“Kumi ki he Melino, ʻIo, ʻo Tuli ki Ai”
“Ka malava, ʻi he lahi tahá ʻo fakatuʻunga ʻiate kimoutolu, mou hoko ʻo fakatupu melino ki he kakai kotoa pē.”—LOMA 12:18, NW.
1, 2. Ko e hā ha ngaahi ʻuhinga ʻe niʻihi ʻe ʻikai ke tolonga ai ʻa e melino ʻoku faʻu ʻe he tangatá?
SIOLOTO atu ki ha fale ʻoku vaivai hono fakavaʻé, popo ʻa e ngaahi pimí, pea ngaloku ʻa e ʻató. Te ke hehema ke hiki ki ai pea ʻai ia ko ho ʻapi? Mahalo pē ʻikai. Naʻa mo hano vali foʻou ʻe ʻikai te ne liliu ʻa e moʻoniʻi meʻa ko ia ʻo e ʻikai ke fefeka ʻa e faʻunga ʻo e falé. He ʻe ʻi ai pē ʻa e taimi, ʻoku ngalingali te ne holo ai.
2 ʻIlonga ha melino ʻoku tupu ʻi he māmani ko ʻení ʻoku hangē ia ko e fale ko iá. ʻOku langa ia ʻi ha makatuʻunga vaivai—ko e ngaahi talaʻofa mo e ngaahi palani ʻa e tangatá, “aia oku ikai ha fakamoui iate ia.” (Sāme 146:3, PM) Ko e hisitōliá ko ha fakahokohoko lōloa ia ʻo e ngaahi fepaki ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi puleʻangá, ngaahi kulupu fakaefaʻahingá, mo e ngaahi matakalí. Ko e moʻoni, ne ʻi ai ʻa e ngaahi vahaʻa taimi nounou ʻo e melino, ka ko e faʻahinga melino fēfē? Kapau ʻoku tau ha ongo puleʻanga pea hili iá pea talaki ʻa e melinó koeʻuhi ʻoku foʻi ʻa e taha ʻi he ongo puleʻangá pe koeʻuhi ʻoku malava ke fakatou sio ʻa e ongo puleʻangá ʻoku ʻikai ʻi ai ha toe lelei ʻi he taú, ko e faʻahinga melino fēfē ia? Ko e ngaahi tāufehiʻá, ngaahi huʻuhuʻú, mo e ngaahi meheká ʻa ia naʻa nau fakalanga ʻa e taú ʻoku kei ʻi ai pē ia. Ko e melino ʻa ia ko ha foʻi fakafōtunga loi mai peé, ko hano ‘valiʻi’ mai pē ke pulia ʻa e fakafilí, ʻoku ʻikai ko ha melino ia ʻe tolonga.—Isikeli 13:10.
3. Ko e hā ʻoku kehe ai ʻa e melino ʻa e kakai ʻa e ʻOtuá mei ha melino pē kuo faʻu ʻe he tangatá?
3 Ka neongo ia, ʻoku ʻi ai ʻa e melino moʻoni ʻi he māmani ko eni kuo veuki ʻe he taú. ʻI fē? ʻI he lotolotonga ʻo e kau muimui ʻi he topuvaʻe ʻo Sīsū Kalaisí, ʻa e kau Kalisitiane moʻoní ʻa ia ʻoku nau tokanga ki he ngaahi lea ʻa Sīsuú pea feinga ke faʻifaʻitaki ki he ʻalunga ʻo ʻene moʻuí. (1 Kolinito 11:1; 1 Pita 2:21) Ko e melino ko ia ʻoku ʻi ai ʻi he vahaʻa ʻo e kau Kalisitiane moʻoni ʻo e ngaahi matakali, ngaahi tuʻunga fakasōsiale, mo e ngaahi fonua kehekehé ʻoku moʻoni ia koeʻuhi ʻoku tupu ia mei he vahaʻangatae melino ʻoku nau maʻu mo e ʻOtuá, ʻa ia ʻoku makatuʻunga ia ʻi heʻenau tui ki he feilaulau huhuʻi ʻa Sīsū Kalaisí. Ko ʻenau melinó ko ha meʻaʻofa ia mei he ʻOtuá, ʻikai ko ha meʻa naʻe ʻomai ʻe he tangatá. (Loma 15:33; Efeso 6:23, 24) Ko ha ola ia ʻo hono fakamoʻulaloaʻi kinautolu ki he “Pilinisi ʻo e Melinó,” ko Sīsū Kalaisi, pea mo e lotu kia Sihova, “ko e ʻOtua ʻo e ʻofa mo e melino.”—Aisea 9:6, NW; 2 Kolinito 13:11.
