Ko e ʻUhinga ʻOku Fanauʻi Foʻou Ai ʻa e Niʻihi
“ʻILONGA ʻa ia ʻe ʻikai fanauʻi foʻou mei ʻolunga, ʻe ʻikai te ne lava ke mamata ki he Puleʻanga ʻo e ʻOtua.” (Sione 3:3) Kuo lahi hake ʻi he taʻu ʻe 1,900 kuo maliu atú talu mei hono leaʻaki ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e ngaahi lea ko ʻení pea kuo fakatou fakatupu-fiefia mo fakapuputuʻu kinautolu ki he kakai tokolahi.
Ke maʻu ʻa e ʻuhinga totonu ʻo e ngaahi fakamatala ʻa Sīsū ʻo fekauʻaki mo e fanauʻi foʻoú, kuo pau ke tau ʻuluaki tali ʻa e ngaahi fehuʻi ko ʻení: Ko e hā ʻa e taumuʻa ʻa e ʻOtuá ki he faʻahinga ʻo e tangatá? Ko e hā ʻoku hoko ki he soulúa ʻi he maté? Ko e hā naʻe fakataumuʻa ki ai ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá?
Taumuʻa ʻa e ʻOtuá ki he Faʻahinga ʻo e Tangatá
Ko e ʻuluaki tangata ko ʻĀtamá, naʻe fakatupu ia ko ha tangata haohaoa ko e foha ʻo e ʻOtuá. (Luke 3:38) Naʻe ʻikai ke teitei taumuʻa ʻa Sihova ko e ʻOtuá ke mate ʻa ʻĀtama. Naʻe maʻu ʻe ʻĀtama mo hono uaifi ko ʻIví ʻa e ʻamanaki ke na fakatupu ha fāmili ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ʻo ʻikai ha angahala pea te nau moʻui taʻengata mo fakafonu ʻa e māmani palataisí. (Sēnesi 1:28) Ko e maté naʻe ʻikai haʻane felāveʻi mo e muʻaki taumuʻa ʻa e ʻOtuá ki he tangatá mo e fefiné. Kuó ne afuhia pē ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá tupu mei he angatuʻu ki he lao fakaʻotuá.—Sēnesi 2:15-17; 3:17-19.
Naʻe langaʻi ʻe he angatuʻu ko ʻení ʻa e ngaahi pole fakaʻulungaanga lahi ʻaupito ʻo hangē ko e fekauʻaki mo e totonu ʻa e tuʻunga-hau ʻo e ʻOtuá mo e malava ke kei mateaki ai pē ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ki heʻene ngaahi laó. Naʻe fiemaʻu ha taimi ke fakaleleiʻi ai ʻa e ngaahi pole ko ʻení. Ka naʻe ʻikai ke liliu ai ʻa e taumuʻa ia ʻa Sihova ko e ʻOtuá ki he faʻahinga ʻo e tangatá, pea heʻikai ʻaupito te ne taʻemalava ke fakahoko ʻa e meʻa kuó ne taumuʻa ki aí. ʻOkú ne fakahangahanga fakaʻaufuli ke fakafonu ʻa e māmaní ʻaki ʻa e fāmili haohaoa ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ʻa ia te nau maʻu ʻa e moʻui taʻengata ʻi he Palataisí. (Sāme 37:29; 104:5; ʻAisea 45:18; Luke 23:43) Kuo pau ke tau manatuʻi ʻa e moʻoni tefito ko ʻení ʻi heʻetau lave ki he ngaahi lea ʻa Sīsū ʻo fekauʻaki mo e fanauʻi foʻoú.
Ko e Hā ʻOku Hoko ki he Soulú ʻi he Maté?
