KUPU AKO 7
Mahinoʻi ʻa e Tuʻunga-ʻUlu ʻi he Fakatahaʻangá
“Ko e Kalaisí ko e ʻulu ia ʻo e fakatahaʻangá, ko ha fakamoʻui ia ʻo e sinó.”—ʻEF. 5:23.
HIVA 3 Ko e ʻOtuá ko e ʻOfa
ʻI HE KUPÚ NIa
1. Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻe taha ʻoku fāʻūtaha ai ʻa e fāmili ʻo Sihová?
ʻOKU tau fiefia ʻi he hoko ko ha konga ʻo e fāmili ʻo Sihová. Ko e hā ʻoku mātuʻaki melino mo fāʻūtaha ai hotau fāmilí? Ko e ʻuhinga ʻe taha he ko kitautolu kotoa ʻoku tau fai hotau lelei tahá ke fakaʻapaʻapaʻi ʻa e fokotuʻutuʻu ʻo e tuʻunga-ʻulu kuo fokotuʻu ʻe Sihová. Ko hono moʻoní, ko ʻetau mahinoʻi lelei ange ʻa e fokotuʻutuʻu ʻo e tuʻunga-ʻulú ko ʻetau fāʻūtahá ange ia.
2. Ko e hā ʻa e ngaahi fehuʻi te tau tali ʻi he kupu ko ení?
2 ʻI he kupu ko ení, te tau lāulea ai ki he tuʻunga-ʻulú ʻi heʻene haʻu ki he fakatahaʻangá. Te tau tali foki mo e ngaahi fehuʻi ko ení: Ko e hā ʻa e ngafa ʻo e fanga tuofāfiné? Ko e moʻoni ko e tokoua kotoa pē ko e ʻulu ia ʻo e tuofefine kotoa? ʻOku tatau ʻa e mafai ʻoku maʻu ʻe he kau mātuʻá ki he fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné mo e mafai ʻoku maʻu ʻe ha ʻuluʻi fāmili ki hono uaifí mo e fānaú? ʻUluakí, tau lāulea angé ki he founga ʻoku totonu ke tau vakai ai ki he fanga tuofāfiné.
ʻOKU TOTONU KE FĒFĒ ʻETAU VAKAI KI HE FANGA TUOFĀFINÉ?
3. ʻE lava fēfē ke tau fakalahi ʻetau houngaʻia ʻi he ngāue hotau fanga tuofāfiné?
3 ʻOku tau houngaʻia ʻi hotau fanga tuofāfine ʻoku nau ngāue mālohi ke tokangaʻi honau fāmilí, malangaʻi ʻa e ongoongo leleí pea mo poupou ki he fakatahaʻangá. ʻE lava ke tau fakalahi ʻetau houngaʻia ʻiate kinautolú ʻaki ʻa e fakakaukau ki he anga ʻo e vakai ʻa Sihova mo Sīsū kiate kinautolú. Te tau maʻu ʻaonga foki mei he fakakaukau ki he anga ʻo e fakafeangai ʻa e ʻapositolo ko Paulá ki he kakai fefiné.
4. ʻOku anga-fēfē hono fakahaaʻi ʻe he Tohi Tapú ʻoku fakamahuʻingaʻi ʻe Sihova ʻa e kakai fefiné ʻo pehē foki ki he kakai tangatá?
4 ʻOku fakahaaʻi mai ʻe he Tohi Tapú ʻoku fakamahuʻingaʻi ʻe Sihova ʻa e kakai fefiné ʻo pehē foki ki he kakai tangatá. Ko e fakatātaá, ʻi he ʻuluaki senitulí, naʻe foaki ʻe Sihova ʻa e laumālie māʻoniʻoní ki he kakai fefine pehē foki ki he kakai tangata, pea fakaivia kinautolu ke nau fai ʻa e ngaahi ngāue fakaemana hangē ko e lea ʻi he ngaahi lea kehekehe. (Ngā. 2:1-4, 15-18) Kuo pani ʻa e kakai fefine mo e kakai tangata ʻaki ʻa e laumālie māʻoniʻoní pea nau maʻu ʻa e ʻamanaki ke pule fakataha mo Kalaisi. (Kal. 3:26-29) ʻOku maʻu ʻe he kakai fefiné mo e kakai tangatá ʻa e ʻamanaki ke moʻui taʻengata ʻi he māmaní. (Fkh. 7:9, 10, 13-15) Pea ʻoku vaheʻi ki he kakai tangatá mo e kakai fefiné ke malanga mo faiakoʻaki ʻa e ongoongo leleí. (Māt. 28:19, 20) Ko hono moʻoní, ʻoku fakamatala ʻa e tohi Ngāué ki ha ngāue ʻa ha tuofefine ko Pīsila fakataha mo hono husepānití ʻa ʻAkuila, ʻi heʻena tokoni ke fakamatalaʻi ʻa e moʻoní ke toe totonu ange ki he tangata ako lelei ko ʻApolosi.—Ngā. 18:24-26.
