Vahe 1
Ko e Hā ʻOku Totonu Ai Ke U ‘Fakaʻapaʻapa ki Heʻeku Tamaí mo ʻEku Faʻeé’?
“FAKAʻAPAʻAPA ki hoʻo tamai mo hoʻo faʻe.” Ki he toʻutupu tokolahi ko e ngaahi foʻi leá ni ʻoku ongo ia ʻo hangē ha meʻa mei he Kuonga Fakapoʻulí.
Naʻe angatuʻu fakahāhā ʻa e finemui ko Veda ki heʻene tamaí ʻi heʻene faialea mo ha tamasiʻi naʻá ne ngāuehalaʻaki ʻa e faitoʻo kona tapú mo e ʻolokaholó. ʻI he fakafepakí, naʻá ne toe ʻalu foki ʻo hulohula ʻo aʻu ki he hengihengí. “Naʻá ku ongoʻi naʻá ne fuʻu anga-fefeka ʻaupito,” ko e fakamatala ia ʻa Veda. “Naʻá ku taʻu 18, pea naʻá ku fakakaukau ne u ʻosi ʻiloʻi ʻa e meʻa kotoa. Naʻá ku ongoʻi naʻe anga-kovi ʻa ʻeku tamaí pea naʻe ʻikai pē te ne loto ke u maʻu ha taimi lelei, ko ia naʻá ku ʻalu ʻo fai ʻa e meʻa naʻá ku loto ki aí.”
Ko e tokolahi taha ʻo e toʻutupú te nau koviʻia nai ʻi he tōʻonga ʻa Veda. Ka ʻo kapau naʻe fekauʻi kinautolu ʻe heʻenau ongo mātuʻá ke fakamaʻa honau lokí, fai ʻenau homueká, pe foki ʻi ha taimi pau, ʻe teketekelili ʻi he loto-mamahi ʻa e tokolahi pe ko e kovi angé, ko ʻenau fakafepaki fakahāhā ki heʻenau ongo mātuʻá! Neongo ia, ko e anga ʻo e vakai ʻa ha talavou ki heʻene ongo mātuʻá, ʻe lava ke iku ʻo ʻikai ngata pē ʻi heʻene kaunga ki he faikehekehe ʻi he vahaʻa ʻo e tau mo e melino ʻi ʻapí kae pehē foki ki heʻene moʻuí tonu. He ko e fekau ke ‘fakaʻapaʻapa ki hoʻo ongo mātuʻá’ ko e haʻu ia mei he ʻOtuá, pea ʻokú ne fakakau mai ai ʻa e ʻuhinga ko eni ki hono tokangaʻi ʻo e fekaú ni: “Ka ke monuʻia, pea ke nofo fuoloa ʻi mamani.” (Efeso 6:2, 3) Ko e totongí ʻoku māʻolunga. Ko ia, te tau fai leva ai ha vakai foʻou ki he meʻa ʻoku ʻuhinga moʻoni ki ai ʻa e fakaʻapaʻapa ki hoʻo tamaí mo hoʻo faʻeé.
ʻUhinga ʻo e ‘Fakaʻapaʻapaʻi’ Kinauá
Ko e “fakaʻapaʻapa” ʻoku kau ki ai ʻa hono tali ʻa e mafai kuo fokotuʻu totonú. Hangē ko ení, ʻoku fekauʻi ʻa e kau Kalisitiané ke “fakaabaaba ki he tuʻi.” (1 Pita 2:17, PM) Lolotonga ʻe ʻikai te ke loto-tatau maʻu pē nai mo ha pule fakapuleʻanga, ko hono tuʻungá pe lakangá ʻoku kei totonu ke fakaʻapaʻapaʻi. ʻI he tuʻunga meimei tatau, kuo foaki ʻe he ʻOtuá ki he ngaahi mātuʻá ʻa e mafai tefito ʻi he fāmilí. ʻOku ʻuhinga ení kuo pau ke ke tali ʻa ʻena totonu kuo foaki faka-ʻOtua ke fokotuʻu ha ngaahi tuʻutuʻuni kiate koé. Ko e moʻoni, ʻe anga-fakanainai ange nai ʻa e ngaahi mātuʻa kehé ʻi hoʻo ongo mātuʻá. Ka, ko hoʻo ongo mātuʻá ʻoku haʻanaua ʻa e ngāue ko hono fakapapauʻi ʻa e meʻa ʻoku lelei taha kiate koé—pea ʻe kehekehe nai ʻa e ngaahi tuʻungá ʻi he kehekehe ʻa e ngaahi fāmilí.
