo au ʻokú ma fiefia hono lau mo ako e Folofola ʻa e ʻOtuá