5. Ko e hā ʻoku fakahaaʻi ʻi he Luke 10:38, 39, 42 fekauʻaki mo e vakai ʻa Sīsū ki he kakai fefiné?
5 Naʻe fakaʻapaʻapaʻi ʻe Sīsū ʻa e kakai fefiné. Naʻe ʻikai ke ne muimui ʻi he tōʻonga ʻa e kau Fālesí, ʻa ia naʻa nau siolalo ki he kakai fefiné pea aʻu ʻo ʻikai lea kiate kinautolu ʻi he feituʻu kakaí, pea ʻikai ʻaupito ke nau talanoa mo kinautolu ki he Folofolá. ʻI hono kehé, naʻe fakakau ʻe Sīsū ʻa e kakai fefiné ʻi heʻene talanoa mo ʻene kau ākongá ki he ngaahi moʻoni fakalaumālie lolotó.b (Lau ʻa e Luke 10:38, 39, 42.) Naʻe toe kau foki mo e kakai fefine ʻi heʻene ngaahi fononga fakamalangá. (Luke 8:1-3) Pea naʻe ʻoange ʻe Sīsū kiate kinautolu ʻa e monū ke tala ki he kau ʻapositoló kuo fokotuʻu hake ia mei he maté.—Sione 20:16-18.
6. Naʻe anga-fēfē hono fakahaaʻi ʻe he ʻapositolo ko Paulá naʻá ne fakaʻapaʻapaʻi ʻa e kakai fefiné?
6 Naʻe fakamanatu ʻe he ʻapositolo ko Paulá kia Tīmote ke fakaʻapaʻapaʻi ʻa e kakai fefiné. Naʻe tala ange ʻe Paula kiate ia ke fakafeangai ki he “kau fefine taʻumotuʻa angé ʻo hangē ko ha ngaahi faʻē” pea vakai ki he “kau fefine taʻu iiki angé ʻo hangē ko [hano] fanga tuofāfiné.” (1 Tīm. 5:1, 2) Naʻe tokoniʻi lahi ʻe Paula ʻa Tīmote ke ne hoko ko ha Kalisitiane matuʻotuʻa, ka naʻá ne ʻiloʻi ko e faʻē ʻa Tīmoté mo ʻene kui fefiné naʻá na fuofua akoʻi kia Tīmote ʻa e “ngaahi tohi māʻoniʻoní.” (2 Tīm. 1:5; 3:14, 15) Naʻe lave ʻa Paula ki he hingoa ʻo e fanga tuofāfine ʻi heʻene tohi ki he Kau Lomá. Naʻe ʻikai ngata pē ʻene fakatokangaʻi ʻa e ngāue ʻa e fanga tuofāfiné ka naʻá ne toe fakahaaʻi ʻa e houngaʻia ʻiate kinautolu ko e kau faifekau Kalisitiane.—Loma 16:1-4, 6, 12; Fil. 4:3.
7. Ko e hā ʻa e ongo fehuʻi te tau lāulea ki ai ʻi he taimi ní?
7 Hangē ko e ngaahi palakalafi ki muʻá, ʻoku fakahaaʻi ai ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha makatuʻunga Fakatohitapu ke fakakaukau ai ki he fanga tuofāfiné ʻoku nau māʻulalo ange ʻi he fanga tokouá. Ko hotau fanga tuofāfine anga-ʻofa mo nima-homó ʻoku nau ʻaonga moʻoni, pea ʻoku falala ʻa e kau mātuʻá ki heʻenau tokoni ke pouaki ʻa e melino mo e fāʻūtaha ʻi he fakatahaʻangá. Ka ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi fehuʻi ʻe niʻihi ʻoku fiemaʻu ke tau tali. Ko e fakatātaá: Ko e hā ʻoku fiemaʻu ai ʻe Sihova ki ha tuofefine ke ne tui ha pūlou ʻi ha ngaahi tuʻunga pau? Koeʻuhi ko e fanga tokouá pē ʻoku fakanofo ke nau hoko ko e kau mātuʻa mo e kau sevāniti fakafaifekau, ʻoku ʻuhinga iá ko e tokoua kotoa pē ko e ʻulu ia ʻo e tuofefine kotoa ʻi he fakatahaʻangá?