Naʻe feinga ʻa e kau filōsefa Kalisí ke ʻilo ʻa e taumuʻa ʻo e moʻuí, koeʻuhi ko e ʻikai te nau ʻilo ʻa e meʻa naʻe fakahā ʻe he laumālie māʻoniʻoni ʻo e ʻOtuá ki he kau hiki ʻo e Tohitapú. Naʻe faingataʻa kiate kinautolu ke tui naʻe taumuʻa ke moʻui pē ʻa e tangatá ʻi ha ngaahi taʻu siʻi, ʻo faʻa ʻi he ngaahi tuʻunga fakamamahi, pea mole atu ʻa e moʻuí. ʻI he meʻa ko ʻení naʻa nau tonu ai. Ka naʻe hala ʻenau ngaahi fakamulituku ʻo fekauʻaki mo e ʻamanaki ʻa e tangatá ʻi he hili ʻa e maté. Naʻa nau fakaʻosiʻaki ʻoku hokohoko atu ʻa e moʻui ʻa e tangatá ʻi ha tuʻunga kehe ʻi he hili ʻa e maté, pea ʻoku ʻi ai ʻa e soulu taʻe-faʻa-mate ʻi loto ʻi he tokotaha kotoa pē.
Naʻe uesia ʻe he ngaahi fakakaukau peheé ʻa e kau Siu mo e kau Kalisitiane lau pē. ʻOku pehē ʻe he tohi ko e Heaven—A History: “ʻI ha fetaulaki pē ʻa e kau Siu ʻoku ʻikai ke nofo ʻi Selusalemá mo e kau poto Kalisí, naʻe hā hake leva ʻa e fakakaukau ʻo e soulu taʻe-faʻa-maté.” ʻOku tānaki atu ʻe he tohí: “Ko e ngaahi tokāteline faka-Kalisi ʻo fekauʻaki mo e soulú naʻe maongo tuʻuloa ia ʻi he ngaahi tui faka-Siú pea naʻa mo e ngaahi tui faka-Kalisitiané. . . . ʻI he fakatahaʻi ʻo e ngaahi fakakaukau fakafilōsefa ʻa Palató mo e talatukufakaholo faka-Tohitapú, ko Filo [ko ha filōsefa Siu ʻo ʻAlekisanitūlia ʻi he ʻuluaki senitulí] naʻá ne fakatoka ha meʻa ki he kau Kalisitiane fifili ki mui mai ai.”
Ko e hā naʻe tui ki ai ʻa Filó? ʻOku hoko atu ʻe he tohi tatau pē: “Naʻá ne pehē ko e maté ko e toe fakafoki ia ʻo e soulú ki hono tuʻunga totonu naʻe ʻi ai ʻi he teʻeki ke fāʻeleʻi mai. Koeʻuhi ko e soulú ʻoku ʻo e māmani fakalaumālie ia, ʻoku hoko ʻa e moʻui ʻi he sinó ko e meʻa taimi nounou pē pea ʻoku faʻa pango.” Kaekehe, ka ko e “tuʻunga ki muʻa ke fanauʻi” ʻo ʻĀtamá ko e ʻikai ke moui ia. Fakatatau ki he fakamatala ʻa e Tohitapú, naʻe ʻikai pē ke taumuʻa ʻa e ʻOtuá ia ki ha hiki ki ha feituʻu kehe ʻi he taimi ʻo e maté, ʻo hangē ko e māmaní ia ko ha feituʻu ke teuteu ai ki ha toe moʻui māʻolunga pe māʻulalo ange.
Ko e tui ki he taʻe-faʻa-mate ʻa e soulu fakaetangatá ʻoku ʻikai akonakiʻaki ia ʻi he Folofola fakamānavaʻi ʻe he laumālie ʻo e ʻOtuá, ko e Tohitapú. ʻOku hala ʻataʻatā haʻane ngāueʻaki ʻa e kupuʻi lea ko e “soulu taʻe-faʻa-mate.” ʻOku pehē naʻe fakatupu ʻa ʻĀtama ko ha soulu, ʻikai mo ha soulu. ʻOku pehē ʻe Sēnesi 2:7, NW: “Naʻe ngaohi ʻe he ʻOtua ko Sihová ʻa e tangatá mei he efu ʻo e kelekelé pea hō ki hono avaʻi ihú ʻa e mānava ʻo e moʻuí, pea naʻe hoko ʻa e tangatá ko ha soulu moʻui.” Naʻe ʻikai pē ke teitei fotu mai ki he faʻahinga ʻo e tangatá ʻa e moʻui taʻengata ʻi hēvani pe ko e fakamamahi taʻengata ʻi he afi ʻo heli. ʻOku fakahā ʻe he Tohitapú ko e soulu pe ko e tangata ʻoku maté ʻoku ʻikai pē hano toe konga ʻe moʻui atu. (Sāme 146:3, 4; Koheleti 9:5, 10; ʻIsikeli 18:4) Ko ia ai, kuo maʻu ʻe he kau filōsefá ʻa e ngaahi fakakaukau taʻe faka-Tohitapu ʻo fekauʻaki mo e soulú. Kuo pau ke tau tokanga ke ʻoua ʻe tali ʻa e ngaahi fakakaukau fakahē ʻe lava ke ne fakanenefuʻi ʻa e mahino ʻo fekauʻaki mo e ngaahi lea ʻa Sīsū ʻo fekauʻaki mo e fanauʻi foʻoú.
