Ngaahi ʻAonga ʻo e Manavahē ki he ʻOtua Moʻoní
“Ko au Sihova ko ho ʻOtua, ʻoku ou ako koe ke fai meʻa ʻaonga, ʻoku ou tataki koe ʻi he hala ʻoku totonu ke ke fou ai.”—ʻAISEA 48:17.
1. Ko e hā ʻa e ngaahi fakatamaki naʻe mei taʻofi ʻe he manavahē ki he ʻOtuá ke ʻoua ʻe hoko?
KAPAU naʻe fakatupu ʻe ʻĀtama ʻa e manavahē ki he ʻOtuá, ne mei taʻofi ia ʻe he meʻa ko iá mei he angahala naʻe iku atu ai ki heʻene mate taʻengatá pea mo e ngaahi taʻu ʻe laui afe ʻo e mamahi ʻa hono hakó. Kapau naʻe tokanga ʻa e puleʻanga ʻo ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá ki he akonaki ʻa Sihova ke nau manavahē kiate ia mo ʻofa kiate iá, ne ʻikai ʻave pōpula ʻa e puleʻanga ko iá ki Pāpilone, pea ne ʻikai te nau fakataleʻi ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá pea hoko ai ʻo halaia ʻi hono lilingi ʻa hono taʻataʻá. Kapau naʻe manavahē ʻa e māmani he ʻaho ní ki he ʻOtuá, ne ʻikai ke ʻi ai ha kākā ʻi he founga-pulé pe ʻi he pisinisí, ʻikai ha faihia, ʻikai ha tau.—Palōvepi 3:7.
2. Neongo ʻa e ngaahi tuʻunga ʻi he māmani ʻoku takatakai kiate kitautolú, ko e hā ʻoku totonu ai ke tau fakatupu ʻa e manavahē ki he ʻOtuá?
2 Kae kehe, tatau ai pē pe ko e hā ʻoku fai ʻe he māmani ʻoku takatakai kiate kitautolú, ko kitautolu tāutahá, ko e ngaahi fāmilí, pea ko e ngaahi fakatahaʻanga ʻo e kau sevāniti ʻa Sihová, ʻoku malava ke tau maʻu ʻa e ʻaonga mei hono fakatupu ʻa e manavahē ki he ʻOtua moʻoní. ʻOku fehoanaki eni mo e fakamanatu naʻe fai ʻe Mōsese ki he puleʻanga ʻo ʻIsilelí: “Koeha ia oku fekau ai e Jihova ko ho Otua kiate koe, ka ke manavahe kia Jihova ko ho Otua, ke alu i hono gaahi hala kotoabe, bea ke ofa kiate ia, bea ke tauhi a Jihova ko ho Otua aki ho loto kotoa bea mo ho laumalie kotoa. Ke tauhi ae gaahi fekau a Jihova . . . ke ke lelei ai?” (Teutalōnome 10:12, 13, PM) Ko e hā ha ngaahi ʻaonga ʻe niʻihi ʻoku hoko mai kiate kitautolu ʻi heʻetau manavahē kia Sihova, ko e ʻOtua moʻoní?
Potó—ʻOku Mahuʻinga Ange Ia ʻi he Koulá
3. (a) Ko e hā ʻa e ʻaonga tuʻu-ki-muʻa taha ʻoku malava ke tau maʻú? (e) Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e Sāme 111:10?
3 Ko e ʻaonga tuʻu-ki-muʻa tahá ko e poto moʻoní. ʻOku fakahā mai ʻe he Sāme 111:10 (PM): “Koe manavahe kia Jihova koe kamataaga ia oe boto.” ʻOku ʻuhinga ia ki he hā? Ko e potó ko e malava ke ngāueʻaki lavameʻa ʻa e ʻiló ke solova ʻa e ngaahi palopalemá, afeʻi ʻa e fakatuʻutāmakí, pea lavaʻi ha ngaahi taumuʻa. ʻOku kau ki ai ʻa e fakaʻutoʻuta leleí. Ko e kamataʻanga, ko e ʻuluaki konga, ko e makatuʻunga ʻo e poto peheé, ko e manavahē kia Sihová. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhi ko e kotoa ʻo e fakatupú ko e ngāue ia ʻa hono toʻukupú. ʻOku fakafalala ia kiate ia. Naʻá ne fakakoloaʻi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ʻaki ʻa e tauʻatāina ke fili kae ʻikai ko e malava ke nau tataki lavameʻa honau ngaahi ʻalungá ʻo mavahe mei heʻene tatakí. (Siōsiua 24:15; Selemaia 10:23) Te tau toki lavameʻa tuʻuloa pē ʻo kapau te tau houngaʻia ʻi he ngaahi moʻoniʻi meʻa tefito ko ia fekauʻaki mo e moʻuí pea moʻui ʻo fehoanaki mo kinautolu. Kapau ʻoku ʻomai ʻe heʻetau ʻiloʻi ʻa Sihová ha tui pau tuʻumaʻu ko e finangalo ʻo e ʻOtuá kuo pau ke lavameʻa pea ʻoku pau ʻa ʻene talaʻofá mo ʻene malava ke fakapaleʻi ʻa e anga-tonú, ʻoku kamata leva ke ueʻi kitautolu ʻe he manavahē ki he ʻOtuá ke tau ngāue fakapotopoto.—Palōvepi 3:21-26; Hepelū 11:6.
