Te Mataupu e 8

“Ko Pili Mai te Malo”

1. Kaia ne fetaui ‵lei ei a pati a Ioane i te Mataio 3:​1-10 ki te taimi tenā?

KE TOE suke‵suke faka‵lei tatou ki faifaiga a te “Mesia te Takitaki” i tena vauga muamua. Ne lagona muamua a te fakapulaga fakapoi tenei mai te gutu o Ioane te Papatiso: “Sala‵mo, me ko pili mai te Malo o te lagi.” (Mataio 3:2) Ko pili o sae mai i te taimi tenā te tino telā ka fai fakamuli mo fai te tupu! E pelā mo te oko mai o te “fitusefulu o vaiaso,” ko te “vaiaso” o te alofa fakapito, ko te taimi foki tenā ke sala‵mo ei te kau Iutaia ki olotou agasala i te fakasologa o tulafono amio‵tonu kolā ne tuku atu ne te lotou Atua, ko Ieova, ki a latou. Me ko pili o oko atu te kau Isalaelu ki te aso o te fakamasinoga. Tela la, ne toe fai atu foki a Ioane ki takitaki lotu ‵loi o te fenua tenā: “Koutou ko tama a gata, ko oi ne fai ne ia koutou ke ‵tele keatea mai te kaitaua telā ka oko mai? Ke na fakaasi mai la a fua kolā e fetaui ‵lei mo te salamo. Ko tuku nei te takū i aka o lakau konā; tela la, so se lakau telā e se fua mai ei a fuaga ‵lei ka ‵kati ki lalo kae ka ‵pei ki te afi.”​—Mataio 3:​7, 8, 10.

2. (a) Ne ‵kese pefea te papatisoga o Iesu? (e) ‘I te taimi ne kamata ei tena galuega,’ ne a mea ne fe‵paki mo ia?

² I te taimi foki loa tenā ne fanatu ei a Iesu mai Kalilaia ki te Iolitana kae ne fai atu ki a Ioane ke papatiso a ia. Ne iloa ne Ioane me e seai se agasala a Iesu, kae seki talia muamua ne ia ke fai penā. Kae ne ‵tau o ‵kese te papatisoga o Iesu. Ne ‵tau o fakailoa atu i ei me ko toka ‵lei Iesu i mua o Ieova ke fai ne ia te galuega fakapito telā ne tuku mai ne tena Tamana ke fai ne ia i te lalolagi nei. Tela la, se mea ‵tau ke papatiso a Iesu ki te vai.

“Kae, koi ‵talo a ia, kae ne matala te lagi kae ne fanaifo ki luga i a ia te agaga tapu i se foliga faka-te-foitino e pelā me se lupe, kae ne lagona ne ia te leo mai i te lagi: ‘A koe ko taku Tama, te fagasele, ko talia ne au koe.’ Kae, kāti ko tolusefulu foki a tausaga o Iesu i te taimi ne kamata ei ne ia tena galuega.”

Me i a ia ko te Mesia kae ko te tino foki telā ka fai fakamuli mo fai te Tupu, ne oso fakavave atu ei te Gata taumua, ko te Tiapolo, ki a ia, penā foki loa mo takitaki lotu Iutaia kolā ne fakaloi‵loi mai me i a latou e tavini atu ki te Atua.​—Luka 3:​21-23.

3. Ne ‵kese pefea a faiga a Iesu i te taimi ne fakaosoosogina ei a ia, i lō Atamu mo Eva?

³ “Kae ne ‵fonu a Iesu i te agaga tapu, ne tiakina ei ne ia te Iolitana, kae ne takitakigina a ia ne te agaga ki te koga lavaki i aso e fasefulu, kae i konā foki loa ne fakaosoosogina ei a ia ne te Tiapolo.” (Luka 4:​1, 2) Ne iloa ne Satani me i a Iesu ko te “Fanau” ne folafola mai ne te Atua kae ko ia foki telā ka lakalaka fakamuli ne ia te Tiapolo mo ana “fanau” ma‵sei. E mata, ne mafai o fakamakosukosu ne Satani te fuafuaga a Ieova mai i te faiga o Iesu ke se fakalogo ki a Ia? Ne fakalikiliki a Iesu i aso e fasefulu. Tela la, ne ‵kami ne te Tiapolo a Iesu, telā ne likiliki malosi, ke ‵fuli ne ia ne fatu mai te koga lavaki tenā ki ne falaoa. E tiga eiloa ko oti ne maua ne Iesu te malosi ke fai ei ne ia a vavega, ne ‵lei eiloa te sikimaiga ne ia o te tulafono amiotonu a Ieova, penei:

“Ko oti ne tusi mai penei, ‘E se ‵tau o ola fua te tagata i falaoa, kae i muna katoa kolā e aumai mai i te gutu o Ieova.’” (Mataio 4:​1-4; Teutelonome 8:3)

Kae e ‵kese tena faiga tenā i lō Eva mo tena avaga ko Atamu, me e tiga eiloa ne sikomia laua ne te ukega o meakai aogā, ne seki faka‵logo laua kae ne ‵kai eiloa laua ki te fuaga telā ne fakatapugina.

4. Se a te akoakoga ‵lei e maua ne tatou mai i te auala ne fetaui ei a Iesu mo te lua o fakaosoosoga?

⁴ E fakamaoni mai foki te loto maulalo o Iesu mo tena fakalagolago katoatoa ki tena Tamana, mai mea kolā ne fai ne ia i te suā fakaosoosoga. Ne taumafai Satani ke fai ne ia a Iesu ke manatu aka pelā me i a ia ko oko eiloa i te tāua aka pelā me ko te Tama a te Atua​—se tino lauiloa. Kae ke eva fua a ia ki lalo mai i te pui i luga o te faletapu, kae ka sapo a ia ne agelu a te Atua ko te mea ke se pakia ei a ia. Kae ne ‵teke Iesu ki te manatu valea tenā, kae ne toe siki mai foki ne ia te tulafono a Ieova, ana muna:

“Ne tusi mai foki penei, ‘E se ‵tau o tofotofo ne koe Ieova tou Atua.’” (Mataio 4:​5-7; Teutelonome 6:16)

E maua i ei se akoakoga mō latou katoa kolā e ma‵natu aka pelā me i a latou ko tavini a te Atua i aso nei: Ke se sōna fakamatamata se tino e uiga ki tena tulaga i mua o Ieova. ‵Tou fakamanuiaga mai te Atua e se fakalago‵lago fua ki mea kolā ne fai ne tatou i aso ko ‵teka io me ko ‵tou tulaga mua kae ki luga i te ‵tou tumau i te faka‵logo ki a ia ona ko te loto maulalo katoatoa, mo te āva malosi foki ki ana fakatokatokaga mo ana manakoga.​—Filipi 2:​5-7.

5. (a) Se a te mataupu tāua ne fakasino ki ei te tolu o fakaosoosoga? (e) Ne toe fakaaogā pefea ne Iesu a te tulafono a te Atua ke tali atu ki ei? (i) Ne fai pefea te mea tenā mo fai se fakaakoakoga ‵lei mō tatou i aso nei?

⁵ Oti aka loa, ne fai ei te ‵toe fakaosoosoga tāua! Oi, moi ne mafai ne Satani o faka‵se ne ia a Iesu i te mataupu tāua tenei e uiga ki te Malo! Telā, “ne ave ei a ia ne te Tiapolo ki se mauga e maluga ‵ki, kae ne fakaasi atu ki a ia a malo katoa o te lalolagi mo olotou ‵malu, kae ne fai atu foki penei ki a ia: ‘A mea katoa konei ka tuku atu ne au ki a koe māfai e totuli ifo koe kae tapuaki mai ki a au.’” Ne fakamatala atu ne Satani me mai i te taliaga o te tamā faiga tenā, e mafai ei o maua fakavave ne Iesu a te pulega ki tino katoa i te taimi eiloa tenā, e aunoa mo te faka‵tali i te fia selau o tausaga ki te taimi ne fuafuagina ne Ieova. Kae ne toe fakasino atu Iesu ki te tulafono a Ieova, i ana pati konei:

“Fano keatea, e Satani! Me ko oti ne tusi mai penei, ‘Ko Ieova tou Atua e ‵tau o tapuaki koe ki ei, kae ko ia fua tokotasi e ‵tau mo koe o tuku atu ki ei te taviniga ‵malu.’” (Mataio 4:​8-10; Teutelonome 6:13)

Ne toe fai foki i ei se fakaakoakoga ‵lei mō latou kolā e tavini atu ki a Ieova i aso nei! Faitalia me e pefea te leva e ‵tau o fa‵ki i ei, ke se fakagata lele eiloa ne latou, kolā e tuku atu te taviniga ‵malu ki a Ieova, a te lotou fakamuamua faeloa o te Malo o te Atua i olotou olaga. Ke mo a ma ‵fuli keatea latou o ati aka olotou tamā “malo” i te olaga maumea o te lalolagi a Satani.