4. ʻE anga-fēfē ʻa e “tuli” ʻa ha Kalisitiane ki he melinó?
4 ʻOku ʻikai ke hokonoa mai pē ʻa e melinó ki he faʻahinga tāutaha taʻehaohaoá. Ko ia ai, naʻe pehē ʻe Pita ko e Kalisitiane taki taha ʻoku totonu ke ne “kumi ki he melino, ʻio, ʻo tuli ki ai.” (1 Pita 3:11) ʻE lava fēfē ke tau fai ia? ʻOku fakahaaʻi mai ʻe ha kikite ʻi he kuonga muʻá ʻa e talí. ʻI he lea ʻo fakafou ʻia ʻAiseá, naʻe pehē ʻe Sihova: “Ko ho ngaahi fohá kotoa ʻe hoko ko e faʻahinga ʻoku akoʻi ʻe Sihova, pea ko e melino ʻo ho ngaahi fohá ʻe lahi fau.” (Aisea 54:13, NW; Filipai 4:9) ʻIo, ko e melino moʻoní ʻoku haʻu ia ki he faʻahinga ʻoku nau tokanga ki he ngaahi akonaki ʻa Sihová. ʻIkai ngata aí, ko e melinó, fakataha mo e “ʻofa, fiefia, . . . kātaki-fuoloa, anga-ʻofa, anga-lelei, tui, anga-malū, mapuleʻi-kita,” ko e fua ia ʻo e laumālie māʻoniʻoni ʻo e ʻOtuá. (Kaletia 5:22, 23, NW) Heʻikai malava ke maʻu ia ʻe ha taha ʻoku taʻeʻofa, ʻikai fiefia, ʻikai ke kātaki, ʻikai anga-ʻofa, anga-kovi, taʻetui, anga-kakaha, pe ʻikai mapuleʻi-kita.
“Fakatupu Melino mo e Kakai Kotoa Pē”
5, 6. (a) Ko e hā ʻa e faikehekehe ʻi he vahaʻa ʻo e hoko ʻo ʻi he tuʻunga melinó pea mo e hoko ʻo fakatupu melinó? (e) Ko hai ʻoku feinga ʻa e kau Kalisitiané ke fakatupu melino ki aí?
5 Kuo fakamatalaʻi ʻa e melinó ʻo pehē “ko ha tuʻunga ʻo e nonga pe lōngonoa.” ʻE kāpui ʻe ha fakamatala pehē ʻa e ngaahi tuʻunga lahi ko ia ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha fekeʻikeʻí. He ko ē, naʻa mo ha tokotaha mate ʻoku ʻi ha tuʻunga melino ia! Kae kehe, ke maʻu ʻa e melino moʻoní, ʻoku fiemaʻu ke ʻoua ʻe ngata pē ʻi heʻete maʻu ha fakakaukau melinó. ʻI heʻene Malanga ʻi he Moʻungá, naʻe pehē ʻe Sīsū: “Monūʻiaā ka ko kinautolu ʻoku fakatupu melino: he ʻe ui ʻa kinautolu ko e ngāhi foha ʻo e ʻOtua.” (Mātiu 5:9) Naʻe lea ʻa Sīsū ki he faʻahinga tāutaha ko ia te nau maʻu ʻamui ʻa e faingamālie ʻo e hoko ko e ngaahi foha fakalaumālie ʻo e ʻOtuá pea maʻu ʻa e moʻui taʻefaʻamate ʻi hēvaní. (Sione 1:12; Loma 8:14-17) Pea ʻe faai atu pē, ko e faʻahinga loto-tōnunga kotoa ʻo e tangatá ʻa ia ʻoku ʻikai te nau maʻu ha ʻamanaki fakahēvaní te nau maʻu ʻa e “tauʻataina fakalangi ʻa e fanau ʻa e ʻOtua.” (Loma 8:21) Ko e kau fakatupu melinó pē ʻe malava ke nau maʻu ha ʻamanaki peheé. Ko e foʻi lea faka-Kalisi ki he “fakatupu melino” ʻoku ʻuhinga moʻoni ia ki he “kau fakamelinó.” ʻOku faʻa ʻi ai ha faikehekehe ʻi he vahaʻa ʻo e hoko ʻo ʻi he tuʻunga melinó—ʻo ʻi he melinó—pea mo e hoko ʻo fakatupu melinó. Ko e hoko ʻo fakatupu melinó ʻi he ʻuhinga Fakatohitapú ʻoku fakahuʻunga ia ki hono pouaki longomoʻui ʻa e melinó, ʻi he taimi ʻe niʻihi ko hono ʻai ke melino ha feituʻu naʻe hala ai ki muʻa.
