Zuɛn

Zoova yrali Klisifuɛ Klikli’m be su. Afin kannzɛ be su sa’n kacili’n, sanngɛ be yoli be liɛ nga be kwla yo’n. Sran’m be kleli Klisifuɛ sɔ’m be yalɛ kpɛ sunman. Wie liɛ bɔbɔ be fa fu be nun. I sɔ wie yɛ ɔ juli Pɔlu nin Baanabasi be su-ɔ. Kɛ ɔ́ yó sɔ’n, nn be su bo jasin fɛ’n Listri lɔ. I bo bolɛ’n nun’n, lɔfuɛ’m be sɔli be nun klanman bɔ cɛ. Sanngɛ kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n be kpɔfuɛ’m “be wa sacili sran’m be ti nun.” Ɔ maan sran kunngba sɔ mɔ i bo bolɛ’n nun’n be sɔli be nun’n, be finfinnin Pɔlu i yɔbuɛ lele ɔ ka kan naan w’a wu. (Yol. 14:19) I sin’n, Baanabasi nin Pɔlu be ko boli fɛ’n lika uflɛ. ?Kɛ be yoli sɔ’n i bo’n guali sɛ? “Sran sunman be kacili Zezi i sɔnnzɔnfuɛ.” Asa’n, ndɛ nga be kannin nin be ajalɛ klanman’n wlali Klisifuɛ onga’m be fanngan. (Yol. 14:​21, 22) Kannzɛ be kleli Pɔlu nin Baanabasi be yalɛ’n, sanngɛ b’a yaciman jasin fɛ’n i bolɛ le. Ɔ maan, sran kpanngban be ɲannin su ye. I sɔ’n kle kɛ sɛ e di Zoova i junman’n titi’n, i kusu yrá e su titi. w23.04 16-17 § 13-14

Sa kekle sunman tɔli Davidi su. Kpɛ sunman’n ɔ srɛli Zoova kɛ ɔ ukɛ i. Davidi lafili su kɛ Zoova tie e srɛlɛ mun yɛ ɔ tɛ be su. E kusu e kwla lafi su sɔ wie. Biblu’n kle kɛ Zoova kwla man e ngwlɛlɛ nin wunmiɛn naan y’a kwla jran e su sa’m be ɲrun kekle. Asa’n, ɔ kwla sin aniaan mun nin be nga be sumɛn i’n be lika tɛ e srɛlɛ’m be su. Kannzɛ bɔbɔ nán cɛn ngba yɛ Zoova tɛ e srɛlɛ’m be su kɛ nga e bɔbɔ e fa sunnzunnin sa’n, sanngɛ e si kɛ ɔ tɛ be su. Like nga e sa miɛn i wun sakpa’n yɛ ɔ fa man e-ɔ. Kpɛkun ɔ fa man e blɛ ng’ɔ si kɛ e mian like sɔ’n i wun kpa’n i nun. I sɔ’n ti’n, maan e srɛ i titi yɛ e lafi su kɛ ɔ́ nían e lika andɛ. Kpɛkun maan e lafi su kɛ mɛn klanman’n nun lɔ’n, ɔ́ mán “ninnge nga be o nguan nun’n be like ng’ɔ ju be’n.”—Jue. 145:16. w23.05 8 § 4; 13 § 17-18

Maan e fa e ɲin e sie i like nga e waan é yó’n i su ye nga é ɲɛ́n i’n su. I wie yɛle kɛ sɛ e kunndɛ kɛ é kánngan Biblu’n nun titi annzɛ é srɛ́ Ɲanmiɛn kpa titi’n, e kwla fa e ɲin e sie i wafa nga i sɔ’n kwla uka e naan e nin Zoova e afiɛn w’a mantan kpa’n i su. (Jue. 145:​18, 19) Asa’n, sɛ e kunndɛ kɛ é yí nzuɛn kpa kun i nglo’n, e kwla fa e ɲin e sie i wafa nga i sɔ’n kwla yo maan e nin e wiengu mun e tran klanman’n i su. (Kol. 3:14) Asa ekun’n, e kwla klɛ ninnge nga e waan é yó be’n, be su ye nga e kwla ɲɛn i’n e sie. Kpɛkun maan e kanngan fluwa sɔ’n nun tikatika. Maan e nin be nga be wla e fanngan’n e san nun. (Ɲan. 13:20) Nanwlɛ ti kpa, nán blɛ kwlaa nun yɛ like kun i yolɛ yo e fɛ-ɔ. I sɔ’n kleman kɛ e kwlá yoman like nga e sunnzunnin kɛ é yó’n i le. Kannzɛ like kun i yolɛ yoman e fɛ’n, sanngɛ e kwla yo ninnge wie mun naan y’a yia like sɔ’n i nuan. w23.05 27-28 § 5-8