“E SE SE VAEGA O TE LALOLAGI NEI”

6. (a) Ne pili mai pefea te Malo i te taimi tenā? (e) I te fakaaogaga o te 1 Petelu 2:​21, se a te fakaakoakoga a Iesu telā e ‵tau o tau‵tali a Kelisiano ki ei?

⁶ Ne a mea ne ‵soko atu ki te tekeatuga a Iesu ki fakaosoosoga a te Tiapolo? E fai mai penei ki a tatou te tala i te Tusi Tapu:

“Ne kamata o talai atu a Iesu kae ne fai atu penei: ‘Sala‵mo, koutou e tino, me ko pili mai te Malo o te lagi.’”

Ne pili mai pefea te Malo? Me ne tu atu i konā a Iesu Keliso, ko te tino telā ne fakaekegina ke fai mo fai te Tupu, kae ne “akoako atu ne ia . . . kae ne talai atu foki te tala ‵lei o te Malo.” E tokouke a tino ne tau‵tali atu ki a ia i koga katoa ne fano a ia ki ei. (Mataio 4:​17, 23-25) Ne fakaasi manino mai ne Iesu me i a latou kolā e talia ne latou ana akoakoga e se ‵tau o ‘fai mo fai ne vaega o te lalolagi, e pelā mo ia e se se vaega o te lalolagi.’ E ‵tau o ‵vae keatea latou mai te lalolagi mo ana auala ma‵sei kae fakasauā. E penā eiloa a mea e ‵tau o fai ne latou katoa kolā e fia tau‵tali atu ki a Iesu i aso nei.​—Ioane 17:​14, 16; 1 Petelu 2:21; ke onoono foki ki te Mataio 5:​27, 28; 26:52.

7. Ona ko pati a Iesu i te Ioane 8:​44, kaia e tāua ei ke suke‵suke nei tatou ki akoakoga a takitaki lotu e uiga ki te Tusi Tapu?

⁷ Ne fai atu penei a Iesu ki takitaki lotu i ona aso e uiga ki tapuakiga ‵se: “Koutou ne o‵mai mai te otou tamana ko te Tiapolo, kae e fai foki ne koutou a mea e loto te otou tamana ki ei. A ia se tino tatino i te taimi ne kamata ei a ia, kae seki tumau loa a ia i te munatonu, me e se nofo te munatonu i loto i a ia. Kafai e faipati a ia ki te loi, e faipati eiloa a ia e pelā mo ana uiga masani, me i a ia se tino loi kae ko te tamana foki o te loi.” (Ioane 8:44) Se mea tāua ‵ki eiloa mō tino valevale i aso konā, ke fakasaoloto latou ne latou eiloa mai tu ‵se (kolā ne maua fakamuli i te Talmud) kae kolā ne ‵tupu aka foki i te lotu a te kau Iutaia. Kae penā foki loa latou i aso nei kolā e fai pelā mo te kau Iutaia kae ne ‵nofo i olotou olaga kātoa i lotu a olotou tamana. Se mea tāua ‵ki ke suke‵suke latou me ko ‘tiaki’ ne olotou takitaki lotu te Muna a te Atua ko te mea ke akoako atu fua ne latou a tu a tino, io me ikai.​—Maleko 7:​9-13.

8, 9. (a) Kaia ne fai mai ei Iesu me i tena Malo “e se se vaega o te lalolagi nei”? (e) Kaia e fe‵paki ei Kelisiano ‵tonu mo fakasauāga? (i) Kaia e ‵tau ei o loto ma‵losi latou?

⁸ I te taimi ne fakamasino ei a Iesu me e ‵tau o tamate a ia me ikai, ne folafola atu a ia e uiga ki malo fakapolitiki i ona aso:

“Toku Malo e se se vaega o te lalolagi nei. Moifai toku Malo se vaega o te lalolagi nei, e taua atu aku tavini ke se tukugina atu au ki tino Iutaia. Kae ko te tonuga loa, e se mafua mai toku Malo i konei.”