6 ʻI he fakakaukau atu ki he meʻá ni, fakakaukau ange ki he akonaki ʻa e ʻapositolo ko Paulá ki he kau Lomá: “Ka malava, ʻi he lahi tahá ʻo fakatuʻunga ʻiate kimoutolu, mou hoko ʻo fakatupu melino ki he kakai kotoa pē.” (Loma 12:18, NW) Naʻe ʻikai ke tala ʻe Paula ki he kau Lomá ke nau maʻu pē ha ngaahi loto-nonga, neongo ʻe tokoni ia. Naʻá ne fakalototoʻaʻi kinautolu ke nau fakamelino. Mo hai? Mo e “kakai kotoa pē”—ngaahi mēmipa ʻo e fāmilí, ngaahi kaungā Kalisitiané, naʻa mo e faʻahinga ko ia naʻe ʻikai te nau kau ʻi heʻenau ngaahi tuí. Naʻá ne fakalototoʻaʻi ʻa e kau Lomá ke nau fakamelino mo e niʻihi kehé ‘ʻi he lahi tahá ʻo fakatuʻunga ʻiate kinautolu.’ ʻIkai, naʻe ʻikai te ne fiemaʻu kinautolu ke nau fakangaloku ʻenau ngaahi tuí koeʻuhi ko e melinó. ʻI he ʻikai ko hano fakafepakiʻi taʻetotonu ʻa e niʻihi kehé, naʻe fiemaʻú ke nau fakaofiofi kiate kinautolu ʻaki ʻa e taumuʻa ke ʻi ha tuʻunga melino. Naʻe fiemaʻu ki he kau Kalisitiané ke nau fai pehē ʻo tatau ai pē pe ko ʻenau feangai mo e faʻahinga ʻi loto pe ʻi tuʻa ʻi he fakatahaʻangá. (Kaletia 6:10) ʻI he fehoanaki mo e meʻá ni, naʻe tohi ʻe Paula: “Tuli ai pe ki he meʻa ʻoku lelei maʻa e taha, pea maʻa e kakai kotoa pe.”—1 Tesalonaika 5:15.
7, 8. ʻE anga-fēfē pea ko e hā ʻa e ʻuhinga ke fakatupu melino ai ʻa e kau Kalisitiané ki he faʻahinga ʻoku ʻikai te nau kau ʻi heʻenau ngaahi tuí?
7 ʻE malava fēfē ke tau fakatupu melino ki he faʻahinga ko ia ʻoku ʻikai te nau kau ʻi heʻetau ngaahi tuí pea aʻu nai ʻo nau fakafepakiʻi iá? Ko e founga ʻe taha, ke tau fakaʻehiʻehi mei hono fakahāhā ha tōʻonga ʻo e loto-mahikihikí. Ko e fakatātaá, ʻe faingataʻa ke hoko ʻo fakatupu melino ʻa e lea ki ha faʻahinga pau tāutaha ʻaki hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi lea ʻoku tuku hifo ai kinautolú. Kuo fakahaaʻi ʻe Sihova ʻa ʻene ngaahi fakamaau ki he ngaahi kautahá mo e ngaahi kulupú, ka ʻoku ʻikai haʻatau totonu ke lea ki ha taha pē ʻo hangē kuo ʻosi fakahalaiaʻi iá. Ko hono moʻoní, ʻoku ʻikai ke tau fakamāuʻi ʻa e niʻihi kehé, naʻa mo e kau fakafepaki kiate kitautolú. ʻI he hili hono tala kia Taitusi ke akonakiʻi ʻa e kau Kalisitiane ʻi Kēlití ʻo fekauʻaki mo ʻenau ngaahi feangai mo e kau maʻu mafai fakaetangatá, naʻe pehē ʻe Paula ke fakamanatu kiate kinautolu “ke ʻoua te nau lauʻikovi ha taha: ke ʻoua naʻa ko e kau veipa, ka ko e kau fakaʻatuʻi pe, ʻo matuʻaki faiʻaki ʻa e angakataki ki he kakai kotoa pe.”—Taitusi 3:1, 2.