ʻOku toe moʻoni foki naʻa mo e ongo mātuʻa lelei tahá ʻe lava ke na fai taʻeʻuhinga ʻi he taimi ʻe niʻihi—naʻa mo e anga-filifilimānako. Ka ʻi he Palovepi 7:1, 2 naʻe pehē ai ʻe ha mātuʻa poto ʻe taha: “Tama, . . . tauhi ʻeku ngaahi fekau, pea te ke moʻui.” Pehē pē, ko e ngaahi tuʻutuʻuni pe “ngaahi fekau” ʻa hoʻo ongo mātuʻá, ʻoku faʻa fakataumuʻa ia ki hoʻo leleí pea ko ha fakahaaʻi ia ʻo ʻena ʻofa mo e tokanga moʻoní.
Ko e fakatātaá, naʻe toutou tala kia John ʻe heʻene faʻeé ke ne ngāueʻaki maʻu pē ʻa e ʻaluʻanga ʻi ʻolunga ʻi he hala lahi leini-ono ʻoku ofi ki honau ʻapí. ʻI he ʻaho ʻe taha, naʻe poleʻi ia ʻe ha ongo tamaiki fefine ʻi he ʻapiakó ke ne hala tuʻusi atu ʻi he loto halá tonu. ʻI hono tukunoaʻi ʻa ʻena luma “kete kovi!” angé, naʻe ʻalu ʻa John ʻi he ʻaluʻangá. ʻI heʻene kei lue atú, naʻe fanongo ʻa John ki ha taʻofi kikī. ʻI heʻene sio hifó, naʻá ne mamata ʻi he fakalilifuʻia ki hono tuiʻi ʻa e ongo tamaiki fefiné ʻe ha kā ʻo na punakaki! Ko e moʻoni, ko e talangofua ki hoʻo ongo mātuʻá ʻoku tātātaha ke hoko ki ha tuʻunga ko e moʻui pē pea mo e mate. Neongo ia, ko e talangofuá ʻoku faʻa ʻaonga ia kia koe.
Ko e ‘fakaʻapaʻapa ki hoʻo ongo mātuʻá’ ʻoku toe ʻuhingá ko hono tali ʻa e fakatonutonú, ʻo ʻikai ke fakalolongo fakaʻiteʻita pe tōlili ʻi hono ʻoatu iá. Ko ha vale pē ʻokú ne “taʻetokaʻi ʻa e akonaki fakapoto ʻa ʻene tamai,” ko e lau ia ʻa e Palovepi 15:5.
Fakaʻosí, ko e fakahaaʻi ʻo e fakaʻapaʻapá ʻoku ʻuhinga ki ha meʻa lahi ange ʻi hono ʻoatu pē ʻo e fakaʻapaʻapa totonú pe talangofua taʻefietalangofuá. Ko e foʻi veape faka-Kalisi totonu ʻoku liliu ko e “fakaʻapaʻapa” ʻi he Tohi Tapú ʻoku ʻuhinga tefitó, ke vakai ki ha taha ʻoku mahuʻinga lahi. ʻOku totonu leva ai ke vakai ki he ongo mātuʻá ʻokú na mahuʻinga, fakamahuʻingaʻi lahi mo maongo loloto kia koe. ʻOku kau ki he meʻá ni ʻa hono maʻu ha ongoʻi māfana mo houngaʻia kia kinaua. Kae kehe, ʻoku maʻu ʻe he toʻutupu ʻe niʻihi ha meʻa pē kae ʻikai ko e ongoʻi māfaná ki heʻenau ongo mātuʻá.