4, 5. (a) Ko e hā ne ʻikai ke maʻu ai ʻa e poto moʻoní ʻe ha tangata kei talavou ne ʻosi ʻene akó mei he ʻunivēsiti? (e) Naʻe maʻu fēfē ʻe he tangatá ni mo hono uaifí ki mui ʻa e poto moʻoní, pea ʻi he founga fē naʻe liliu ai ʻe he meʻá ni ʻa ʻena moʻuí?
4 Fakakaukau ange ki ha fakatātā. ʻI he ngaahi hongofuluʻi taʻu siʻi kuo maliu atú, naʻe hū ai ha tangata kei talavou ki he ʻUnivēsiti ʻo Saskatchewan, ʻi Kānata. Naʻe kau ʻi he ngaahi lēsoní ʻa e lēsoni saienisi ʻo e moʻuí pea naʻe akoʻi kiate ia ʻa e ʻevolūsoné. ʻI heʻene ʻosi mei aí, naʻe tautefito ʻene akó ki he ngaahi faʻunga ʻo e molekulá mo e ʻātomí, naʻá ne maʻu leva ha sikolasipi ke hoko atu ʻa ʻene akó ʻi he ʻUnivēsiti ʻo Toronto. ʻI heʻene akó, naʻá ne sio ai ki he fakamoʻoni fakaofo ʻo e maau mo e fakakaukau ʻoku ʻi he ngaahi faʻunga fakaʻātomí. Ka naʻe ʻikai ke ʻi ai ha ngaahi tali ki he ngaahi fehuʻí ni: Ko hai naʻá ne fakakaukauʻi ʻa e ngaahi meʻá ni kotoa? ʻAnefē? Pea ko e hā hono ʻuhingá? ʻI he ʻikai ke ʻi ai ha ngaahi tali ki aí, te ne lava ke ngāueʻaki fakapotopoto ʻa ʻene ʻiló ʻi ha māmani naʻe lolotonga tau? Ko e hā te ne tataki iá? Ko e mateakiʻi fonuá? Ko ha holi ki ha ngaahi pale fakamatelie? Naʻá ne maʻu ʻa e poto moʻoní?
5 ʻIkai ke fuʻu fuoloa mei heʻene ʻosi mei he ʻUnivēsití, naʻe kamata leva ʻa e tangata kei talavoú ni mo hono uaifí ke na ako ʻa e Tohi Tapú mo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Mei he Folofola ʻa e ʻOtuá tonu, naʻe kamata ke na maʻu ai ʻa e ngaahi tali naʻe ʻikai te na ʻilo ki muʻá. Naʻá na ʻilo ai ʻa e Tokotaha-Fakatupú, ko Sihova ko e ʻOtuá. ʻI heʻena ako ʻo kau kia Mōsese ʻi he Tahi Kulokulá pea fekauʻaki mo Tāniela mo hono ngaahi kaungāmeʻá ʻi Pāpilone, naʻá na ako ai ʻo ʻilo ʻa e mahuʻinga ʻo e manavahē ʻo ʻikai ki he tangatá ka ki he ʻOtuá. (ʻEkisoto 14:10-31; Tāniela 3:8-30) Naʻe kamata ke ueʻi kinaua ʻe he manavahē pehē ki he ʻOtuá fakataha mo e ʻofa moʻoni kia Sihová. Ne liliu leva ʻa e ʻalunga fakakātoa ʻo ʻena moʻuí. Naʻe toki ʻilo ai ʻe he tangata kei talavoú ni ʻa e Tokotaha ʻa ia ko e ngāue ē ʻa hono toʻukupú naʻá ne ako ki ai ʻi he lēsoni saienisi ʻo e moʻuí. Naʻe kamata ke mahino kiate ia ʻa e taumuʻa ʻa e Tokotaha ʻa ia ko hono potó ē naʻá ne sio naʻe tapua mai ʻi heʻene ako ki he fīsikí. ʻI he ʻikai te ne ngāueʻaki ʻa ʻene ʻiló ke faʻu ʻaki ha ngaahi meʻa te nau fakaʻauha ʻa hono kaungātangatá, naʻá ne loto pea mo hono uaifí ke na tokoni ki he niʻihi kehé ke nau ʻofa ki he ʻOtuá mo ʻofa ki honau ngaahi kaungāʻapí. Naʻá na kau ki he ngāue taimi-kakató ʻi he tuʻunga ko e ongo fanongonongo ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Ki mui ai, naʻá na hū ki he Akoʻanga Tohi Tapu ʻa e Taua Leʻó ko Kiliatí pea vaheʻi mai ai ko e ongo misinale.