8 Ko e hoko ʻo fakatupu melino ki he faʻahinga ʻoku ʻikai te nau kau ʻi heʻetau tuí ʻoku mātuʻaki tokoni ia ki hono ʻoatu ʻo e moʻoní kiate kinautolú. Ko hono moʻoní, ʻoku ʻikai ko ʻetau fakatupu ha ngaahi kaumeʻa ʻa ia “ʻoku maumauʻi [ai] ʻa e ngaahi ʻulungaanga lelei.” (1 Kolinito 15:33) Ka neongo ia, ʻoku malava ke tau anga-fakaʻapaʻapa, pea ʻoku totonu ke tau fakafeangai ki he kakai kotoa pē ʻi he tuʻunga ngeia mo e anga-ʻofa fakaetangatá. Naʻe tohi ʻe Pita: “ʻO mou ʻai ke tau hoʻomou fakafeangai ki he Senitaile; koeʻuhi, ʻi he meʻa ʻoku nau lauʻikovi ai kimoutolu, tokua ko e faikovi, ke nau mamata ki hoʻomou ngaahi ngaue lelei, pea langaʻi ai ʻenau fakahikihikiʻi ʻa e ʻOtua ʻi he ʻaho ʻo e aʻahi.”—1 Pita 2:12.
Fakatupu Melino ʻi he Ngāue Fakafaifekaú
9, 10. Ko e hā ʻa e faʻifaʻitakiʻanga ʻo e feangai fakamelino ki he kau taʻetuí naʻe fokotuʻu ʻe he ʻapositolo ko Paulá?
9 Naʻe ʻiloa ʻa e kau Kalisitiane ʻo e ʻuluaki senitulí ʻi heʻenau loto-toʻá. Naʻe ʻikai te nau fakavaivaiʻi ʻenau pōpoakí, pea ʻi he taimi naʻa nau fetaulaki ai mo e fakafepakí, naʻa nau fakapapau ke talangofua ki he ʻOtuá ko e pulé ia kae ʻikai ko e tangatá. (Ngāue 4:29; 5:29) Ka neongo ia, naʻe ʻikai te nau fetoʻoaki ʻa e loto-toʻá mo e anga-taʻefakaʻapaʻapá. Fakakaukau atu ki he founga ʻa Paulá ʻi he taimi naʻá ne taukapoʻi ai ʻene tuí ʻi he ʻao ʻo Tuʻi Hēlota ʻAkilipa II. Naʻe fai ʻe Hēlota ʻAkilipa ha hia fakamalaʻia mo hono tuofefiné, ko Pēnisi. Kae kehe, naʻe ʻikai ke fokotuʻutuʻu ʻe Paula ia ke valokiʻi ʻa ʻAkilipa ʻi he ngaahi tuʻunga fakaeʻulungāngá. ʻI hono kehé, naʻá ne fakamamafaʻi ʻa e ngaahi poini naʻá na loto-tatau aí, ʻo fakahīkihikiʻi ʻa ʻAkilipa ʻi heʻene hoko ko ha mataotao ʻi he ngaahi anga fakafonua faka-Siú pea ko ha tokotaha tui ki he kau palōfitá.—Ngāue 2:2, 3, 27.
10 Naʻe fakahekehekeʻi taʻetotonu ʻe Paula ʻa e tangata ko ia naʻe malava ke ne ʻoange kiate ia ʻa e tauʻatāiná? ʻIkai. Naʻe muimui pē ʻa Paula ki heʻene akonaki ʻaʻaná ʻo ne leaʻaki ʻa e moʻoní. Halaʻatā ha meʻa naʻá ne leaʻaki kia Hēlota naʻe taʻemoʻoni. (Efeso 4:15) Ka naʻe hoko ʻa Paula ko ha tokotaha fakamelino pea ʻilo ki he founga ke hoko ai “ko e meʻa kehekehe ki he kakai kehekehe.” (1 Kolinito 9:22) Ko ʻene taumuʻá ke maluʻi ʻa ʻene totonu ke malanga ʻo fekauʻaki mo Sīsuú. ʻI he tuʻunga ko ha faiako leleí, naʻá ne kamata ʻaki ʻene lave ki he meʻa ʻa ia naʻe malava ke ne loto-tatau ai mo ʻAkilipá. Naʻe tokoniʻi ai ʻe Paula ʻa e tuʻi ʻulungaanga taʻetaau ko iá ke ne sio ki he lotu faka-Kalisitiané ʻi ha ʻata lelei ange.—Ngāue 26:28-31.
11. ʻOku malava fēfē ke tau hoko ko e kau fakamelino ʻi heʻetau ngāue fakafaifekaú?