Ngaahi Mātuʻa Palopalemaʻiá—ʻOku Tuha mo e Fakaʻapaʻapá?
Ko ha finemui ko Gina naʻá ne tohi: “Ko ʻeku tamaí naʻe inu lahi ʻaupito, pea naʻe ʻikai lava ke u mohe he naʻe lahi ʻa e fekīhiaki mo e kaikaila ʻa ʻeku ongo mātuʻá. Naʻá ku tokoto pē ʻi he funga mohengá ʻo tangi. Naʻe ʻikai lava ke u tala ange kia kinaua ʻa e anga ʻo ʻeku ongoʻi fekauʻaki mo iá koeʻuhí ʻe taaʻi nai au ʻe heʻeku fineʻeikí. ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú ‘fakaʻapaʻapa ki hoʻo tamaí,’ ka ʻoku ʻikai te u lava ia ʻe au.”
Ko e ngaahi mātuʻa ʻoku nau ʻiteʻita pe moʻui taʻetāú, ko e kau faʻa konā, pe nofo feʻiteʻitani ʻiate kinautolú—ʻoku nau tuha moʻoni mo e fakaʻapaʻapá? ʻIo, he ʻoku fakahalaiaʻi ʻe he Tohi Tapú ʻa e “manuki” ki ha mātuʻa pē. (Palovepi 30:17, PM) ʻOku toe fakamanatu mai ʻe he Palovepi 23:22 kia kitautolu ko hoʻo ongo mātuʻá naʻá na “fakatupu koe.” Ko e meʻá ni ʻataʻatā pē ko e ʻuhinga ia ke fakaʻapaʻapaʻi ai kinauá. Ko Gregory, ʻa ia naʻá ne fuʻu anga taʻefakaʻapaʻapa ʻaupito ʻi ha taimi ʻe taha, ʻokú ne pehē he taimí ni: “ʻOku ou fakamālō kia Sihova ko e ʻOtuá ʻi he ʻikai fakatooki au [ʻe heʻeku faʻeé] pe lī au ʻi ha kapa veve ʻi heʻeku kei pēpeé. Ko ha mātuʻa taʻehoa ia, pea naʻa mau toko ono. ʻOku ou ʻilo naʻe faingataʻa ʻaupito ia kiate ia.”
Neongo ʻa e ʻikai te na aʻusia ʻa e haohaoá, kuo fai foki ʻe hoʻo ongo mātuʻá ʻa e ngaahi feilaulau lahi maʻau. “ʻI he taimi ʻe taha ko e meʻa pē naʻe toe ke mau kaí ko ha kapa koane mo ha ngaahi foʻi koane mōmoa,” ko e hoko atu ia ʻa Gregory. “Naʻe ngaohi ia ʻe heʻeku fineʻeikí maʻamautolu fānaú, ka naʻe ʻikai ke kai ia. Naʻá ku ʻalu ʻo mohe mākona, ka naʻá ku hanganaki fifili ki he ʻuhinga naʻe ʻikai ke kai ai ʻa e fineʻeikí. ʻI heʻeku maʻu ko eni hoku fāmili pē ʻoʻokú, ʻoku ou ʻiloʻi ai naʻá ne fai ha feilaulau maʻamautolu.” (ʻOku fakamahuʻingaʻi ʻe ha fakatotolo ʻe taha ʻa hono tauhi ʻo ha kiʻi tama ki he taʻu 18 ki he $66,400.)