6. Kapau ʻoku tau maʻu ʻa e poto ʻoku tupu mei he manavahē kia Sihová, ko e hā ʻa e ngaahi fakakaukau sio nounou te tau fakaʻehiʻehi mei aí, pea ko e hā leva te tau faí?
6 Ko e moʻoni, heʻikai lava ke hoko ʻa e tokotaha kotoa pē ko ha misinale. Ka ko kitautolu kotoa ʻoku lava ke tau maʻu ʻa e poto ʻoku tupu mei he manavahē kia Sihová. Kapau te tau fakatupu ʻa e poto ko iá, ʻe ʻikai te tau vēkeveke ke maʻu mai ʻa e ngaahi fakakaukau fakafilōsefa ʻa e tangatá ʻa ia ʻoku nau fakamahalo pē ʻi he fekauʻaki mo e ʻuhinga ʻo e moʻuí. Te tau tokanga lelei ki hono ako ʻo e Tohi Tapú, naʻe fakamānavaʻi ʻe he Matavai ʻo e moʻuí, ko Sihova ko e ʻOtuá, ʻa e tokotaha ko ia ʻoku malava ke ne foaki mai ʻa e moʻui taʻengatá. (Sāme 36:9; Kolose 2:8) ʻI he ʻikai ke hoko ko e kau pōpula ʻo ha fokotuʻutuʻu fakakomēsiale ʻoku tuʻu tetetete ʻi he ngutungutu ʻo e fakaʻauhá, te tau tokanga kitautolu ki he akonaki ʻa Sihova ke fiemālie pē ʻi he meʻakaí mo e valá, lolotonga ia ʻoku tau ʻai hotau vahaʻangatae mo e ʻOtuá ko e meʻa muʻomuʻa taha ia ʻi he moʻuí. (1 Tīmote 6:8-12) ʻI he lelei ange ke ʻoua ʻe ngāue ʻo hangē ʻoku fakatuʻunga hotau kahaʻú ʻi hono maʻu ʻa e koloa lahi ʻi he māmani ko ʻení, te tau tui ki he Folofola ʻa Sihová ʻi heʻene tala mai ʻoku fakaʻaʻau ke mole atu ʻa e māmaní mo ʻene holi ʻaʻaná, ka ko ia ʻokú ne fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá te ne nofo maʻu ʻo taʻengata.—1 Sione 2:17.
7. (a) ʻOku tokoniʻi fēfē kitautolu ʻe he Palōvepi 16:16 ke tau maʻu ʻa e mahino mafamafatatau ki he ngaahi meʻa ʻoku mahuʻingá? (e) Ko e hā ʻa e ngaahi pale ʻoku maʻu mei hono ʻai ʻa hono fai ʻo e finangalo ʻo e ʻOtuá ko e meʻa tefito ia ʻi heʻetau moʻuí?
7 ʻOku fakalototoʻaʻi kitautolu ʻe he Palōvepi 16:16 ʻaki ʻene fakahā moʻoni mai: “Ko e maʻu mai ha poto [ʻa e poto ʻoku kamata ʻaki ʻa e manavahē kia Sihová], hono ʻikai ngutuhuaange ia ʻi he maʻu ha koula? Pea ko e aʻusia ʻa e ʻilo ko e meʻa ke te fili muʻa ki ai ʻi he siliva.” Ko e poto mo e mahino peheé te na ueʻi kitautolu ke tau ʻai ʻa hono fai ʻo e finangalo ʻo e ʻOtuá ko e meʻa tefito ia ʻi heʻetau moʻuí. Pea ko e hā ʻa e ngāue kuo tuku mai ʻe he ʻOtuá ki heʻene kau Fakamoʻoní ke nau fai ʻi he vahaʻa taimi ko eni ʻi he hisitōlia ʻo e tangatá? Ko e malanga ʻo fekauʻaki mo hono Puleʻangá pea tokoniʻi ʻa e faʻahinga loto-totonú ke nau hoko ko e kau ākonga moʻoni ʻa Sīsū Kalaisi. (Mātiu 24:14; 28:19, 20) Ko e ngāue eni ʻokú ne ʻomai ʻa e pale ko e fiemālie moʻoni mo e fiefia lahi. Ko ia, ʻi he ʻuhinga lelei, ʻoku pehē ʻe he Tohi Tapú: “Monuʻiaā ka ko e tangata kuo ne ʻilo ʻa poto.”—Palōvepi 3:13.