KO E TOKOUA KOTOA PĒ KO E ʻULU IA ʻO E TUOFEFINE KOTOA?
8. Fakatatau ki he ʻEfesō 5:23, ko e tokoua kotoa pē ko e ʻulu ia ʻo e tuofefine kotoa? Fakamatalaʻi.
8 Ko e tali nounou ki aí ko e ʻikai! Ko ha tokoua ʻoku ʻikai ko e ʻulu ia ʻo e fanga tuofāfine kotoa ʻi he fakatahaʻangá; ko Kalaisi ia. (Lau ʻa e ʻEfesō 5:23.) ʻI he fāmilí, ko e husepānití ʻokú ne maʻu ʻa e mafai ki hono uaifí. Ko ha foha ʻosi papitaiso ʻoku ʻikai ko e ʻulu ia ʻene faʻeé. (ʻEf. 6:1, 2) Pea ʻi he fakatahaʻangá, ʻoku fakangatangata pē ʻa e mafai ʻo e kau mātuʻá ki he fanga tuofāfiné mo e fanga tokouá. (1 Tes. 5:12; Hep. 13:17) Ko e kakai fefine teʻeki mali ka ʻoku ʻikai ke nau kei nofo mo ʻenau tamaí mo ʻenau faʻeé ʻoku nau kei fakaʻapaʻapaʻi pē ʻenau ongo mātuʻá mo e kau mātuʻá. Kae kehe, hangē ko e kakai tangata ʻi he fakatahaʻangá, ʻoku taha pē honau ʻulú ko Sīsū.
Ko e faʻahinga teʻeki mali ʻoku ʻikai ke nau kei nofo mo ʻenau ongo mātuʻá ʻoku nau ʻi he malumalu ʻo e tuʻunga-ʻulu ʻo Sīsuú (Sio ki he palakalafi 8)
9. Ko e hā ʻoku fiemaʻu ai ʻi he taimi ʻe niʻihi ki he fanga tuofāfiné ke nau tui ha pūlou?
9 Kae kehe, ko hono moʻoní, kuo fakanofo ʻe Sihova ʻa e kakai tangatá ke nau takimuʻa ʻi he faiako mo e lotu ʻi he fakatahaʻangá, pea kuo ʻikai ke ne ʻoange ʻa e mafai ko iá ki he kakai fefiné. (1 Tīm. 2:12) Ko e hā hono ʻuhingá? Ke tauhi ʻa e tuʻunga maau ʻi hono fāmilí—hangē pē ko e ʻuhinga naʻá ne fakanofo ai ʻa Sīsū ke hoko ko e ʻulu ʻo e tangatá. Kapau ʻoku aʻu ki ha tuʻunga ʻe fiemaʻu ki ha tuofefine ke ne fakahoko ha ngafa ʻa ia ko e anga-mahení ke fai pē ʻe ha tokoua, ʻoku fiemaʻu leva ʻe Sihova ke ne tui ha pūlou.c (1 Kol. 11:4-7) ʻOku fiemaʻu ʻe Sihova ke fai eni ʻe he fanga tuofāfiné, koeʻuhi ko ha founga ia ke nau fakahāhā ai ʻa e fakaʻapaʻapa ki he tuʻunga-ʻulu kuó ne fokotuʻú, ʻo ʻikai ke fakasiʻia ai honau mahuʻingá. ʻI he fakakaukau ki he ngaahi moʻoniʻi meʻa ko iá, te tau tali he taimí ni ʻa e fehuʻi: Ko e hā ʻa e lahi ʻo e mafai ʻoku maʻu ʻe he ngaahi ʻuluʻi fāmilí mo e kau mātuʻá?