Fakatokangaʻi foki, koeʻuhí pē ko e faʻifaʻitakiʻanga ʻa ha mātuʻa ʻoku ʻikai ko e lelei tahá ia, ʻoku ʻikai ʻuhinga ai iá ko e meʻa kotoa pē ʻokú ne tala kia koé ʻoku hala. ʻI he ʻaho ʻo Sīsuú, naʻe ʻi he tuʻunga mele ʻa e kau taki lotú. Neongo ia, naʻe tala ʻe Sīsū ki he kakaí: “ʻIlonga ha meʻa ʻoku nau fekau kiate kimoutolu, mou fai ki ai mo tauhia; kae ʻoua naʻa mou faʻifaʻitaki ki heʻenau ngaue.” (Mātiu 23:1-3, 25, 26) ʻIkai ʻe malava ke ngāueʻaki ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ení ki he ngaahi mātuʻa ʻe niʻihi?
Fekuki mo e Ongoʻi Loto-Mamahí
Fēfē kapau ʻokú ke ongoʻi ʻoku mātuʻaki ngāuekoviʻaki ʻe ha mātuʻa ʻa hono mafaí?a Hanganaki anga-mokomoko. Ko e angatuʻú ʻoku ʻikai te ne lavaʻi ha meʻa, pehē ki he tōʻonga tāufehiʻá mo e fakaʻitá. (Koheleti 8:3, 4; fakafehoanaki mo e Koheleti 10:4.) Naʻe hoko ʻo loto-mamahi ha kiʻi taʻahine taʻu 17 ʻi heʻene ongo mātuʻá koeʻuhí naʻá na fuʻu femoʻuekina ʻi heʻena ngaahi makuku pē ʻa kinauá pea matamata fakataʻetaʻetokanga ange ai kiate ia. Ko e loto-mamahi kiate kinauá naʻe tō leva ia ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapu naʻe feinga ʻa ʻene ongo mātuʻá ke akoʻi kiate iá. ʻI he fakaʻita moʻoní, naʻá ne ʻahiʻahiʻi ʻa e fehokotaki fakasino taʻetāú mo e ngāuekoviʻaki ʻa e faitoʻo kona tapú. “Naʻá ku ongoʻi ko ʻeku sāuni ia ki heʻeku ongo mātuʻá,” ʻa ʻene fakamatala tamakí. Ka ʻi he fakaʻitá, naʻá ne fakalaveaʻi pē ai ʻe ia ia.
ʻOku fakatokanga mai ʻa e Tohi Tapú: “ʻOku ai ʻa e ʻita: vakai naʻa taupoaʻi ai koe ki he taʻe fai ha tokaʻi pe [ngaahi tōʻonga] fakaʻita . . . Tokanga: ʻoua te ke hinga ki he kovi.” (Siope 36:18-21) Fakatokangaʻi ko e ngaahi mātuʻá te nau fai ha fakamatala ʻi he ʻao ʻo Sihová ki heʻenau tōʻongá pea te nau fai ha tali ki ha ngaahi tōʻonga taʻetotonu mafatukituki pē.—Kolose 3:25.
ʻOku pehē ʻe he Palovepi 19:11: “Ko e fakapotopoto ʻa ha tangata ʻa ia ʻoku ne fakatotoka ai ki he ʻita: pea ko ʻene lakai ha angahala ko hono langilangi ia.” ʻI he taimi ʻe niʻihi, ʻoku lelei tahá ke feinga ke fakamolemoleʻi pea fakangaloʻi ʻa e ngaahi tōʻonga fakalotomamahi ʻa ha mātuʻa. ʻI he ʻikai nōfoʻi ʻi heʻene ngaahi fehālaakí, tokanga ki hono ngaahi ʻulungāanga leleí. Ko e fakatātaá, ko Dody naʻá ne maʻu ha faʻē naʻe ʻikai haʻane ongoʻi ʻe taha pea mo ha tamai-ua ʻolokahōlika. Fakatokangaʻi ʻa e anga ʻo hono lōmia ʻe heʻene vavanga ki heʻena ngaahi tōnounoú ʻa e loto-koná. ʻOkú ne pehē: “Mahalo ko e ʻikai teitei fakahaaʻi ʻe he fineʻeikí ha ʻofa ʻia kimauá he ʻi hono tuʻunga ko ha toko taha naʻe ngaohikovia ʻi heʻene kei siʻí naʻe ʻikai pē ke akoʻi ʻa e founga ia ko iá kiate ia. Naʻe hā mei heʻeku tamai-uá ha mahuʻingaʻia ʻi heʻema ngaahi ngāué ʻi he taimi naʻe ʻikai ke konā aí, ka naʻe ʻikai ke faʻa pehē ia. Neongo ia, naʻe ʻi ai maʻu pē ʻa e ʻato ki homa ʻulú mo e meʻakai ʻi he ʻaisí kiate au mo hoku tokouá.”