Sɛ e wun i wlɛ kɛ like nga e lua’n yɛ é tí’n, i sɔ’n kwla yo maan sɛ e yoli sa tɛ wie’n, e su fiaman su, é mían e ɲin é káci e sa yɛ e su saman e sin e yoman sa tɛ sɔ’n kun. Sɛ e yo sɔ’n, é ká nguan atin’n su titi. Be bu be ɲanndra kun be se kɛ: Kɛ nzue’n ko utu’n be kwlá isɛmɛn i kun. I sɔ’n ti’n, nán e se kɛ é kplí e ti annzɛ é bú e wun fɔ trátrá su annzɛ é fá guɛ́ i sran uflɛ su. Maan e di i nanwlɛ kɛ e yoli sa tɛ yɛ e mian e ɲin e kaci e sa. Sɛ sa wie mɔ e yoli ti’n e akunndan’n bu e fɔ’n, maan e srɛ Zoova naan e kan sa sɔ’n i ndɛ e kle i yɛ e se i kɛ ɔ yaci e tɛ’n cɛ e. (Jue. 25:11; 51:​3, 4) Sɛ e loli sran wie i ngasi’n, maan e se i yaci yɛ sɛ ɔ nin i fata’n maan e se asɔnun kpɛnngbɛn mun naan be uka e. (Zak. 5:​14, 15) Maan e fa sa nga e yoli’n tu e wun fɔ yɛ e mian e ɲin naan y’a yoman sa sɔ’n i kun. Sɛ e yo sɔ’n, Zoova sí e aunnvɔɛ kpɛkun ɔ́ súan e bo.—Jue. 103:​8-13. w23.08 28-29 § 8-9

I nun mɔ Zoyada i ɲin o su’n, ɔ ukali Famiɛn Zoasi naan w’a yo sran kpa. Ɔ maan Zoasi kunndɛli kpa kɛ Zoova i klun jɔ i wun. Sanngɛ kɛ Zoyada wuli’n, Zida lɔ sran dandan mɔ be suman Zoova’n be ndɛ liɛ’n su ɔ fali-ɔ. (2 Ɲol. 24:​4, 17, 18) I sɔ’n yoli Zoova i ya dan. Ɔ maan “ɔ sunmɛnnin i nuan ijɔfuɛ mun be sin titi naan be sa be sin Zoova wun. […] sanngɛ b’a sieman be su.” Asa’n, w’a tieman Zakari m’ɔ ti Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ nin Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ’n i ndɛ’n. Kusu’n ɔ nin i be ti ngawangawa. I kpa bɔbɔ’n, Famiɛn Zoasi yoli maan be kunnin Zakari. (2 Ɲol. 22:11; 24:​19-22) Zoasi w’a sroman Zoova w’a guɛmɛn i ti nin i bo. Zoova seli kɛ: “Be nga be yo min finfin’n, ń yó be finfin wie.” (1 Sam. 2:30) Kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n, Sirifuɛ mɔ be sonja’m b’a sɔnman’n, be kwlali Zoasi i “sonja kpanngban kpa” mun, kpɛkun “like yaya kpa” yoli i. (2 Ɲol. 24:​24, 25) Kɛ Sirifuɛ’m be ɔli’n i bɔbɔ i sufuɛ’m be wa kunnin i, Zakari m’ɔ kunnin i’n ti. w23.06 18-19 § 16-17

Akoto Pɔlu ɔli Efɛzi lɔ laa. Ɔ boli jasin fɛ’n yɛ ɔ kleli sran’m be like lɔ. Kɛ afuɛ blu sinnin’n yɛ be wlɛli i bisua-ɔ. (Yol. 19:​1, 8-10; 20:​20, 21) Ɔ klo i niaan’m be kpa, yɛ ɔ kunndɛ kɛ ɔ́ úka be naan be nin Zoova be afiɛn mantan kpa titi. Efɛzifuɛ nga Pɔlu klɛli be fluwa’n, laa be fa ndɛ wafawafa kwlaa nga be kan kle be’n be su. Sa tɛtɛ nga be nga be o Efɛzi lɔ’n be yo’n ɔ sɔnnin dan. Yɛ be ayeliɛ sɔ’n kunman be ɲannzuɛn. Kɛ sran’m be yia mɔ bé sɔ́ be amuin mun annzɛ bé yíyí be ɲin su’n, be di aɔwi tɛtɛ mun. (Efɛ. 5:3) Efɛzifuɛ sunman be “siman ɲannzuɛn kun.” Sɛ é kwlá sé’n, sɛ like yaya yo be-ɔ, ɔ yoman be ya kun. (Efɛ. 4:​17-19) Kwlaa naan Efɛzifuɛ mun b’a si sa ng’ɔ ti kpa ɔ nin sa ng’ɔ ti tɛ Zoova ɲrun’n, kɛ be yo sa tɛ’n be akunndan’n buman be fɔ. I kwlaa sɔ’n ti yɛ Pɔlu seli kɛ be o aosin’n nun naan be o “nguan m’ɔ fin Ɲanmiɛn’n i wun mmua” niɔn. Sanngɛ Efɛzifuɛ’m be nun wie’m b’a kaman aosin nun. w24.03 20 § 2, 4; 21 § 5-6