Maluʻi mei he Faihalá
8. (a) Tala mai ha ʻaonga hono ua ʻoku hoko mai mei he manavahē ki he ʻOtuá. (e) Ko e hā ʻa e kovi ʻoku maluʻi kitautolu mei ai? (f) ʻOku fēfē ʻa e hoko ʻa e manavahē ki he ʻOtuá ko ha ivi fakaueʻi-loto mālohi?
8 Ko ha ʻaonga hono ua mei he manavahē ki he ʻOtuá ko hono maluʻi ai kitautolu mei hono fai ha meʻa ʻoku kovi. Ko e faʻahinga ʻoku nau ʻapasia loloto ki he ʻOtuá ʻoku ʻikai te nau fili maʻanautolu ʻa e meʻa ʻoku leleí mo e meʻa ʻoku koví. ʻOku ʻikai te nau fakakaukau ʻoku kovi ʻa e meʻa ʻoku pehē ʻe he ʻOtuá ʻoku leleí, pea ʻoku ʻikai te nau lau ʻa e ngaahi meʻa ʻoku pehē ʻe he ʻOtuá ʻoku koví ʻoku lelei ia. (Sāme 37:1, 27; ʻAisea 5:20, 21) ʻIkai ko ia pē, ko ha tokotaha ʻoku ueʻi ʻe he manavahē ki he ʻOtuá ʻoku ʻikai te ne ngata pē ʻi he ʻilo ki he meʻa ʻoku pehē ʻe Sihova ʻoku leleí mo e meʻa ʻokú ne pehē ʻoku koví. Ko e tokotaha peheé ʻokú ne ʻofa ʻi he meʻa ʻoku ʻofa ai ʻa Sihová pea fehiʻa ʻi he meʻa ʻoku fehiʻa ai ʻa Sihová. Ko hono olá, ʻokú ne ngāue ʻo fehoanaki mo e ngaahi tuʻunga ʻa e ʻOtuá. Ko ia, hangē ko ia ʻoku hā ʻi he Palōvepi 16:6 (PM), “i he manavahe kia Jihova oku tafoki ai ha tagata mei he kovi.” ʻOku hoko ʻa e manavahē pehē ki he ʻOtuá ko ha ivi fakaueʻi-loto mālohi ia ke lavaʻi ai ʻe ha taha ʻa e meʻa ʻoku ʻikai te ne malava nai ke ne fai ʻi hono ivi pē ʻoʻoná.
9. Naʻe anga-fēfē ʻa hono tākiekina ʻe ha holi mālohi ke ʻoua ʻe taʻefakahōifua ki he ʻOtuá ʻa e fili ʻa ha fefine ʻi Mekisikou, pea ko e hā hono olá?
9 Naʻa mo ha toki kamata pē ke tupulaki ʻi ha taha ʻa e manavahē ki he ʻOtuá, ʻoku fakaivimālohiʻi nai ai ia ke ne fakaʻehiʻehi mei hono fai ha meʻa te ne fakaʻiseʻisa ai ʻo aʻu ki he toenga ʻo ʻene moʻuí. Ko e fakatātaá, naʻe fehuʻi ha fefine feitama ʻi Mekisikou ki ha taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻo fekauʻaki mo e fakatōtamá. Naʻe lau ange ʻe he tokotaha Fakamoʻoní ha ngaahi konga Tohi Tapu peá ne fakamatalaʻi ange: “ʻOku mahuʻinga ʻaupito ʻa e moʻuí ki he Tokotaha-Fakatupú, ʻo aʻu ki he moʻui ʻa e faʻahinga ʻoku teʻeki ai ke fanauʻi maí.” (ʻEkisoto 21:22, 23; Sāme 139:13-16) Naʻe fakahā mai mei hano sivi mei he toketaá ʻo pehē ʻoku ʻi ai nai ha palopalema heʻene pēpeé. Ka ʻi he taimi ko ení, ʻi hono ueʻi ia ʻe he meʻa naʻá ne sio ki ai ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá, naʻe fili ai ʻa e fefiné ia ke ne fāʻeleʻi mai pē ʻa ʻene pēpeé. Naʻe fakafisi ʻa ʻene toketaá ke toe sio kiate ia, pea naʻe fakamanamana ange ʻa hono husepānití te ne liʻaki ia, ka naʻá ne tuʻumaʻu pē ia. ʻI he faai atu ʻa e taimí, naʻá ne fāʻeleʻi mai ha kiʻi taʻahine—totonu, moʻui lelei, mo fakaʻofoʻofa. ʻI hono ueʻi ia ʻe he houngaʻiá, naʻá ne kumi ki he Kau Fakamoʻoní, pea naʻa nau kamata ke ako ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá mo ia. ʻI loto ʻi ha taʻu pē ʻe taha naʻá ne papitaiso ai mo hono husepānití. ʻI ha fakatahalahi fakavahe ʻi ha ngaahi taʻu siʻi mei ai, naʻá na fiefia heʻena toe fetaulaki ai mo e ʻuluaki tokotaha Fakamoʻoní pea fakafeʻiloaki ange ia ki hona kiʻi ʻofefine fakaʻofoʻofa ko ení ʻa ia naʻe taʻu fā. Ko e ʻapasia totonu ki he ʻOtuá pea mo ha holi mālohi ke ʻoua ʻe taʻefakahōifua kiate iá ʻoku hoko moʻoni ai ha ngaahi tākiekina mālohi ʻi heʻete moʻuí.