Ko e meʻa ʻoku lelei aí, ko e ngaahi mātuʻa anga-kehe pe taʻetokangá ʻoku tokosiʻi pē. ʻOku ngali lahi ange ko hoʻo ongo mātuʻá ʻokú na mahuʻingaʻia ʻia koe pea ʻokú na feinga ke fokotuʻu ha faʻifaʻitakiʻanga lelei. Naʻa mo ia, te ke ongoʻi loto-mamahi nai ʻi ha taimi ʻia kinaua. “ʻI he taimi ʻe niʻihi, ʻi heʻeku talanoa mo e fineʻeikí ki ha palopalema pea ʻikai lava ke ne mahinoʻi ʻeku ʻuhingá,” ko e fakahā ia ʻe ha talavou ko Roger, “te u ʻita lahi peá u leaʻaki ha meʻa ʻi he fakaʻita koeʻuhí pē ke ne loto-mamahi ai. Ko e founga ia naʻá ku faisāuni ai kiate iá. Ka ʻi he taimi naʻá ku mavahe ai ʻo ʻalú, naʻá ku ongoʻi kovi ʻaupito, pea naʻá ku ʻilo naʻe ʻikai foki ke ongoʻi sai mo ia.”
Ko e ngaahi lea taʻefakakaukauʻí ʻe ‘mahokohoka’ mo “fakamamahi” nai, ka ʻe ʻikai te ne fakaleleiʻi ai ʻa hoʻo ngaahi palopalemá. “Ko e ʻelelo ʻo e poto ko e meʻa faitoʻo.” (Palovepi 12:18; 15:1, PM) “Neongo naʻe faingataʻa, naʻá ku foki ʻo kole fakamolemole,” ko e fakamatala ia ʻa Roger. “Naʻe lava leva ai ke u fakamatala anga-mokomoko ange ki he palopalemá, pea naʻe lava ke ma fakaleleiʻi ia.”
‘Ko e Meʻa Naʻe Lea ki Ai ʻEku Tangataʻeikí Naʻe Moʻoni’
ʻOku fakatupu tokangá he ko e toʻutupu ʻe niʻihi ʻoku nau fakaongosiaʻi kinautolu mo ʻenau ngaahi mātuʻá ʻi hono talitekeʻi ʻa e ngaahi fakahinohino fakaemātuʻá, ʻo toki ʻilo ange ki mui tā naʻe tonu pē ʻenau ongo mātuʻá. Ko e fakatātaá, fakakaukau angé kia Veda (naʻe lave ki ai ʻi he kamatá). Naʻá ne ʻalu ʻo ʻeva mo hono kaumeʻá ʻi he ʻaho ʻe taha. Naʻe fuʻu konā mo maʻu maliuana lahi ʻa hono kaumeʻá. Naʻe ʻikai lava ke mapuleʻi ʻa e kaá ʻo ne tuiʻi ai ha pou ʻuhila ʻi he kilomita ʻe 100 ki he houa. Naʻe hao ʻa Veda—fakataha mo ha foʻi matafa loloto ʻi hono foʻi laʻé. Naʻe hola ʻa hono kaumeʻá mei he feituʻú, ʻo ʻikai naʻa mo haʻane ʻasi ʻi he falemahakí ke tokoni kiate ia.