NGAFA ʻO E ʻULUʻI FĀMILÍ MO E KAU MĀTUʻÁ
10. Ko e hā ʻe hehema nai ai ha mātuʻa ke faʻu ha ngaahi lao maʻá e fakatahaʻangá?
10 Ko e kau mātuʻá ʻoku nau ʻofa ʻia Kalaisi, pea ʻoku nau ʻofa ʻi he ‘fanga sipi’ kuo ʻoange ʻe Sihova mo Sīsū ke nau tokangaʻí. (Sione 21:15-17) ʻI ha ʻuhinga lelei, ʻe fakakaukau nai ha mātuʻa ʻokú ne hangē ha tamai ki he faʻahinga ʻi he fakatahaʻangá. Te ne fakaʻuhinga nai kapau ʻoku maʻu ʻe ha ʻuluʻi fāmili ʻa e totonu ke ne faʻu ʻa e lao ke maluʻi hono fāmilí, ko ha mātuʻa ʻoku lava ke ne faʻu ʻa e ngaahi lao ʻokú ne fakakaukau ʻe maluʻi ai ʻa e fanga sipi ʻa e ʻOtuá. Pea ʻoku fakaʻaiʻai ʻe he fanga tokoua mo e fanga tuofāfine ʻe niʻihi ʻa e kau mātuʻá ke nau hoko ko honau ʻulu fakalaumālie ʻaki ʻa e kole kiate kinautolu ke nau fai ʻa e ngaahi filí maʻanautolu. Ka ʻoku maʻu nai ʻe he kau mātuʻa ʻi he fakatahaʻangá mo e ngaahi ʻuluʻi fāmilí ʻa e mafai tatau?
Ko e kau mātuʻá ʻoku nau tokangaʻi ʻa e ngaahi fiemaʻu fakalaumālie mo fakaeongo ʻa e fakatahaʻangá. Kuo ʻoange ʻe Sihova ʻa e fatongia ke nau tauhi ʻa e fakatahaʻangá ke maʻa fakaeʻulungaanga (Sio ki he palakalafi 11-12)
11. ʻOku anga-fēfē ʻa e faitatau ʻa e ngafa ʻo e ngaahi ʻuluʻi fāmilí mo e kau mātuʻá?
11 Naʻe fakahaaʻi ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi faitatau ʻe niʻihi ʻi he ngafa ʻo ha ʻuluʻi fāmili mo ha mātuʻa. (1 Tīm. 3:4, 5) Ko e fakatātaá, ʻoku finangalo ʻa Sihova ki he ngaahi mēmipa ʻo e fāmilí ke nau talangofua ki he ʻulu ʻo e fāmilí. (Kol. 3:20) Pea ʻokú ne finangalo ki he faʻahinga ʻi he fakatahaʻangá ke nau talangofua ki he kau mātuʻá. ʻOku ʻamanekina ʻe Sihova ʻa e ngaahi ʻuluʻi fāmilí mo e kau mātuʻá ke nau fakapapauʻi ʻoku moʻui lelei fakalaumālie ʻa e faʻahinga ʻoku nau tokangaʻí. ʻOku toe tokangaekina foki ʻe he ngaahi ʻuluʻi fāmilí mo e kau mātuʻá ʻa e ngaahi fiemaʻu fakaeongo ʻa e faʻahinga ʻoku ʻi he malumalu honau mafaí. Pea hangē ko e ngaahi ʻuluʻi fāmili leleí, ko e kau mātuʻá ʻoku nau fakapapauʻi ko e faʻahinga ʻoku nau tokangaʻí ʻoku nau maʻu ʻa e tokoni ʻi he taimi faingataʻá. (Sēm. 2:15-17) ʻIkai ko ia pē, ʻoku ʻamanekina ʻe Sihova ʻa e kau mātuʻá mo e ngaahi ʻuluʻi fāmilí ke nau pouaki ʻene ngaahi tuʻungá pea “fai pē ki he ngaahi meʻa kuo tohí” ʻi he Tohi Tapú.—1 Kol. 4:6.
Ko e ngaahi ʻuluʻi fāmilí kuo ʻoange kiate kinautolu ʻe Sihova ʻa e mafai ke takimuʻa ʻi honau fāmilí. Ki muʻa ke fai ha fili, ko ha ʻuluʻi fāmili anga-ʻofa te ne talanoa mo hono uaifí (Sio ki he palakalafi 13)
12-13. Hangē ko ia ʻi he Loma 7:2, ʻoku anga-fēfē ʻa e kehekehe ʻa e ngafa ʻo e ngaahi ʻuluʻi fāmilí mo e kau mātuʻá?