10. Ko e hā ʻa e ngaahi faʻahinga faihala ʻoku malava ʻe he manavahē ki he ʻOtuá ke ne fakaivimālohiʻi ʻa e kakaí ke nau ʻataʻatā mei ai?
10 ʻOku fakaivimālohiʻi kitautolu ʻe he manavahē ki he ʻOtuá ke fakafepakiʻi ha fuʻufuʻunga faihala. (2 Kolinitō 7:1) ʻI he taimi ʻoku fakatupu totonu ai iá, ʻoku lava ke ne tokoniʻi ha taha ke ne tuku ʻa e ngaahi angahala fakafufuú, ʻa ia ko ia pē mo Sihova ʻokú na ʻilo ki aí. ʻOku lava ke tokoni ia kiate ia ke ne ʻataʻatā mei he pōpula ki he ngāuehalaʻaki ʻa e ʻolokaholó pe faitoʻo kona tapú. Naʻe fakamatala ha tokotaha naʻá ne ngāueʻaki ʻa e faitoʻo kona tapú ki muʻa ʻi ʻAfilika Tonga: “ʻI heʻeku maʻu ʻa e ʻiloʻi ʻo e ʻOtuá, naʻá ku toe fakatupulekina ha manavahē ki hano fakalotomamahiʻi pe taʻefakahōifua kiate ia. Naʻá ku ʻilo naʻá ne vakai mai, pea naʻá ku fakaʻamu ke u hoko ʻo fakahōifua kiate ia. Naʻe ueʻi ai au ke u fakaʻauha ʻa e ngaahi faitoʻo kona tapu naʻá ku kei maʻú ʻaki ʻeku lomiʻi hifo ia ʻi he fale-mālōloó.” Kuo tokoni ʻa e manavahē ki he ʻOtuá ki ha toe laui afe kehe ʻi ha ngaahi founga meimei tatau pē.—Palōvepi 5:21; 15:3.
Maluʻi mei he Manavahē ki he Tangatá
11. Ko e hā ʻa e tauhele anga-maheni ʻoku malava ʻe he manavahē totonu kia Sihová ke ne maluʻi kitautolu mei ai?
11 ʻOku toe maluʻi kitautolu ʻe he manavahē totonu ki he ʻOtuá mei he manavahē ki he tangatá. ʻOku faingataʻaʻia ʻa e kakai tokolahi taha mei he manavahē ki he tangatá ʻi ha tuʻunga lahi ange pe siʻi ange. Naʻa mo e kau ʻaposetolo ʻa Sīsū Kalaisí naʻa nau liʻaki ia pea nau hola ʻi hono puke ia ʻe he kau sōtiá ʻi he ngoue ko Ketisemaní. Ki mui ai, ʻi he lotoʻā ʻo e taulaʻeiki lahí, ʻi he ʻikai ke fakakaukau mafamafatataú pea ʻi hono pukenimā ʻe he manavaheé, naʻe fakaʻikaiʻi ai ʻe Pita naʻe ʻikai ko ha taha ia ʻo e kau ākonga ʻa Sīsuú pea naʻe ʻikai te ne ʻilo ʻe ia ia. (Maʻake 14:48-50, 66-72; Sione 18:15-27) Ka naʻe tokoniʻi ʻa e kau ʻaposetoló ke nau toe maʻu ʻa e fakakaukau mafamafatatau fakalaumālie. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻi he taimi ʻo Tuʻi Sihoiakimí, naʻe ikuʻi ai ʻe he manavaheé ʻa ʻUlaia ko e foha ʻo Semaiá ʻo ne liʻaki ai ʻa ʻene ngāue ko ha palōfita ʻa Sihová pea hola ia mei he fonuá, ka naʻe iku pē ki hono puke mai ʻo tāmateʻi.—Selemaia 26:20-23.