11 ʻOku malava fēfē ke tau hoko ko e kau fakamelino ʻi heʻetau ngāue fakafaifekaú? Hangē pē ko Paulá, ʻoku totonu ke tau fakaʻehiʻehi mei he ngaahi fakakikihí. Ko e moʻoni, ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi taimi ʻoku fiemaʻu ai ke tau “leaʻaki ʻa e Folofola ʻa e ʻOtua ʻo taʻemanavahe,” ʻo taukapoʻi loto-toʻa ʻetau tuí. (Filipai 1:14) Ka ko ʻetau taumuʻa tefitó ʻi he tuʻunga lahi tahá ko hono malangaʻi ʻa e ongoongo leleí. (Mātiu 24:14) Kapau ʻoku sio ha taha ki he moʻoni fekauʻaki mo e ngaahi taumuʻa ʻa e ʻOtuá, te ne malava leva ke kamata hono toʻo atu ʻa e ngaahi fakakaukau fakalotu loí pea fakamaʻa ia mei he ngaahi tōʻonga taʻemaʻá. Ko ia ai, ki he lahi taha ʻe malavá, ʻoku lelei ke fakamamafaʻi ʻa e ngaahi meʻa ko ia ʻe fakamānako ki heʻetau kau fanongó, ʻo kamata ʻaki ʻa e ngaahi meʻa ʻoku tau loto-tatau ai mo kinautolú. ʻE hoko ʻo taʻofi ʻa hono maʻu ʻo ha ola lelei ʻi hono fakafepakiʻi ha taha ʻa ia, kapau naʻe fakaofiofi pōtoʻi ki ai, ne mei fanongo nai ia ki heʻetau pōpoakí.—2 Kolinito 6:3.
Kau Fakamelino ʻi he Fāmilí
12. ʻI he ngaahi founga fē ʻoku malava ke tau hoko ai ko e kau fakamelino ʻi he fāmilí?
12 Naʻe pehē ʻe Paula ko e faʻahinga ʻoku malí “te nau maʻu ekinautolu ae mamahi i he [kakanó].” (1 Kolinito 7:28, PM) ʻE fai ʻa e fetaulaki mo e ngaahi faingataʻa kehekehe. Ko e taha ai, ʻe maʻu ʻe he ngaahi hoa mali ʻe niʻihi ʻa e ngaahi taʻefelotoi ʻi ha ngaahi taimi. ʻE anga-fēfē hono fakaleleiʻi ʻa e ngaahi meʻá ni? ʻI ha founga fakatupu melino. ʻE feinga ha tokotaha fakamelino ke taʻofi ha fepaki mei haʻane fakalalahi. Anga-fēfē? ʻUluakí, ʻaki hono tokangaʻi ʻa e ʻeleló. ʻI hono ngāueʻaki ke ne fai ha ngaahi lea manuki mo paetakú, ʻoku malava moʻoni ai ke hoko ʻa e kiʻi mēmipa siʻisiʻi ko ʻení “koe kovi tae faa taofia ia, oku bito i he kona fakamate.” (Semisi 3:8, PM) ʻOku ngāueʻaki ʻe ha tokotaha fakamelino ʻa hono ʻeleló ke langa hake kae ʻikai ko hono hae hifo.—Palovepi 12:18.
13, 14. ʻE malava fēfē ke tau tauhi maʻu ʻa e melinó ʻi he taimi ʻoku tau faihala ai ʻi he leá, pe ʻi he taimi ʻoku lele hake ai ʻetau loto-mamahí?
13 ʻI he hoko ʻo taʻehaohaoá, ko kitautolu kotoa ʻoku faʻa ʻi ai ʻa e taimi ʻoku tau leaʻaki ai ʻa e ngaahi meʻa ʻoku tau toki fakaʻiseʻisa ai ki mui. ʻI he hoko ʻa e meʻá ni, vave ke fai ha ngaahi fakalelei—ke fakamelino. (Palovepi 19:11; Kolose 3:13) Fakaʻehiʻehi mei he hoko ʻo fihia ʻi he “fakakikihi lea” mo e “fefakakikihikoviaki.” (1 Timote 6:4, 5, PM) ʻI hono kehé, ke ke sio fakalaka ʻi he meʻa ko iá pea feinga ke mahino ʻa e ngaahi ongoʻi ʻa ho hoá. Kapau ʻoku lea mai ʻaki ha ngaahi lea fefeka kiate koe, ʻoua ʻe tali atu ʻaki ʻa e meʻa tatau. Manatuʻi “ko e tali malū ʻoku lolou ai ʻa e houhau.”—Palovepi 15:1.