12 Kae kehe, ʻoku ʻi ai foki ʻa e ngaahi kehekehe mahuʻinga ʻi he ngafa ʻo ha mātuʻa mo e ngafa ʻo ha ʻuluʻi fāmili. Ko e fakatātaá, kuo vaheʻi ʻe Sihova ki he kau mātuʻá ke nau ngāue ko e kau fakamaau, pea kuó ne ʻoange kiate kinautolu ʻa e fatongia ke kapusi ʻa e kau faiangahala taʻefakatomalá mei he fakatahaʻangá.—1 Kol. 5:11-13.
13 ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, kuo ʻoange ʻe Sihova ki he ngaahi ʻuluʻi fāmilí ha mafai ʻa ia kuo ʻikai ke ne ʻoange ki he kau mātuʻá. Ko e fakatātaá, kuó ne ʻoange ʻa e mafai ki ha ʻuluʻi fāmili ke ne faʻu ha lao maʻa hono fāmilí pea fakapapauʻi ʻoku nau talangofua ki ai. (Lau ʻa e Loma 7:2.) Hangē ko ení, ko ha ʻuluʻi fāmili ʻokú ne maʻu ʻa e totonu ke fili pe ko e fihá ʻoku totonu ke foki ai ki ʻapi ʻene fānaú ʻi he poʻulí. ʻOkú ne toe maʻu foki ʻa e mafai ke akonakiʻi ʻene fānaú kapau ʻoku nau talangataʻa ki he lao ko iá. (ʻEf. 6:1) Ko e moʻoni, ko ha ʻuluʻi fāmili anga-ʻofa ʻokú ne talanoa mo hono uaifí ki muʻa ke ne faʻu ʻa e ngaahi lao maʻa hono fāmilí; he ko ē ko kinauá ʻokú na “kakano pē taha.”d—Māt. 19:6.
FAKAʻAPAʻAPAʻI ʻA KALAISI KO E ʻULU ʻO E FAKATAHAʻANGÁ
Ko Sīsū, ʻi he malumalu ʻo e tuʻunga-ʻulu ʻo Sihová, okú ne tataki ʻa e fakatahaʻanga Kalisitiané (Sio ki he palakalafi 14)
14. (a) Fakatatau ki he Maʻake 10:45, ko e hā ʻoku feʻungamālie ai hono fakanofo ʻe Sihova ʻa Sīsū ko e ʻulu ʻo e fakatahaʻangá? (e) Ko e hā ʻa e ngafa ʻo e Kulupu Pulé? (Sio ki he puha “Ngafa ʻo e Kulupu Pulé.”)
14 Fakafou ʻi he huhuʻí, kuo fakatau mai ʻe Sihova ʻa e moʻui ʻa e tokotaha taki taha ʻi he fakatahaʻangá pea ʻe malava ke kau ki ai mo e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá. (Lau ʻa e Maʻake 10:45; Ngā. 20:28; 1 Kol. 15:21, 22) Ko ia ʻoku feʻungamālie ʻene fakanofo ʻa Sīsū ʻa ia naʻá ne foaki ʻene moʻuí ko ha huhuʻí ke hoko ko e ʻulu ʻo e fakatahaʻangá. ʻI he tuʻunga ʻo Sīsū ko hotau ʻulú, ʻokú ne maʻu ʻa e mafai ke faʻu ʻa e ngaahi lao ke tataki ʻaki ʻa e tōʻonga ʻa e faʻahinga taautaha, ngaahi fāmilí mo e fakatahaʻangá kotoa pea fakapapauʻi ʻoku nau talangofua ki ai. (Kal. 6:2) Ka ʻoku fai ʻe Sīsū ʻa e meʻa lahi ange ʻi hono faʻu pē ʻa e ngaahi laó. ʻOkú ne fafanga mo tauhi kitautolu taki taha.—ʻEf. 5:29.
15-16. Ko e hā ʻokú ke ako mei he fakamatala naʻe fai ʻe ha tuofefine ko Marley mo ha tokoua ko Benjamin?