Ɔ fata kɛ Zedeɔn miɛn i ɲin kpa naan w’a kwla di jɔlɛ dilɛ junman’n. Kɛ Zedeɔn nin Madianfuɛ’m bé kún alɛ’n mɔ be wanndili i ɲrun’n, ɔ suli be su. Ɔ fɛli i Zizreɛli Kongo’n nun lɛ lele juli Zurdɛn nzue ba’n i nuan lɔ. (Jɔl. 7:22) ?Kɛ ɔ yoli sɔ’n, Zedeɔn yacili be fuanlɛ’n? Cɛcɛ. Kannzɛ bɔbɔ ɔ nin i sran 300 mun b’a fɛ’n, sanngɛ be kpɛli nzue ba’n, kpɛkun be suli be su. I agualiɛ su’n be toli Madianfuɛ mun, kpɛkun be kwlali be. (Jɔl. 8:​4-12) Zedeɔn lafili su kpa kɛ Zoova mɛ́n i wunmiɛn, yɛ i sɔ kusu yɛ Zoova yoli-ɔ. (Jɔl. 6:​14, 34) Cɛn kun’n, Zedeɔn nin i sran’m be wanndi fuannin Madianfuɛ’m be famiɛn nɲɔn be ja nun. Kusu nn atrɛkpa’n, famiɛn nɲɔn sɔ’m be fuli ɲɔnngɔnmin’m be su yɛ be wanndili-ɔ. (Jɔl. 8:​12, 21) Sanngɛ Zoova fanngan nun’n be kwla trali be. Asɔnun kpɛnngbɛn’m be kusu be kwla fa be wla be guɛ i Zoova su, afin “i wunmiɛn’n wieman le” yɛ ɔ “fɛman.” Ɔ́ mán be wunmiɛn blɛ ng’ɔ nin i fata’n nun.—Eza. 40:​28, 29. w23.06 6 § 14, 16

Kannzɛ sa nga be tɔ e su’n be ti sɛ ti sɛ’n, e kwla jran kekle. I sɔ’n ti’n, maan e lafi Zoova su. Maan e nian wafa nga Zoova i su lafilɛ’n ukali Baraki’n. Izraɛlifuɛ’m be timan alɛ kunfuɛ. Be leman alɛ kunlɛ ninnge wie fi. Sanngɛ Zoova seli Baraki kɛ ɔ wɔ naan ɔ nin Kanaanfuɛ’m be famiɛn Sizera mɔ i sonja’m be sɔnnin kpa’n be ko kun. (Jɔl. 5:8) Debora m’ɔ ti Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ’n, ɔ seli Baraki kɛ ɔ jra kongo m’ɔ ti lika kpɛtɛkplɛɛ’n nun lɔ naan ɔ nin Sizera nin i kakaklolo 900 be ko kun. Baraki si kɛ sɛ i waan ɔ nin Sizera nin i kakaklolo’m bé kó kún alɛ lika sɔ’n nun lɔ’n, ɔ su yoman pɔpɔ mɛnmɛn i, sanngɛ ɔ ɔli. Kɛ ɔ nin i sonja’m be fin Tabɔɔ oka’n su mɔ bé jrá’n, Zoova yoli maan nzue’n tɔli dan kpa. Ɔ maan Sizera i kakaklolo’m be mlɔnnin nnɔtiɛ’n nun. Zoova yoli maan Baraki kwlali be. (Jɔl. 4:​1-7, 10, 13-16) E kusu, sɛ e lafi Zoova su, yɛ e nanti ajalɛ ng’ɔ sin i anuannzɛ’n i lika kle e’n su’n, e liɛ yó ye. w23.07 19 § 17-18