12. (a) Ko e hā ʻa e maluʻi mei he manavahē ki he tangatá ʻoku tuhu ki ai ʻa e Palōvepi 29:25? (e) ʻOku fakatupulekina fēfē ʻa e falala ki he ʻOtuá?
12 Ko e hā ʻoku lava ke tokoni ki ha taha ke ne ikunaʻi ʻa e manavahē ki he tangatá? ʻI he hili ʻa e fakatokanga ʻo pehē ko e “ilifia ki ha tangata, ʻoku te moʻua ai ʻi ha tauhele,” ʻoku tānaki mai ʻe he Palōvepi 29:25: “Ko ia ʻoku tuʻu ʻene falala kia Sihova, ʻe maluʻi.” Ko e kií ia ko e falala kia Sihova. ʻOku makatuʻunga ʻa e falala peheé ʻi he ʻilo mo e meʻa ʻokú te hokosiá. ʻI hono ako ʻa ʻene Folofolá, ʻoku tau sio ai ki he totonu ʻa e ngaahi founga ʻa Sihová. ʻOku tau maheni ai mo e ngaahi meʻa ʻoku nau fakahāhaaʻi ʻa ʻene alafalalaʻangá, ko e papau ʻa ʻene ngaahi talaʻofá (kau ai ʻa e talaʻofa ʻo e toetuʻú), ko ʻene ʻofá mo hono mālohi māfimafiʻiá. Ko ia ʻi heʻetau ngāue ʻi he ʻilo ko iá, ʻo fai ʻa e ngaahi meʻa ʻoku fakahinohino mai ʻe Sihová mo talitekeʻi mālohi ʻa e meʻa ʻokú ne fakatokanga ʻo kau ki aí, ʻoku kamata ai ke tau tomuʻa hokosia ʻa ʻene tokanga anga-ʻofá mo ʻene alafalalaʻangá. ʻOku tau fakamoʻoniʻi fakatāutaha ai ʻoku ngāue ʻa hono mālohí ke fakahoko ʻa hono finangaló. ʻOku tupulaki ai ʻa ʻetau tui pau kiate iá, pea tupu ai mo ʻetau ʻofa kiate iá mo ʻetau holi tōtōivi ke tau fakaʻehiʻehi mei hano taʻefakahōifuaʻi iá. ʻOku fokotuʻu ʻa e falala peheé ʻi ha makatuʻunga fefeka. ʻOku ngāue ia ʻo hangē ha ʻā maluʻi mei he manavahē ki he tangatá.
13. Ko e hā ʻa e tokoni ʻoku lava ke fai ʻe he manavahē ki he ʻOtuá kiate kitautolu ʻi he ngāue fakamāmaní, ʻi ʻapi, pea ʻi he ʻapiakó?
13 Ko ʻetau falala kia Sihová, fakataha mo ʻetau manavahē ki he ʻOtuá, te na ʻai kitautolu ke tau tuʻumaʻu ki he meʻa ʻoku totonú ʻo kapau ʻoku fakamanamanaʻi kitautolu ʻe ha taha ʻoku tau ngāue totongi ki ai ʻaki ha pehē ʻe mole ʻetau ngāué koeʻuhi ko ʻetau fakafisi ke kau ʻi ha ngaahi tōʻonga fakapisinisi taʻetotonu. (Fakafehoanaki mo Maika 6:11, 12.) ʻOku fakaivia ʻe he manavahē pehē ki he ʻOtuá ʻa e laui afe lahi ʻo e kau Kalisitiané ke nau kītaki ʻi he lotu moʻoní ʻi he fehangahangai mo e fakafepaki mei he ngaahi mēmipa taʻetui ʻi he fāmilí. ʻOkú ne toe ʻoange ha loto-toʻa ki he kau talavou ʻoku nau ō ki he akó ke nau fakahaaʻi kinautolu ko e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova, pea ʻokú ne fakaivimālohiʻi kinautolu ke fekuki mo e manuki mei he kaungāako ko ia ʻoku nau fakaʻaluma ki he ngaahi tuʻunga ʻa e Tohi Tapú. Ko ia, naʻe pehē ʻe he taʻahine Fakamoʻoni kei talavou: “ʻOku ʻikai ke teitei mahuʻinga ʻa e meʻa ia ʻoku nau fakakaukau ki aí. Ko e meʻa ʻoku mahuʻingá ia ko e meʻa ʻoku fakakaukau ki ai ʻa Sihová.”