Fanauʻi Foʻou ke Pule ko e Ngaahi Tuʻi
Naʻe tala ʻe Sīsū kia Nikotīmasi ko e faʻahinga ʻoku “fanauʻi foʻou . . . te ne lava ke hu ki he Puleʻanga ʻo e ʻOtua.” (Sione 3:3-5) Ko e hā ʻa e Puleʻanga ko iá? ʻI he lea fakaefakatātā, ʻi he muʻaki hisitōlia ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá, naʻe fakahā ʻe Sihova ko e ʻOtuá ʻo kau ki heʻene taumuʻa ke ngāueʻaki ha “hako” makehe—ko ha pule ʻe hoko mai—ke ne laiki ʻa e ʻulu ʻo e Ngata motuʻa, ko Sētane ko e Tēvoló. (Sēnesi 3:15; Fakahā 12:9) Naʻe fakautuutu ʻa hono fakaeʻa ʻi he Tohitapú ko e “hako” ko ʻení ko Sīsū Kalaisi ia, ʻa ia ʻe pule fakataha mo hono kaungāpule ʻi hono fakahāhā fakaofo ʻo e tuʻunga-hau ʻo e ʻOtuá, ko e Puleʻanga Faka-Mīsaiá. (Sāme 2:8, 9; ʻAisea 9:6, 7 [5, 6, PM]; Tāniela 2:44; 7:13, 14) Ko e Puleʻanga ʻeni ʻo hēvaní, ko e founga-pule ʻi hēvani te ne fakatonuhiaʻi ʻa e tuʻunga-hau ʻo Sihová mo fakahaofi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá mei he nofo haʻisia ki he angahalá mo e maté.—Mātiu 6:9, 10.
ʻOku kaungāpule mo Sīsū ʻa e toko 144,000 ʻa ia ʻoku fakatau mei he faʻahinga ʻo e tangatá. (Fakahā 5:9, 10; 14:1-4) Kuo fili ʻe he ʻOtuá ha niʻihi mei he fāmili taʻehaohaoa ʻo ʻĀtamá ke nau hoko ko e “kau maonioni ae Fugani Maoluga,” ʻa ia te nau pule mo Kalaisi ʻi he Puleʻanga Faka-Mīsaiá. (Tāniela 7:27, PM; 1 Kolinitō 6:2; Fakahā 3:21; 20:6) ʻOku tui ʻa e kau tangata mo e kau fafine ko ʻení kia Sīsū Kalaisi, ʻa ia naʻá ne pehē ʻe “fanauʻi foʻou” kinautolu. (Sione 3:5-7) Ko e hā ʻa e ʻuhinga pea ʻoku anga-fēfē ʻa e fakahoko ʻo e fanauʻi ko ʻení?