“ʻI he taimi naʻe aʻu mai ai ʻeku ongo mātuʻá ki he falemahakí,” ko e fakahā ia ʻa Veda, “naʻá ku tala ange kia kinaua ko e meʻa kotoa pē naʻe lea ki ai ʻeku tangataʻeikí naʻe moʻoni pea naʻe tonu pē ke u sinaki fanongo fuoloa ki muʻa. . . . Naʻá ku fai ha fehālaaki lahi, pea naʻe mei mole ai ʻeku moʻuí.” Hili iá, naʻe fai ʻe Veda ha ngaahi liliu lahi ʻi heʻene tōʻonga ki heʻene ongo mātuʻá.
Mahalo ʻe feʻungamālie nai foki mo ha ngaahi liliu ʻi hoʻo tafaʻakí. ʻE hā ngali hangē moʻoni nai ha foʻi fakakaukau fakaʻolokuongá ʻa e ‘fakaʻapaʻapa ki hoʻo ongo mātuʻá.’ Ka ʻoku ʻikai ngata ʻi he fakapotopoto ke fai ʻa e meʻa ko iá ka ko e meʻa totonu foki ia ke fai ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá. Fēfē kapau ʻokú ke fiemaʻu ke fakahā ʻa e fakaʻapaʻapá ki hoʻo ongo mātuʻá ka ʻokú ke ongoʻi ʻoku ʻikai ke mahinoʻi koe pe haʻihaʻisia nai ʻi he ngaahi fakangatangatá? Tau sivisiviʻi angé ʻa e founga ʻe lava ke ke fakaleleiʻi ai ʻa hoʻo moʻuí ʻi he ngaahi tuʻunga ko iá.
[Fakamatala ʻi lalo]
a ʻOku ʻikai te mau ʻuhinga heni ki he ngaahi tuʻunga ʻo e ngaohikovia fakaesino pe fakaefehokotaki fakasino ʻa ia ʻe fiemaʻu nai ai ki ha talavou ke kumi ki ha tokoni taukei ange ʻi tuʻa mei ʻapi.
Ngaahi Fehuʻi ki he Fetalanoaʻaki
◻ Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e fakaʻapaʻapa ki heʻete ongo mātuʻá?
◻ Ko e hā ʻoku lahi fau ai ʻa e tuʻutuʻuni ʻoku fokotuʻu ʻe he ngaahi mātuʻá? ʻE ʻaonga nai ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni ko iá kia koe?
◻ ʻOku totonu ke ke fakaʻapaʻapa ki hoʻo ongo mātuʻá kapau ʻoku ala fakaangaʻi ʻena tōʻongá? Ko e hā hono ʻuhingá?
◻ Ko e hā ha ngaahi founga ola lelei ʻo e fekuki mo e loto-mamahi te ke ongoʻi nai ʻi he taimi ʻe niʻihi ki hoʻo ongo mātuʻá? Ko e hā ha ngaahi founga fakavalevale?
[Fakamatala ʻi he peesi 16]
“Naʻá ku ongoʻi naʻe anga-kovi ʻa ʻeku tamaí pea naʻe ʻikai pē te ne loto ke u maʻu ha taimi lelei, ko ia naʻá ku ʻalu ʻo fai ʻa e meʻa naʻá ku loto ki aí”
[Fakatātā ʻi he peesi 12]
ʻOku totonu ke fēfē hoʻo vakai ki he ngaahi tuʻutuʻuni ʻa hoʻo ongo mātuʻá?
[Fakatātā ʻi he peesi 14]
ʻE pau nai ke ke fakaʻapaʻapa ki he ngaahi mātuʻa ʻoku fakaangaʻi ʻenau tōʻongá?