14. ʻOku malava fēfē ke ikuna ʻa e kau sevāniti ʻa Sihová naʻa mo e taimi ʻoku fakamanamanaʻi ai ʻenau moʻuí?
14 Ko e tui pau tatau pē ʻokú ne fakaivia ʻa e kau Kalisitiane moʻoní ke nau piki maʻu ki he ngaahi founga ʻa Sihová naʻa mo e taimi ʻoku fakamanamanaʻi ai ʻenau moʻuí. ʻOku nau ʻilo kuo pau ke nau ʻamanekina ʻa e fakatanga mei he māmaní. ʻOku nau ʻilo naʻe haha ʻa e kau ʻaposetoló pea ko Sīsū Kalaisi tonu ē naʻe tā pea tāmateʻi ʻe he kau tangata anga-fulikivanú. (Maʻake 14:65; 15:15-39; Ngāue 5:40; fakafehoanaki mo Tāniela 3:16-18.) Ka ʻoku falala kakato ʻa e kau sevāniti ʻa Sihová te ne lava ʻo fakaivia kinautolu ke nau kātaki; te nau lava ʻo ikuna koeʻuhi ko e tokoni ʻa e ʻOtuá; ʻe ʻikai ke taʻefakapaleʻi ʻe Sihova ʻa e faʻahinga ʻoku anga-tonú—pea aʻu ʻo fokotuʻu mai ke moʻui ʻi heʻene māmani foʻoú kapau ʻoku fiemaʻu ke fai ia. Ko ʻenau ʻofa ki he ʻOtuá fakataha mo e manavahē ki he ʻOtuá ʻokú na ueʻi mālohi kinautolu ke nau fakaʻehiʻehi mei hono fai ha meʻa ʻe taʻefakahōifua kiate ia.
15. Ko e hā naʻá ne fakaivia ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ke nau tauhi maʻu ʻenau anga-tonú ʻi he ngaahi ʻapitanga fakamamahi ʻa e kau Nasí?
15 Naʻe fakaivia ʻe he ʻuhinga fakaueʻi-loto ko ení ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ke nau matuʻuaki ʻa e ngaahi meʻa fakalilifu ʻo e ngaahi ʻapitanga fakamamahi ʻa e kau Nasí he lolotonga ʻo e 1930 tupú mo e 1940 tupú. Naʻa nau tali fakamātoato ʻa e akonaki ʻa Sīsū ʻoku hā ʻi he Luke 12:4, 5: “ʻOku ou lea atu kiate kimoutolu, siʻoku tākanga, ʻoua te mou momoʻi manavahē kiate kinautolu ʻoku tāmateʻi ʻa e sino pe, kae hili ia ʻoku ʻikai te nau toe lava mo ha meʻa. Ka te u hinoiʻi kimoutolu ki he toko taha te mou manavahea: Mou manavahē kiate ia, ʻa ia ʻe hili ʻene tāmateʻi ʻa e sino pea ne mafai ke lī ki Heli [“Kīhena,” NW]; ʻio ʻoku ou tala atu, Mou manavahē ki he Toko Taha ko ia.” Ko ia, ko Gustav Auschner, ko ha tokotaha Fakamoʻoni naʻe ʻi he ʻapitanga fakamamahi Sachsenhausen naʻá ne tohi ki mui mai: ‘Naʻe fanaʻi ʻe he kau SS ʻa August Dickmann pea nau fakamanamana mai ʻe fana ʻa e toenga ʻo kimautolú ʻo kapau naʻe ʻikai te mau fakamoʻoni hingoa ki ha pepa ʻoku mau liʻaki ʻemau tuí. Naʻe ʻikai ha taha ʻiate kimautolu naʻe fakamoʻoni hingoa ki ai. Naʻe lahi ange ʻemau manavahē ki hano taʻefakahōifuaʻi ʻo Sihová ʻi heʻemau manavahē ki heʻenau ngaahi mahafú.’ ʻOku iku atu ʻa e manavahē ki he tangatá ki he foʻi, ka ʻoku ʻai kita ʻe he manavahē ki he ʻOtuá ke te tuʻumaʻu ki he meʻa ʻoku totonú.
Ko e Fakahaofi ʻo e Moʻuí
16. Ko e hā naʻá ne fakaivia ʻa Noa ke ne tauhi maʻu ha ʻalunga totonu ʻi he laui hongofuluʻi taʻu ʻo aʻu ki he Lōmakí, pea ko e hā hono ola kiate ia mo hono fāmilí?