15 ʻOku fakahāhā ʻe he fanga tuofāfiné ʻoku nau fakaʻapaʻapa kia Kalaisi ʻaki ʻenau muimui ki he fakahinohino ʻa e kau tangata kuó ne fakanofo ke nau tokangaʻi kinautolú. ʻOku loto-tatau ʻa e fanga tuofāfine tokolahi mo Marley, ko ha tuofefine ʻoku nofo ʻi ʻAmelika. ʻOkú ne pehē: “ʻOku ou fakamahuʻingaʻi moʻoni hoku ngafa ko ha uaifi mo hoku tuʻunga ko ha tuofefine ʻi he fakatahaʻangá. Naʻe fiemaʻu ke u hanganaki fakatupulekina ʻa e vakai totonu ki he fokotuʻutuʻu ʻa Sihova ki he tuʻunga-ʻulú. Ka ko hoku husepānití mo e fanga tokoua ʻi he fakatahaʻangá kuo nau ʻai ke faingofua ange ia kiate au, koeʻuhi ʻoku nau fakaʻapaʻapaʻi au pea fakahaaʻi ʻenau houngaʻia ʻi he ngāue ʻoku ou faí.”
16 ʻOku fakahāhā ʻe he fanga tokouá ʻoku nau mahinoʻi ʻa e fokotuʻutuʻu ʻo e tuʻunga-ʻulú ʻaki hono fakaʻapaʻapaʻi ʻa e fanga tuofāfiné. ʻOku pehē ʻe ha tokoua ko Benjamin, ʻoku nofo ʻi ʻIngilani: “Kuó u ako ʻa e meʻa lahi mei he tali ʻa e fanga tuofāfiné ʻi he ngaahi fakatahá pea mo ʻenau ngaahi fokotuʻu ki he founga ke ako ai mo hoko ʻo ola lelei ange ʻi he ngāue fakafaifekaú. ʻOku ou fakakaukau ko e ngāue ʻoku nau faí ʻoku mahuʻinga ʻaupito.”
17. Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau fakaʻapaʻapaʻi ʻa e tuʻunga-ʻulú?
17 ʻI he taimi ʻoku mahinoʻi mo fakaʻapaʻapaʻi ai ʻe he tokotaha kotoa ʻi he fakatahaʻangá—kakai tangata, kakai fefine, ʻuluʻi fāmili mo e kau mātuʻá ʻa e tuʻunga-ʻulú, ʻe melino leva ʻa e fakatahaʻangá. Pea hiliō he meʻa kotoa, ʻoku tau fakahīkihikiʻi ai ʻetau Tamai fakahēvani ʻofá ʻa Sihova.—Saame 150:6.
HIVA 43 ʻĀ, Tuʻu Maʻu, Mālohi
a Ko e hā ʻa e ngafa ʻo e fanga tuofāfine ʻi he fakatahaʻangá? Ko e tokoua kotoa pē ko e ʻulu ia ʻo e tuofefine kotoa? ʻOku maʻu ʻe he kau mātuʻá mo e ngaahi ʻuluʻi fāmilí ʻa e mafai tatau? ʻI he kupu ko ení, te tau lāulea ai ki he ngaahi faʻifaʻitakiʻanga mei he Folofolá ʻe tokoni ki heʻetau tali ʻa e ngaahi fehuʻi ko ení.
b Sio ki he palakalafi 6 ʻi he kupu “Mou Poupouʻi ʻa e Kakai Fefine Kalisitiané,” naʻe pulusi ʻi he ʻīsiu ʻo e Taua Leʻo ʻo Sepitema 2020.
c Sio ki he puha “Ko Fē Taimi ʻOku Totonu ke Tui Ai ʻe ha Tuofefine ha Pūlou?”
d Ki ha fakamatala pe ko hai ʻoku totonu ke ne fili ʻa e fakatahaʻanga ke ʻalu ki ai ha fāmili, sio ki he palakalafi 17-19 ʻi he kupu “Fakaʻapaʻapaʻi ʻa e Ngafa ʻo e Niʻihi Kehé ʻi he Fakatahaʻanga ʻa Sihová,” naʻe pulusi ʻi he ʻīsiu ʻo e Taua Leʻo ʻo ʻAokosi 2020.
e Ki ha fakamatala fakaikiiki ki he kaveinga ko ení, sio ki he tohi Tauhi Kimoutolu ʻi he ʻOfa ʻa e ʻOtuá, p. 209-212.
f Ki ha fakamatala kakato ki he ngafa ʻo e Kulupu Pulé, sio ki he ʻīsiu ʻo e Taua Leʻo ʻo Siulai 15, 2013, p. 20-25.