E mafua mai te Malo o Iesu i te lagi. E maua ne te Malo tena malosi mai te ‵Toe Pule Sili, ko Ieova te Atua, kae e se ko Satani. Tela la, ne fakaaogā ne Satani ana “fanau” faka-te-lalolagi ke fakasauā ne latou a Iesu mo ana soko.​—Ioane 18:36.

⁹ Telā, ne fai atu ei Iesu ki ana soko ‵tonu, penei: “Konei eiloa a mea e fakatonu atu ne au ki a koutou, ko te mea ke fakatau a‵lofa koutou. Kafai e takalia‵lia te lalolagi ki a koutou, e iloa ne koutou me ne takalia‵lia te lalolagi ki a au a koi tuai o takalia‵lia ki a koutou. Moi ne fai koutou mo fai ne vaega o te lalolagi nei penei ka a‵lofa te lalolagi ki ana tino. Kae nei la, ona ko te mea tenei ka takalia‵lia te lalolagi ki a koutou, me i a koutou e se ne vaega o te lalolagi nei, kae ko oti foki ne filifili ne au koutou mai i te lalolagi.” (Ioane 15:​17-19) Ko oti ne takalia‵lia malosi ki tino kolā e tapuaki atu ki a Ieova kae ne fakasauāgina latou ke oko loa ki aso nei ona ko te lotou ‵vae keatea mai mea fakapolitiki mo amioga fakasauā kolā e masani o maua i aso nei. Kae e faka‵tali mai se taui maumea mō latou katoa kolā e manumalo fakamuli i te lalolagi nei. E pelā mo mea ne fakatalitonu mai ne Iesu ki ana soko: “Ka maua ne koutou a logo‵maega i te lalolagi nei, kae fakama‵losi! Ko oti ne manumalo au i te lalolagi.”​—Ioane 16:33.

A UIGA E ‵TAU O MAUA I TE TUPU

10, 11. (a) Ne a mea e fakaasi mai i ei me e se pule mai a tino pule o te lalolagi nei i te malosi o te Atua? (e) Kae e ‵kese mai mea konā, ne fakaasi mai pefea ne Iesu me e ‵tau o fai a ia mo fai te tupu?

¹⁰ Ne a uiga ka manako koe ki ei i se tino telā ka pule ki te lalolagi? A te tokoukega o tino pule i aso mua ne “tāgata ma‵losi,” ne māio kae ne ‵fete foki i te fakamata‵mata. Ne masani o fakamua‵mua ne latou olotou fakamalugaga totino i lō mea e ma‵nako ki ei a tino ma‵lalo. Ne fai‵pati fakamata‵mata a nisi pule me ne ati aka ne latou a pulega ‵lasi, kae fakamuli ifo ne pa‵kū katoa olotou pulega sili, kae e fakamaoni mai i ei te ‵tonu o muna a te Tupu ko Solomona: “E seai lele eiloa se aogā o te ga‵lue malosi o tufuga i se fale, seiloga ko faite eiloa ne Ieova te fale tenā.” (Salamo 127:1) Ko oti ne fakamaoni mai me e se pule mai latou i te malosi o te Atua. Seki maua olotou pulega mai i a Ieova te Atua.

¹¹ Kae ko oti ne fakamatala mai i se valoaga me ka tele atu Iesu ke taua atu ki ana fili “ona ko te munatonu mo te loto maulalo mo te amiotonu.” Ne fai mai penei e uiga ki a ia: “Ne fiafia malosi koe ki te amiotonu kae ne takalialia koe ki amioga ma‵sei. Tenā loa te pogai ne fakaekegina ei koe ne te Atua, tou Atua, ki te sinu o te fiafia, ke sili atu ei koe i ou soa”​—ko tupu i te gafa o sa Tavita kolā ne ‵mua atu i a ia. (Salamo 45:​4, 7) Me e takalialia a ia ki so se mea e se faka‵malu ki te igoa tapu o Ieova kae telā e solitulafono foki ki fakatakitakiga amio‵tonu a te Atua, fakamuli loa ka faka‵mā pakipaki ne te Tupu faka-te-lagi tenā a te lalolagi mai amioga ma‵sei katoa, a koi tuai o aumai ne ia se pulega amiotonu. E mata, ko oti ne fakaasi mai ne Iesu me e ‵tau o fai a ia mo fai se vaegā tino pule penā? Ko oti eiloa ne fai ne ia penā!