16 Naʻe moʻui ʻa Noa ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosi ʻo e māmani ki muʻa ʻi he Lōmakí. Naʻe fakapapauʻi ʻe Sihova ke fakaʻauha ʻa e māmani anga-fulikivanu ʻo e taimi ko iá koeʻuhi ko e anga-kovi ʻa e tangatá. Kae kehe, ʻi he taimi tatau pē, ko Noá naʻá ne ʻi he māmani ko ia naʻe fonu ʻi he fakamālohí, mātuʻaki ʻulungaanga taʻetaaú, mo e taʻetokanga ki he finangalo ʻo e ʻOtuá. Neongo naʻe malangaʻaki ʻe Noa ʻa e māʻoniʻoní, “naʻe ʻikai te nau ʻaloʻiloa kaeʻoua ke hoko mai ʻa e Lomaki, ʻo ʻave kinautolu fulipe.” (Mātiu 24:39) Ka naʻe ʻikai taʻofi ʻe Noa ʻa hono fai ʻa e ngāue naʻe ʻoange ʻe he ʻOtuá kiate iá. Naʻá ne fai “ha meʻa naʻe tuʻutuʻuni kiate ia ʻe he ʻOtua, naʻa ne fai ia.” (Sēnesi 6:22) Ko e hā naʻá ne tauhi maʻu ʻa Noa ʻi he ʻalunga ko iá ʻi he taʻu ki he taʻu ʻo aʻu mai ai pē ki he Lōmakí? ʻOku tali ʻe he Hepelū 11:7 (PM): “Koe tui a Noa, kuo hili hono valokiʻi e he Otua ki he gaahi mea teeki ha mai, nae manavahe ai ia.” Ko hono olá, ko ia mo hono uaifí mo hono ngaahi fohá mo honau ngaahi uaifí naʻe fakahaofi ʻi he Lōmakí.
17. (a) Neongo pē pe ko e hā ʻoku fai ʻe he kakai kehé, ko e hā ʻoku totonu ke tau faí? (e) Ko e hā ko kinautolu ai pē ʻoku manavahē kia Sihová ko e kakai fiefia moʻoní ia?
17 ʻOku tau moʻui ʻi ha vahaʻa taimi ʻoku meimei tatau ʻi he ngaahi tafaʻaki lahi mo e taimi ʻo Noá. (Luke 17:26, 27) ʻOku toe fai atu ha fakatokanga. ʻOku tala mai ʻe he Fakahā 14:6, 7 ʻoku ʻi ai ha ʻāngelo ʻoku puna ʻi loto langi ʻo ne enginaki ki he kakai ʻo e puleʻanga kotoa pē mo e matakali mo e lea ke “manavahē ki he ʻOtua, pea tuku kololia kiate ia.” Tatau ai pē pe ko e hā ʻoku fai ʻe he māmani ʻoku takatakai kiate kitautolú, tokanga ki he ngaahi lea ko iá, pea fakaaʻu atu ʻa e fakaafé ki he niʻihi kehé. Hangē ko Noá, ngāue ʻi he tui pea fakahāhā ʻa e manavahē ki he ʻOtuá. Ko hoʻo fai peheé ʻe iku atu ia ki hono fakahaofi hoʻo moʻuí pea mo e moʻui ʻa e niʻihi kehe tokolahi. ʻI heʻetau fakalaulauloto atu ki he ngaahi ʻaonga naʻe maʻu ʻe he faʻahinga naʻa nau manavahē ki he ʻOtuá, ʻoku tau loto-tatau mo e tangata tohi sāme fakamānavaʻí ʻa ia naʻá ne hiva: “Oku monuia ae tagata oku ne manavahe kia Jihova, mo ne fiefia lahi i he ene gaahi fekau.”—Sāme 112:1, PM.
Ko e Hā Haʻo Tali?
◻ Ko e hā ʻa e ngaahi ʻaonga tuʻu-ki-muʻa ʻe niʻihi ʻoku tupu mei he manavahē ki he ʻOtua moʻoní?
◻ ʻOku anga-fēfē hono maluʻi kitautolu ʻe he poto ʻoku tupu mei he manavahē ki he ʻOtuá?
◻ Ko e hā ʻoku ʻai ai kitautolu ʻe he manavahē ki he ʻOtuá ke tau tafoki mei he koví?
◻ ʻOku fēfē hono maluʻi kitautolu ʻe he manavahē ki he ʻOtuá mei he manavahē ki he tangatá?
◻ Ko e hā ʻa e kaunga ʻa e manavahē ki he ʻOtuá ki heʻetau ʻamanaki ki he moʻui ʻi he kahaʻú?
[Fakatātā ʻi he peesi 28]
“Oku monuia ae tagata oku ne manavahe kia Jihova, mo ne fiefia lahi i he ene gaahi fekau.”—Sāme 112:1, “PM.”