Ɔ fata kɛ e tra e awlɛn naan y’a ɲan nguan m’ɔ leman awieliɛ’n. Kɛ be nga be suli Zoova kpa laa’n be fa yoli’n sa’n, ɔ fata kɛ e tra e awlɛn e minndɛ Zoova naan ɔ yia nda ng’ɔ tali e’n be nuan. (Ebr. 6:​11, 12) Biblu’n fa e sunnzun fie difuɛ. (Zak. 5:​7, 8) Fie difuɛ’n miɛn i ɲin lua fie’n nun ninnge mun, yɛ ɔ guagua be su nzue. Sanngɛ ɔ siman blɛ trele nga i nun yɛ ninnge’m bé yó kpa’n. Ɔ maan ɔ tran minndɛ yɛ ɔ lafi su kɛ like ng’ɔ luali’n ɔ́ yó kpa. I wafa kunngba’n, kannzɛ bɔbɔ ‘e siman cɛn nga e Min’n bá’n’ sanngɛ e mian e ɲin e su Zoova kpa titi. (Mat. 24:42) E tra e awlɛn e minndɛ Zoova. Afin e si kɛ kɛ i blɛ’n wá jú’n, ɔ́ yía nda kwlaa ng’ɔ tali e’n be nuan. Sɛ e yaci e awlɛn tralɛ’n, e su minndɛman Zoova kun yɛ e kwla kpɔci i bɔbɔ. Asa’n e kwla kunndɛ ninnge wie mɔ bé mán aklunjɔɛ dɔ nga su’n. Sanngɛ sɛ e tra e awlɛn’n, é jrán lele é jú i awieliɛ kpɛkun é fíte nun.—Mis. 7: 7. w23.08 22 § 7

Kɛ e fa ndɛ ng’ɔ o Daniɛli 2:​41-43 nun’n e sunnzun ndɛ uflɛ wie mɔ be o Daniɛli fluwa’n nin Sa Nglo Yilɛ fluwa’n be nun’n, e kwla se kɛ waka sran’n i ja ngbabua’m be ti Angle nin Amlɛnkɛn mɔ be bo wa yoli kun’n be nzɔliɛ. Andɛ’n, be yɛ be le kwlalɛ kpa mɛn wunmuan’n nun-ɔn. Kɛ Daniɛli kán famiɛn sɔ’m be ndɛ’n, ɔ seli kɛ: “Be bue kun ɲán wunmiɛn, yɛ be bue kun yó fakafaka.” ?Ngue ti yɛ be bue kun yó fakafaka-ɔ? Afin be nga famiɛn sɔ’m be sie be’n mɔ be nzɔliɛ yɛle ufa’n be yo maan be sielɛ’n kwlá yoman kekleke kɛ blalɛ sa. Waka sran nga Daniɛli wunnin i’n, kle e like kpanngban. I klikli’n yɛle kɛ Angle nin Amlɛnkɛn’m be kle kɛ be le kwlalɛ dan. I wie yɛle kɛ nvle nga be kwlali be kpɔfuɛ mun Alɛ Dan Klikli’n nin Alɛ Dan Nɲɔn Su’n be nun’n, Angle nin Amlɛnkɛn’m be o be nun. Sanngɛ kɛ mɔ nvle sɔ’m be nunfuɛ’m be bubu be wun nun yɛ ɔ ju wie’n be jaso awa’n i wun’n ti’n, be kwlalɛ’n i su kpɛ. I nɲɔn su’n Angle nin Amlɛnkɛn mun yɛ bé ká lele naan Ɲanmiɛn Sielɛ’n w’a nunnun klɔ sran’m be sielɛ’n niɔn. w23.08 10-11 § 12-13

Sa nga be tɔli Davidi su’n ti’n, ɔ ju wie’n i wla bo i wun. (Jue. 18:​4, 5) Sanngɛ klolɛ mɔ Zoova klo i’n ti’n, ɔ ɲannin wunmiɛn ekun. Sɛ é kwlá sé’n, Zoova fɛli i janvuɛ Davidi mɔ afɛ’n o i su’n ɔli “nnɛn didiwlɛ nga ijre o lɔ kpa’n” ɔ nin “nzue’m be nuan lɔ wunmiɛn lolɛ lika’m be nun.” Kɛ ɔ yoli sɔ’n, Davidi ɲannin wunmiɛn ekun. Yɛ ɔ kwla suli i aklunjɔɛ su titi. (Jue. 18:​28-32) Andɛ kusu’n, kɛ sa kekle’m be tɔ e su’n, ‘Zoova i sran klolɛ dan’n, i ti yɛ e nunnunman mlɔnmlɔn-ɔn.’ (Ngw. 3:22; Kol. 1:11) Sran wie’m be kunndɛli kpɛ sunman kɛ bé kún Davidi. I kpɔfuɛ’m be sɔnnin yɛ be le kwlalɛ dan. Sanngɛ kɛ m’ɔ wun kɛ Zoova klo i’n ti’n, srɛ w’a kunmɛn i. Ɔ wunnin kɛ sa kwlaa nun’n Zoova o i sin. I sɔ’n ti’n i wla guali ase. Ɔ maan ɔ toli jue seli kɛ: “[Zoova] deli min ninnge kwlaa nga be kun min srɛ’n be nun.” (Jue. 34:4) Sa sunman be kunnin Davidi i srɛ. Sanngɛ kɛ m’ɔ si kɛ Zoova klo i’n ti’n, srɛ w’a kunmɛn i kun. w24.01 30 § 15-17