Ko e faʻahinga ko ʻení kuo nau ʻosi papitaiso ʻi he vai ʻo hoko ko e kau muimui ʻo Kalaisi. Kuo fakamolemoleʻi ʻe he ʻOtuá ʻa ʻenau ngaahi angahalá ʻo makatuʻunga ʻi he feilaulau huhuʻi ʻa Sīsuú, kuó ne fakahā kuo nau māʻoniʻoni, pea kuó ne ohi kinautolu ko e ngaahi foha fakalaumālie. (Loma 3:23-26; 5:12-21; Kolose 1:13, 14) ʻOku pehē ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻo kau ki he faʻahinga ko iá: “Ka naʻa mou maʻu ʻa e Laumalie anga-faka-tama-ohi; pea ʻi heʻetau ʻiate ia ʻoku tau kalanga, Apa Tamai. Ko e Laumalie ʻoku ne kaungā-fakamoʻoni ʻe ia mo hotau laumalie, ʻo pehe, Ko e fanau ʻa e ʻOtua ʻa kitautolu. Pea kapau ko e fanau, ta ko e ngaahi ea foki, ko e ngaahi ea ʻo e ʻOtua, pea kaungā-ea mo Kalaisi; ʻo kapauā ʻoku tau kaungā-mamahi mo ia, ka tau kaungā-hakeakiʻi foki mo ia.”—Loma 8:15-17.
ʻI he hoko ko e kau muimui ʻo Kalaisí, kuo fanauʻi foʻou pe kamata foʻou ʻi he moʻuí ʻa e faʻahinga ko ʻení. Kuo iku ia ki he tui pau te nau kau ʻi he tofiʻa fakahēvani ʻo Sīsuú. (Luke 12:32; 22:28-30; 1 Pita 1:23) Naʻe fakamatalaʻi ʻe he ʻapositolo ko Pitá ʻa e toe fanauʻí ʻo pehē: “ʻI he lahi o ʻene meesi [ʻa e ʻOtua], naʻa ne fakatupufoʻou kitautolu ke maʻu ha ʻamanaki ʻoku moʻui, ko e meʻa ʻi he toetuʻu ʻa Sisu mei he pekia; ʻio ke maʻu ha tofiʻa ʻoku taʻeʻauha mo taʻemele mo taʻemae, ʻa ia kuo taʻofia ʻi hevani moʻomoutolu.” (1 Pita 1:3, 4) Ko e moʻui foʻou ko ʻeni ʻi hēvaní ʻoku malava ia ki he faʻahinga ko ʻení koeʻuhi ʻoku fokotuʻu kinautolu ʻe he ʻOtuá ʻo hangē ko ʻene fokotuʻu ko ia ʻa Sīsuú.—1 Kolinitō 15:42-49.
Kae Fēfē ʻa e Māmaní?
ʻOku ʻikai ke ʻuhinga ʻeni ia ko e faʻahinga talangofua kotoa pē ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá te nau fanauʻi foʻou ke ʻalu mei māmani ki hēvani. Ko ha fakakaukau maʻu hala ia ʻo meimei tatau mo ia naʻe maʻu ʻe he kau filōsefa ʻo hangē ko Filó, ʻa ia naʻá ne fakakaukau ko e “moʻui ʻi he sinó ko e meʻa taimi nounou pea faʻa pango.” Ka ʻoku ʻikai ha meʻa ia ʻe fehalaaki ʻi hono ʻuluaki fakatupu ʻa e māmaní ʻe Sihova ko e ʻOtuá.—Sēnesi 1:31; Teutalōnome 32:4.
Naʻe ʻikai ke teitei ʻuhinga ʻa e moʻui ia ʻa e tangatá ke fuonounou mo mamahi. Ko Sīsū Kalaisi mo kinautolu kuo fanauʻi foʻou ke hoko ko e ngaahi tuʻi mo e kau taulaʻeiki mo ia ʻi hēvaní te nau toʻo atu ʻa e kotoa ʻo e ngaahi nunuʻa fakatuʻutāmaki ʻo e fakafepaki ʻa Sētané. (ʻEfesō 1:8-10) Fakafou mai ʻiate kinautolu ko e ‘hako ʻo ʻEpalahame’ naʻe talaʻofá, “ʻe monuʻia ai ʻa e ngaahi puleʻanga ʻo mamani.” (Kalētia 3:29; Sēnesi 22:18) Ki he faʻahinga talangofua ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ʻe hoko ʻeni ko e moʻui ʻi ha māmani palataisi, ʻo kehekehe ʻaupito ia mei he moʻui fuonounou, mo fonu mamahi ʻoku lolotonga hoko ʻi he ʻaho ní.—Sāme 37:11, 29; Fakahā 21:1-4.
Ko Hai Te Nau Maʻu Hono ʻAongá?