12. Se a te fakaakoakoga ‵lei telā ne fai ne Iesu mō tatou e uiga ki te taviniga ‵malu?

¹² A koi fai Iesu mo fai se tagata ‵lei katoatoa, ne katoatoa foki tena ‵lei i te fakaasi-atuga o tena alofa ki te Atua mo ana tuakoi. E pelā me se tino mai te fenua o te Atua ko Isalaelu, ne fai ne Iesu se fakaakoakoga ‵lei i te fakalogo ki tulafono ‵sili e lua. Ana muna: “Tenei te [tulafono] muamua, ‘Faka‵logo mai, e Isalaelu, e tokotasi eiloa a Ieova, ko Ieova te ‵tou Atua, kae e ‵tau o alofa koe ki a Ieova tou Atua mo tou loto kātoa, mo tou foitino ola kātoa mo tou mafaufau kātoa mo tou malosi kātoa.’ Tenei te lua o tulafono: ‘E ‵tau o alofa koe ki tou tuakoi e pelā eiloa mo koe ki a koe.’” (Maleko 12:​29-31; Teutelonome 6:​4, 5) Ne tuku atu katoatoa ne Iesu a ia eiloa i tena taviniga ki a Ieova kae i tena akoako atu foki ki ana tuakoi, ko te kau Iutaia. I te taimi ne taumafai ei latou o taofi a ia ke lasi atu te lotou fakalogo‵logo ki a ia, ne penei ana muna ki a latou:

“E isi aka foki a nisi fa‵kai e ‵tau mo au o folafola atu ki ei te tala ‵lei o te Malo o te Atua, me tenei eiloa te pogai ne uga mai ei au.” (Luka 4:43)

I te faiga o te taviniga ‵malu ne fai Iesu mo fai se tino e galue malosi, kae ne fai ei ne ia se fakaakoakoga ‵lei ke tau‵tali ki ei a Kelisiano ‵tonu katoa.​—Fakatusa ki te Ioane 5:17.

13, 14. (a) Ne pefea a manatu o Iesu ki tino? (e) Kaia ne fanatu ei a ia o talai, kae kaia foki ne uga atu ei ne ia a nisi tino? (i) Se vaegā tausiga pefea e ‵tau o fakamoe‵moe ki ei a tino mai lalo i te Malo?

¹³ Ne fakaasi atu ne Iesu me i a ia se tino alofa kae atafai foki. I tena loto, ne manako malosi a ia ke matea atu me ko fakasaolotogina ana tino mai i amoga ‵mafa kolā ne tuku mālō atu ki luga i a latou ne olotou tino ‵lotu kolā ne amio fakasauā. Tela la, ne fai atu a ia ki a latou e uiga ki te Malo, kae ne uga atu foki ne ia ana soko, ana muna:

“Kafai ko olo atu koutou, talai atu penei, ‘Ko pili mai nei te Malo o te lagi.’”​—Mataio 9:35–10:7.

¹⁴ A te tino tenā, telā ka fai fakamuli mo fai te tupu, ne ‵kami ne ia a tino, penei: “O‵mai ki a au, koutou katoa kolā e fi‵ta kae e ‵mafa otou amoga, kae ka fakama‵losi ne au koutou. Ke amo aka ne koutou taku amoga kae ke fai koutou mo fai ne oku soko, me i a au e uiga filemu kae loto maulalo, kae ka maua ei ne koutou te toe fakamalosiga mō otou ola. Me e amogofie taku amoga kae e māmā foki aku mea e amo i ei.” (Mataio 11:​28-30) Ka penā loa te vaegā alofa o Iesu, e pelā me ko te Tupu faka-te-lagi a te Atua ki luga i tino katoa. Kae e penā loa mo ana faiga i te lalolagi, ka fakatoka faka‵lei ne ia a tino kolā ka pule fakatasi mo ia i te Malo, ke tuku mai ne latou te malōlōga mo te tausiga alofa telā e ma‵nako tonu a tino ki ei. A latou katoa kolā ka ‵nofo i te lalolagi mai lalo i te pulega a te Malo o Iesu ka maua ‵tonu ne latou te ‵toe fakamalosiga o olotou ola.