Maan e fa ajalɛ tɛ nga Zoasi fali’n e tu e wun fɔ. Kɛ Zoyada m’ɔ ti Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ dan’n wuli’n, Zoasi nin sran wie mɔ be nzuɛn’n timan kpa’n, be wa sannin nun. (2 Ɲol. 24:​17, 18) Kɛ Zida lɔ sran dandan mɔ be kloman Zoova’n be mɛnnin i afɔtuɛ’n, Zoasi fali su. E si kɛ amun bu i kɛ sɛ ɔ ti kɛ Zoasi nin sran sɔ’m b’a sanman nun’n nn ɔ yoli kpa.Sanngɛ ɔ fali sran sɔ mɔ be se be wun kɛ be ti i janvuɛ’n be ndɛ tɛ nga be kannin’n su. Kɛ Zakari m’ɔ nin i be ti ngawangawa’n ɔ tuli i fɔ’n, ɔ yoli maan be kunnin i. (2 Ɲol. 24:​20, 21; Mat. 23:35) Nanwlɛ, i lɛ’n nun’n ɔ yoli like tɛ kpa yɛ ɔ dili sinnzin. I bo bolɛ nun’n, Zoasi yoli sa kpa, sanngɛ kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n, ɔ kacili i sin sili Zoova yɛ ɔ kacili sran kunfuɛ. I agualiɛ su’n, i sufuɛ’m be kunnin i. (2 Ɲol. 24:​22-25) Sɛ ɔ ti kɛ Zoasi fali Zoova nin be nga be klo Zoova’n be ndɛ nga be kan kleli i’n i su titi’n, nn i bo’n w’a guaman kɛ ngalɛ’n sa. w23.09 9 § 6

Zezi si kɛ akoto Piɛli kwla su Ɲanmiɛn kpa titi. I sɔ’n ti’n, Zezi seli Piɛli kɛ: “Nán srɛ kun wɔ.” Kɛ mɔ Zezi lafili Piɛli su ti’n, wafa nga Piɛli yo ninnge mun’n ɔ kacili mlɔnmlɔn. Kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n, Piɛli nin i niaan bian Andre be yacili jue tralɛ yɛ be suli Mesi’n i su titi. Ajalɛ nga be fɛli i lɛ ti’n, Zoova yrali be su dan. (Mar. 1:​16-18) Kɛ Piɛli suli Klisi’n su’n, ɔ wunnin ninnge kpanngban. I wie yɛle kɛ ɔ wunnin kɛ Zezi yoli tukpacifuɛ’m be juejue, ɔ fuannin mmusu mun yɛ ɔ cɛnnin sran wie mɔ be wuli’n. (Mat. 8:​14-17; Mar. 5:​37, 41, 42) Asa’n, aolia nun’n Piɛli wunnin Zezi m’ɔ ti Ɲanmiɛn Sielɛ’n i su famiɛn’n i aɲrunɲan mɔ le i’n. Piɛli i wla w’a fiman sa sɔ’n su le. (Mar. 9:​1-8; 2 Piɛ. 1:​16-18) Sɛ ɔ ti kɛ Piɛli w’a suman Zezi su sa’n, nn w’a wunman ninnge sɔ’m be le. E si kɛ, kɛ Piɛli w’a fɛmɛn i ɲin w’a siemɛn i fɔ m’ɔ o i nun’n su, m’ɔ kwla wunnin abonuan sa sɔ mun’n, i sɔ’n yoli i fɛ dan! w23.09 21 § 4-5