ʻI he lotolotonga ʻo kinautolu te nau maʻu ʻa e ʻaonga mei he tokonaki ʻa e ʻOtuá ki he tāpuakiʻi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ʻe kau ai ʻa e faʻahinga kuo toe fokotuʻu mei he maté te nau tui ki he feilaulau huhuʻi ʻa Sīsuú. (Sione 5:28, 29; Ngāue 24:15) Ko e tokolahi ʻo kinautolu naʻe teʻeki ai ʻaupito ke nau ako ʻo fekauʻaki mo e ʻOtuá mo Kalaisi pea ko ia ai, naʻe ʻikai malava ke nau fakahā ʻa e tui kia Sīsū. ʻE kau ki he faʻahinga ʻe toe fokotuʻu mei he maté ʻa e kakai angatonu ʻo hangē ko Sione Papitaiso, ʻa ia naʻe mate ia ki muʻa pea toki fakaava ʻa e moʻui taʻengata ia ʻi hēvaní ʻi he pekia ʻa Sīsuú. (Mātiu 11:11) ʻOku kau ki ai mo e ‘fuʻu kakai tokolahi mei he puleʻanga kotoa pe kuo nau fō honau kofú ʻo fakahinehina ʻi he taʻataʻa ʻo e Lamí,’ ko Sīsū Kalaisi. ʻOku nau tali lelei ʻa e ngāue ko hono malangaʻi ʻo e Puleʻangá ʻi he taimi ní ʻa ia ʻoku takimuʻa ai ʻa e “ngaahi tokoua” fanauʻi foʻou ʻo Sīsuú pea te nau hao moʻui atu ʻi he tau ʻa e ʻOtua ʻi ʻĀmaketoné ke nau moʻui ʻi ha māmani maʻa. (Fakahā 7:9-14; 16:14-16; Mātiu 24:14; 25:31-46) Ko ia ai, ʻi he fokotuʻutuʻu ʻa e ʻOtua, ʻe hao ʻa e laui miliona neongo ʻoku ʻikai ke fanauʻi foʻou kinautolu ke pule mo Kalaisi ʻi hēvani.—1 Sione 2:1, 2.
Te ke kau ʻi he lotolotonga ʻo kinautolu te nau maʻu ʻa e moʻui ʻi he māmani palataisí? ʻE lava ke ke kau ʻo kapau te ke tui ki he feilaulau ʻa Sīsū Kalaisí pea ke feohi longomoʻui mo e fakatahaʻanga Kalisitiane moʻoní. Kuo teʻeki ai pē ke ʻuliʻi ia ʻe he ngaahi fakakaukau filōsefá ka ʻoku hoko ia ko e “pou mo e tuʻunga ʻo e Moʻoni.” (1 Tīmote 3:15; fehoanaki mo Sione 4:24; 8:31, 32.) Ko ia ʻe lava ke ke hanga atu ki ha kahaʻu fakaofo ʻi he pule ʻi hēvani ʻa e ngaahi foha fanauʻi foʻou ʻo e ʻOtuá pea ko e kotoa ʻo e fānau fakaemāmani ʻa e ʻOtuá ʻe toe fakafoki ki he tuʻunga haohaoa ʻi ha māmani palataisi fakaʻofoʻofa. Ko ia puke ke maʻu ʻa ho faingamālie ki he moʻui ʻi he māmani foʻou ko iá mo e ngaahi tāpuaki taʻengatá.—Loma 8:19-21; 2 Pita 3:13.
[Fakamatala ʻi lalo]
a ʻOku fakahā ʻi he muʻaki lea naʻe tohi ai ʻa e Tohitapú ha faikehekehe ʻi he soul mo e spirit (ʻa ia ʻoku faʻa liliu fakatouʻosi ko e “laumālie” ʻi he lea faka-Tongá). Ke tauhi maʻu ʻa e faikehekehé ni, ʻoku mau ngāueʻaki ʻa e foʻi lea ko e “soulu” ki he soul pea mo e “laumālie” ki he spirit.
[Fakatātā ʻi he peesi 6]
Naʻe ʻikai pē ke teitei fakahā kia ʻĀtama ke ne fili ha moʻui ʻi hēvani pe fakamamahi taʻengata ʻi he afi ʻo heli