14 ʻI ha ngaahi taimi, ʻe fiemaʻu nai ai ke ke fakakaukau ki he akonaki ʻa e Palovepi 17:14 (NW): “Ki muʻa ke mapuna hake ʻa e keé, mavahe koe.” Holomui mei he tuʻunga ʻe hoko ai ʻa e fakamālohí. ʻAmui ange, ʻi he taimi ʻe mokomoko hifo ai ʻa e ngaahi ongoʻí, te ke malava nai ai ke solova ʻa e palopalemá ʻi he founga fakatupu melino. ʻI he ngaahi tuʻunga ʻe niʻihi, ʻe fakapotopoto nai ke kole ki ha ʻovasia Kalisitiane matuʻotuʻa ki ha tokoni. Ko e kau tangata taukei mo kaungāongoʻi peheé ʻoku malava ke nau hoko ko ha tokoni fakaivifoʻou ʻi he taimi ʻoku fakamanamanaʻi ai ʻa e melino ʻi he tuʻunga fakaemalí.—Aisea 32:1, 2.
Kau Fakamelino ʻi he Fakatahaʻangá
15. Fakatatau kia Sēmisi, ko e hā ʻa e laumālie kovi naʻe tupulekina ʻi he lotolotonga ʻo e kau Kalisitiane ʻe niʻihi, pea ko e hā ʻoku “fakaemāmani,” “fakamanu,” mo “fakatēmeniō” ai ʻa e laumālie ko iá?
15 Ko e meʻa fakamamahí, he ko e niʻihi ʻo e kau Kalisitiane ʻo e ʻuluaki senitulí naʻa nau fakahaaʻi ha laumālie ʻo e meheka mo e faʻa fakakikihi—ko e fehangahangai tofu pē ia ʻo e melinó. Naʻe pehē ʻe Sēmisi: “ʻOku ʻikai ko e poto eni ia ʻoku ʻalu hifo mei ʻolungá, ka ʻoku fakaemāmani, fakamanu, pea fakatēmeniō. He ko e feituʻu ʻoku ʻi ai ʻa e meheká mo e faʻa fakakikihí, ʻoku ʻi ai ʻa e maveuveu mo e kovi kotoa pē.” (Semisi 3:14-16, NW) ʻOku tui ʻa e niʻihi ko e foʻi lea faka-Kalisi naʻe liliu ko e “faʻa fakakikihí” ʻoku fakahuʻunga ia ki he fiemāʻolunga siokita, ko ha fāinga ki he tuʻungá. ʻOku ʻuhinga lelei ʻa hono fakamatalaʻi ia ʻe Sēmisí “ʻoku fakaemāmani, fakamanu, pea fakatēmeniō.” ʻI he kotoa ʻo e hisitōliá, kuo ngāue fakakikihi ai ʻa e kau pule ʻo e māmaní, ʻo hangē ha fanga manu kaivao ʻoku nau fetauʻakí. Ko e faʻa fakakikihí ʻoku moʻoni ʻoku “fakaemāmani” mo “fakamanu.” ʻOku toe “fakatēmeniō.” Ko e anga fakapulipuli ko ʻení naʻe ʻuluaki fakahāhaaʻi ia ʻe he ʻāngelo holi lahi ko ia ki he mafaí ʻa ia naʻá ne fokotuʻu ai ʻa ia tonu ʻo fakafepaki kia Sihova ko e ʻOtuá pea hoko ko Sētane, ko e tokotaha pule ʻo e kau tēmenioó.
16. Naʻe anga-fēfē hono fakahāhā ʻe he niʻihi ʻo e kau Kalisitiane ʻo e ʻuluaki senitulí ha laumālie hangē ko ia naʻe ʻia Sētané?
16 Naʻe naʻinaʻi ʻa Sēmisi ki he kau Kalisitiané ke nau talitekeʻi ʻa hono fakatupulekina ʻo ha laumālie fakakikihí, he ʻoku ngāue ia ʻo fakafepaki ki he melinó. Naʻá ne tohi: “Oku mei fe ʻa e ngaahi tau, pea mei fe ʻa e ngaahi fetuʻusi ʻoku ʻiate kimoutolu? ʻikai ʻoku nau tupu mei he meʻa ni, ʻio mei he ngaahi holi kovi, ʻa ia ʻoku fai tau ʻi homou ngaahi kupu?” (Semisi 4:1) ʻI hení, ʻoku malava ke ʻuhinga ʻa e “ngaahi holi kovi” ki ha holi mānumanu ki he ngaahi meʻa fakamatelié, pe ki ha holi ki he tuʻunga tuʻu-ki-muʻá, pulé, pe maʻu mafaí. ʻI he hangē ko Sētané, ʻoku ʻi ai ʻa e niʻihi ʻi he ngaahi fakatahaʻangá ʻoku ngalingali naʻa nau loto ke nau hoko ko e faʻahinga ʻata lelei ange kae ʻikai ko e ‘faʻahinga jii,’ ʻo hangē ko ia naʻe leaʻaki ʻe Sīsū ʻe pehē ʻa hono kau muimui moʻoní. (Luke 9:48, PM) ʻE malava ʻe he faʻahinga laumālie peheé ke ne toʻo atu ʻa e melino ʻa e fakatahaʻangá.