Fluwa klikli nga akoto Piɛli klɛli’n nun’n, ɔ seli kɛ sɛ e klo e wiengu tankaan kpa’n, i sɔ’n úka e naan y’a yaci be wun “sa tɛ kpanngban” y’a cɛ be. (1 Piɛ. 4:8) Atrɛkpa’n, Piɛli i wla kpɛnnin sa yaci cɛlɛ’n i su ndɛ nga Zezi kan kleli i laa’n i su. Blɛ sɔ’n nun’n, Piɛli buli i kɛ nn sɛ ɔ se kɛ ɔ kwla yaci i niaan kun i wun sa cɛ i “lele kpɛ nso’n,” nn ɔ si aunnvɔɛ dan. Sanngɛ Zezi kleli i kɛ ɔ fata kɛ ɔ yaci sa cɛ “lele kpɛ 77.” Ndɛ sɔ’n i bo’n yɛle kɛ ɔ fata kɛ e yaci sa e cɛ titi. (Mat. 18:21) Sɛ blɛ wie nun’n, y’a kwlá nantiman ndɛ sɔ’n su’n, ɔ fataman kɛ e sa sin bubu e! Ɔ ju wie’n, kɛ ɔ ko yo naan Zoova i sufuɛ mɔ fɔ o be nun’n, b’a yaci be wiengu’m be wun sa’n w’a cɛ be’n, ɔ ti kekle. I sɔ’n ti’n, maan e mian e ɲin e yo like kwlaa nga e kwla yo naan y’a yaci e wiengu’m be wun sa’n w’a cɛ be naan e nin be y’a ti e wun aniɛn’n. w23.09 29 § 12

I nun mɔ Zonasi o jue’n i klun lɔ’n, ɔ lafili su kɛ Zoova tíe i srɛlɛ’n, naan Zoova kwla ukɛ i blɛ kekle’n nun. I sin’n, jue’n wa fili Zonasi yili i asiɛ ba’n su, yɛ ɔ fuali kpa kɛ sɛ be mɛn i junman uflɛ’n, ɔ su sisimɛn i bo naan w’a di junman sɔ’n. (Zon. 2:10–3:4) ?Kɛ ɔ wla bo ɔ wun’n, Ɲanmiɛn srɛlɛ’n ti kekle man wɔ? ?Annzɛ kusu afɛ’n ti’n like suanlɛ’n ti kekle man wɔ? Sɛ ɔ ti sɔ’n Zoova wun wafa nga ɔ wun yo wɔ’n i wlɛ weiin. Ɔ maan sɛ a srɛ Ɲanmiɛn kpe kan sa bɔbɔ’n, a kwla lafi su kɛ ɔ́ mán wɔ like nga ɔ sa miɛn i wun’n. (Efɛ. 3:20) Sɛ afɛ’n annzɛ awlabɔɛ’n ti’n, a kwlá kannganman Biblu’n nun annzɛ a kwlá suanman nun like’n, a kwla bo Biblu’n annzɛ anuannzɛ’n i fluwa nga be kanngannin be nun’n, kpɛkun a tie. A kwla tie e jue’m be nun kun, annzɛ a kwla nian jw.org su video kun. Kɛ a srɛ Zoova mɔ a fa ɔ ɲin sie i ndɛ ng’ɔ o e fluwa’m be nun’n su’n, i lɛ nun’n, a kle kɛ a kunndɛ kɛ Zoova wla ɔ fanngan. w23.10 13 § 6; 14 § 9

Ɲanmiɛn i tannin sua’n nin i sua nga be wa kplannin be kasiɛn su Zerizalɛmun lɔ’n be fa be wun. Yɛle kɛ be kwlaa be klun lɔ’n, be le sua ba nɲɔn. I kun yɛle “Sua Ba m’ɔ ti Ɲanmiɛn liɛ Klonglo’n,” yɛ kun ekun yɛle “Sua Ba Ngunmin Kun m’ɔ ti Ɲanmiɛn liɛ Klonglo’n.” Rido kun kpɛ be afiɛn. (Ebr. 9:​2-5; Tul. 26:​31-33) Kannin siewlɛ nin tabli nin kpanwun nga be siesie be Ɲanmiɛn ɲrun’n be o Sua Ba m’ɔ ti Ɲanmiɛn liɛ Klonglo’n i nun. ‘Be nga be guali be ti su nglo mɔ be sieli be kɛ be yo Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ’n’ be ngunmin yɛ be le atin be ko di junman lɔ-ɔ. (Kal. 3:​3, 7, 10) Ɲanmiɛn i alaka mɔ sika ɔkwlɛ yɛ be fa yoli’n ɔ o Sua Ba Ngunmin Kun m’ɔ ti Ɲanmiɛn liɛ Klonglo’n i nun. Lɔ yɛ Zoova yi i wun nglo-ɔ. (Tul. 25:​21, 22) Ɲanmiɛn ɲrun jranfuɛ dan’n i kunngba cɛ yɛ ɔ le atin wlu lɔ-ɔ. Afuɛ nuan kun nun’n, Sa Tɛ’n i Ti Kpatalɛ Cɛn’n nun yɛ ɔ kwla wlu lɔ-ɔ. (San. 16:​2, 17) Blɛ sɔ’n nun’n, ɔ fa nnɛn nga be fa yi tɛ’n be mmoja’n wie ko kpɛtɛ i bɔbɔ nin nvlefuɛ’m be kwlaa be ti. Kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n, Zoova wa yiyili like nga ninnge sɔ’m be ti be nzɔliɛ’n i nun kpa.—Ebr. 9:​6, 7. w23.10 27 § 12