E ‵LEI KATOATOA TENA FAKAMAONI

15. Ne tuku atu pefea ne Iesu a te tali katoatoa ki pati ‵toa a Satani?

¹⁵ Kae e sili atu i mea katoa, ne fakaasi atu ne te tino telā ka pule ne ia a tino katoa a tena fakamaoni katoatoa mo tena fakalogo ki tena Tamana faka-te-lagi, ke oko foki loa ki tena mate fita i luga i te sataulo. Ko pili o oko atu a ia ki tena mate, kae ne ‵talo atu Iesu ki tena Tamana, ana muna, “Te Tamana, ke faka‵malu tou igoa.” Kae ne tali mai te leo o Ieova mai te lagi: “Ko oti ne faka‵malu ne au toku igoa kae ka toe faka‵malu foki ne au.” I te faka‵maluga o te igoa o tena Tamana, ne tuku atu ei ne Iesu te tali katoatoa ki pati ‵toa a Satani. Ne fakaasi atu ne ia me e mafai o fakamaoni se tagata ‵lei katoatoa ki te Atua mai lalo i so se vaegā tofotofoga telā ka aumai ne te fili ki a ia. Tela la, ne mafai o fai atu a Iesu penei: “Ko fakamasinogina nei te lalolagi; ka ‵pei keatea nei te pule o te lalolagi tenei [ko Satani]”​—me ko masiasi eiloa a ia, kae ko oti foki ne fakamaoni aka me i a ia se tino loi. Ne fakapakia ne takitaki lotu Iutaia, pelā me ko te ‘fanau a te gata,’ a te “mulivae” o te “fanau” a te fakapotopotoga a te Atua telā e foliga mai pelā me se fafine, kae ne fakatu aka ne te Atua a tena Tama taulia ki te olaga faka-te-agaga.​—Kenese 3:15; Ioane 12:​27-31.

16, 17. (a) Kaia e mafai ei o tali‵tonu malosi tatou ki te tino telā ka fai mo fai te Tupu o te lalolagi? (e) E fakaasi mai pefea ne te Tusi Tapu me i te fakamoemoega ki te lalolagi palataiso se fakamoemoega tonu? (i) E mata, e ‵tau o taofi koe ne tou olaga mua ke se taumafai koe o oko atu ki te fakamoemoega tenā?

¹⁶ A te fiafia o Iesu ki te amiotonu, tena takalialia ki amioga ma‵sei, tena atafai ki tino, kae e sili atu i mea katoa, ko tena fakalogo katoatoa i te faiga o te loto o tena Tamana ke faka‵malu ei te igoa o Ieova​—a mea katoa konei e fakamaoni mai i ei me e ‵tau o fai te Tama fakamaoni tenei mo fai te Tupu o te lalolagi. E mata, e fia maua ne koe te ola se-gata-mai pelā me se tino fiafia mai lalo i se vaegā tupu penā?

¹⁷ Faitalia me ne pefea te ‵lei io me ko te masei o tou olaga ke oko ki te taimi nei, e mafai o maua ne koe te fakamoemoega o te ola se-gata-mai i luga i te lalolagi telā ka faka‵mā pakipakigina. Kae ke oko foki loa ki te pagota telā ne salamo kae ne ‵mate fakatasi mo Iesu, ne maua ne ia te fakamoemoega tenā ke toe tu mai a ia! Me i te taimi ne fai atu ei a ia ki a Iesu, “Ke masaua ne koe au māfai ko oko atu koe ki tou Malo,” ne tali atu a Iesu penei: “Au e fai tonu atu ki a koe i te aso nei, Me ka fakatasi taua i te Palataiso.” (Luka 23:​42, 43) Ko pili o oko tonu mai te Palataiso. E mata, e taumafai foki koe, fakatasi mo te faiga o au ‵talo, ke nofo atu koe i te taimi e “oko mai” ei te Malo mo ana fakamanuiaga?

[Ata i te itulau e 77]

TE ‵TOE TAGATA SILI KE OLA I TE LALOLAGI

E pelā mo te tino telā ka fai mo fai te Tupu, ne fakamaoni a ia ke oko ki te mate, kae mai i tena toto telā ne maligi ne fakasaoloto ei ne ia a tino mai i te agasala mo te mate