17. ʻOku malava fēfē ke hoko ʻa e kau Kalisitiane ʻi he ʻaho ní ko e kau fakamelino ʻi he fakatahaʻangá?
17 ʻI he ʻahó ni, kuo pau ke tau toe talitekeʻi ʻa e hehema ki he nōfoʻi ʻi he meʻa fakamatelié, meheká, pe fiemāʻolunga loto-mahikihikí. Kapau ko e kau fakamelino moʻoni kitautolu, ʻe ʻikai te tau ongoʻi hohaʻa kapau ʻoku ʻi ai ha niʻihi ʻi he fakatahaʻangá ʻoku nau pōtoʻi ange ʻiate kitautolu ʻi ha ngaahi faʻahinga ngāue, pea ʻe ʻikai te tau fakaongoongokoviʻi kinautolu ʻi he vakai mai ʻa e niʻihi kehé ʻaki hano fehuʻia ʻenau ngaahi taumuʻá. Kapau ʻoku tau maʻu ha malava ʻoku taau ke fakatokangaʻi, ʻe ʻikai te tau ngāueʻaki ia ke ʻai kitautolu ke tau hā lelei ange ai ʻi he niʻihi kehé, ʻo hangē ia ʻoku fakahuʻuhuʻunga ai ʻo pehē ʻe toki lakalakaimonū pē ʻa e fakatahaʻangá koeʻuhi ko ʻetau pōtoʻí mo e ʻilo ki he foungá. ʻE fakatupunga ʻe he laumālie peheé ia ʻa e mavahevahe; ʻe ʻikai te ne ʻomai ʻa e melinó. ʻOku ʻikai ke futaʻaki ʻe he kau fakamelinó ia honau ngaahi talēnití, ka ʻoku nau ngāueʻaki anga-fakanānā ia ki he ngāue maʻa honau fanga tokouá pea ke ʻomai ai ʻa e lāngilangí kia Sihova. ʻOku nau fakatokangaʻi ʻoku ʻosi angé, ko e ʻofá—ʻikai ko e malavá—ʻokú ne fakaʻilongaʻi ha Kalisitiane moʻoní.—Sione 13:35; 1 Kolinito 13:1-3.
“Melinó ko Ho Kau ʻOvasia”
18. ʻOku anga-fēfē hono pouaki ʻe he kau mātuʻá ʻa e melinó ʻi honau lotolotongá?
18 ʻOku takimuʻa ʻa e kau mātuʻa ʻo e fakatahaʻangá ʻi he hoko ko e kau fakamelinó. Naʻe tomuʻa tala ʻe Sihova ʻo fekauʻaki mo hono kakaí: “Te u fokotuʻu ʻa e melinó ko ho kau ʻovasia pea ko e māʻoniʻoní ko ho kau vahe fatongia.” (Aisea 60:17, NW) ʻI he fehoanaki mo e ngaahi lea fakaekikité ni, ko e faʻahinga ko ia ʻoku nau ngāue ko e kau tauhi-sipi Kalisitiané ʻoku nau ngāue mālohi ke pouaki ʻa e melinó ʻi honau lotolotongá pea ʻi he lotolotonga ʻo e tākangá. ʻOku malava ʻa e kau mātuʻá ke tauhi ʻa e melinó ʻi honau lotolotongá ʻaki hono fakahāhā ʻa e “poto mei ʻolunga” ʻoku fakatupu melino mo fakaʻatuʻí. (Semisi 3:17) Koeʻuhi ko e kehekehe ʻi honau ngaahi ʻātakaí mo e ngaahi meʻa ʻoku hokosia ʻi he moʻuí, ʻe maʻu ai ʻe he kau mātuʻa ʻi he fakatahaʻangá ʻi he taimi ʻe niʻihi ha ngaahi fakakaukau kehekehe. ʻOku ʻuhinga ai ʻeni ia ʻoku ʻikai te nau melino? ʻIkai kapau ʻoku fakaleleiʻi totonu ha tuʻunga pehē. ʻOku fakahāhā anga-fakanānā ʻe he kau fakamelinó ʻenau ngaahi fakakaukaú pea fanongo anga-fakaʻapaʻapa leva ki he ngaahi fakakaukau ʻa e niʻihi kehé. ʻI he ʻikai ke vilitaki ʻi