Ɲanmiɛn Ndɛ’n kpɛn e wla titi kɛ ɔ fata kɛ ‘e klo e wiengu.’ (Zan 15:12; Rɔm. 13:8; 1 Tes. 4:9; 1 Piɛ. 1:22; 1 Zan 4:11) Kɛ mɔ klolɛ’n o e awlɛn’n nun lɔ’n ti’n, sran fi kwlá nianman e awlɛn’n nun naan w’a wun i wlɛ sɛ e klo e niaan mun annzɛ e kloman be-o. ?Sɛ ɔ ti sɔ’n, é yó sɛ naan e niaan’m b’a wun i wlɛ kɛ e klo be? E ijɔlɛ nun nin e ayeliɛ’n nun yɛ é yí i sɔ liɛ’n i nglo-ɔ. E kwla yo ninnge fanunfanun wie mun fa kle e niaan’m be kɛ e klo be. I wie yɛle kɛ Biblu’n se e kɛ: “Maan amun kan ndɛ nanwlɛ kle amun wiengu.” (Zkr. 8:16) “Maan amun nuan sɛ.” (Mar. 9:50) “Nán amun minndɛ kɛ amun wiengu bu amun sran ka naan amun a bu i sran.” (Rɔm. 12:10) “Maan amun sɔ amun wiengu nun.” (Rɔm. 15:7) “Kannzɛ be loli sran kun i ngasi’n, maan ɔ yaci sa nga be yoli i’n ɔ cɛ.” (Kol. 3:13) “Sɛ amun wun kɛ amun wiengu su fɛ’n, an ukɛ i.” (Gal. 6:2) ‘An fɔnvɔ amun wiengu titi.’ (1 Tes. 4:18) “An wla amun wiengu fanngan titi.” (1 Tes. 5:11) “Amun srɛ Ɲanmiɛn man amun wiengu.”—Zak. 5:16. w23.11 9 § 7-8

Aliɛ ba kwlaa nun’n, e fa ajalɛ wie mɔ sɛ e lafiman Ɲanmiɛn su kpa’n e kwlá faman be-ɔ. Ɔ kwla yo janvuɛ tralɛ’n nun, e ɲin su yiyilɛ’n nun, suklu dilɛ’n nun, aja’n nin ba wulɛ’n nun annzɛ junman dilɛ’n nun. I sɔ yolɛ nun’n, maan e usa e wun kɛ: ‘?Ajalɛ nga n fa be’n be kle kɛ n lafi su kpa kɛ ɔ cɛ kan’n, Ɲanmiɛn núnnún mɛn nga naan ɔ́ mán e mɛn uflɛ kun? ?Annzɛ be nga be lafiman su kɛ é trán nguan nun titi’n be ajalɛ liɛ’n su yɛ n nian-ɔn?’ (Mat. 6:​19, 20; Lik. 12:​16-21) Sɛ e lafi su kɛ ɔ cɛ kan’n Ɲanmiɛn mán e mɛn klanman’n, é fá ajalɛ kpa. Kɛ sa’m be tɔ e su’n, ɔ fata kɛ e kle kɛ e lafi Ɲanmiɛn su kpa. Sa sɔ’m be wie yɛle yalɛ klelɛ’n, annzɛ tukpacɛ wie mɔ e yo i ayre-ɔ, ɔ wieman’n, annzɛ sa uflɛ wie m’ɔ kwla bubu e sa sin’n. I bo bolɛ nun’n, e kwla bu i kɛ é ɲán wunmiɛn é trá e awlɛn titi. Sanngɛ blɛ sunman’n, sa kɛ ngalɛ’n sa’n be wieman ndɛ. Ɔ maan kɛ ɔ́ cɛ́ kɔ́’n, ɔ fata kɛ e lafi Zoova su tankaan kpa naan y’a kwla tra e awlɛn y’a su i titi.—1 Piɛ. 1:​6, 7. w23.04 27 § 4-5