heʻene founga pē ʻaʻaná, ʻe fakakaukau ʻi he faʻa lotu ha tokotaha fakamelino ki he anga ʻo e fakakaukau ʻa hono tokouá. Kapau ʻoku ʻikai ke maumauʻi ai ha tefitoʻi moʻoni faka-Tohitapu, ʻoku faʻa ʻi ai ha faingamālie ki he ngaahi fakakaukau kehekehé. ʻI he taimi ʻoku ʻikai loto-tatau ai ʻa e niʻihi kehé mo iá, ʻe ʻulutukua ʻa e tokotaha fakamelinó pea poupou ki he fili ʻa e tokolahí. Te ne fakahāhā ai ʻokú ne anga-fakaʻatuʻi. (1 Timote 3:2, 3) ʻOku ʻilo ʻe he kau ʻovasia taukeí ko hono tauhi ʻo e melinó ʻoku mahuʻinga ange ia ʻi heʻete fai pē ki haʻatá.
19. ʻOku anga-fēfē ʻa e ngāue ʻa e kau mātuʻá ʻi he tuʻunga ko e kau fakamelino ʻi he loto fakatahaʻangá?
19 ʻOku pouaki ʻe he kau mātuʻá ʻa e melino mo e ngaahi mēmipa ʻo e tākangá ʻaki hono tokoniʻi kinautolu pea ʻi he ʻikai fakaangaʻi tōtuʻa kinautolu ʻi heʻenau ngaahi feingá. Ko e moʻoni, ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻoku fiemaʻu nai ai ke fai ha fakatonutonu ki ha niʻihi. (Kaletia 6:1) Ka ʻoku ʻikai ko e ngāue tefito ia ʻa e ʻovasia Kalisitiané ke fai akonaki. ʻOkú ne faʻa fai ʻa e fakaongoongolelei. ʻOku feinga ʻa e kau mātuʻa ʻofá ke sio ki he lelei ʻi he niʻihi kehé. ʻOku houngaʻia ʻa e kau ʻovasiá ʻi he ngāue mālohi ʻa e kaungā Kalisitiané, pea ʻoku nau falala ʻoku fai ʻe honau kaungātuí ʻenau lelei tahá.—2 Kolinito 2:3, 4.
20. ʻI he founga fē ʻoku maʻu ʻaonga ai ʻa e fakatahaʻangá kapau ko e faʻahinga kotoa ko e kau fakamelino?
20 Ko ia ai, ʻi he fāmilí, ʻi he fakatahaʻangá, pea ʻi he feangai mo e faʻahinga ʻoku ʻikai te nau kau ʻi heʻetau ngaahi tuí, ʻoku tau feinga ke fakatupu melino, ke ngāue ki he melinó. Kapau ʻoku tau fakatupulekina tōtōivi ʻa e melinó, te tau tokoni ai ki he fiefia ʻa e fakatahaʻangá. ʻI he taimi tatau, ʻe maluʻi mo fakaivimālohiʻi ai kitautolu ʻi he ngaahi founga lahi, ʻo hangē ko ia te tau sio ki ai ʻi he kupu hoko maí.
ʻOkú Ke Manatuʻi?
• ʻOku ʻuhinga ki he hā ʻa e hoko ʻo fakatupu melinó?
• ʻOku malava fēfē ke tau hoko ʻo fakatupu melino ʻi he feangai mo e faʻahinga ʻoku ʻikai ko ha Kau Fakamoʻoní?
• Ko e hā ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi founga ʻo hono fakatupulekina ʻa e melinó ʻi he fāmilí?
• ʻOku malava fēfē ʻe he kau mātuʻá ke pouaki ʻa e melinó ʻi he fakatahaʻangá?
[Fakatātā ʻi he peesi 9]
ʻOku fakaʻehiʻehi ʻa e kau fakamelinó mei he tōʻonga ʻo e loto-mahikihikí
[Fakatātā ʻi he peesi 10]
Ko e kau Kalisitiané ko e kau fakamelino ʻi he ngāue fakafaifekaú, ʻi ʻapi, pea ʻi he fakatahaʻangá