Zoova kunndɛ kɛ e yo srɛlɛ nga e srɛ i’n i nuan su sa. Maan e se kɛ aniaan bian kun srɛ Zoova kɛ ɔ yo naan i junman su kpɛn’n mɛn i atin naan ɔ tran nvle kun aɲia kun bo. ?Wafa sɛ yɛ Zoova kwla tɛ aniaan’n i srɛlɛ’n su-ɔ? Ɔ kwla mɛn i fanngan naan ɔ ko wun i junman su kpɛn’n i wun. Sanngɛ ɔ fata kɛ i bɔbɔ tu i ja ko wun i junman su kpɛn’n i wun. I kpa bɔbɔ’n atrɛkpa’n ɔ fata kɛ ɔ ko wun i wun kpɛ sunman ka naan w’a kplin su. Wie liɛ’n ɔ nin i wiengu junman difuɛ kun be nuan kwla sɛ su kɛ ɔ kaci i. Annzɛ kusu ɔ kwla se kɛ cɛn ng’ɔ su diman junman’n, maan be kpɛ i sika’n nun. Kɛ e srɛ Zoova i like kun’n, ɔ kunndɛ kɛ e jran su kpa. Ndɛ nga Zezi kannin’n kle kɛ nán blɛ kwlaa nun yɛ Zoova ka lɛ fá like nga e srɛli i’n mán e-ɔ. (Lik. 11:9) I sɔ’n ti’n, nán e sa sin bubu e. Maan e srɛ Zoova tankaan kpa titi. (Lik. 18:​1-7) Kɛ e yo sɔ’n, i sɔ’n kle i kɛ like sɔ’n ti e cinnjin. Asa’n, i sɔ’n kle ekun kɛ e lafi su kɛ Zoova kwla uka e. w23.11 22 § 10-11

Zoova tɛli i janvuɛ Abraamun i nda kɛ i osu’n ti’n, nvle kwlaa nga be o asiɛ’n su’n bé ɲán ye. (Bob. 15:5; 22:18) Kɛ mɔ Abraamun lafili Ɲanmiɛn su tankaan kpa’n ti’n,ɔ wunnin i wlɛ kɛ nda ng’ɔ tɛli i’n kpɛ́n su. Sanngɛ lele m’ɔ́ fá ɲán afuɛ 100 mɔ i yi fá ɲán afuɛ 90, nn be nin-a wuman ba. (Bob. 21:​1-7) Sanngɛ Biblu’n seli kɛ: ‘Ndɛ nga be fa cicili i wla’n ti’n, ɔ lafili su kɛ ɔ́ káci nvle kpanngban be si kɛ nga Ɲanmiɛn fa kannin’n sa.’ (Rɔm. 4:18) E si kɛ like nga Abraamun lafili su’n ɔ kpɛnnin su. Ba nga i ɲin trɛnnin i sin lele’n ɔ wa wuli i. Ɔ flɛli i kɛ Izaaki. ?Ngue ti maan Abraamun lafili su kpa kɛ Zoova yía nda ng’ɔ tɛli i’n i nuan sakpa-ɔ? Abraamun nin Zoova be afiɛn mantan kpa. I sɔ’n ti’n “ɔ lafili su kpa kɛ ndɛ nga Ɲanmiɛn kɛnnin i laa’n,” saan ɔ́ yíɛ i nuan. (Rɔm. 4:21) Zoova i su mɔ Abraamun lafili’n ti’n, i klun jɔli i wun yɛ ɔ buli i sran kpa.—Zak. 2:23. w23.12 8 § 1-2

Gbanflɛn nga be kwla lafi i su’n ɔ miɛn i ɲin di junman kwlaa nga be fa mɛn i’n. Fa ɔ ɲin sie i ajalɛ kpa nga Zezi kleli’n su. W’a yoman fuɛnfuɛ yɛ w’a jranjranman junman nga be fa mɛnnin i’n i wun. Like kwlaa nga Zoova seli i kɛ ɔ yo’n, kannzɛ bɔbɔ i yolɛ ti kekle’n sanngɛ ɔ yoli. Ɔ kloli sran mun, i li i sɔnnzɔnfuɛ mun yɛ ɔ kloli be kpa-ɔ. Be dunman nun ti’n ɔ fɛli i nguan’n mannin. (Zan 13:1) Kɛ Zezi fa yoli’n sa’n, mian ɔ ɲin di junman kwlaa nga be fa man wɔ’n. Sɛ a siman junman kun di’n kan ɔ wun ase naan usa aniaan nga be ɲin w’a ti Ɲanmiɛn sulɛ’n nun’n be kɛ be uka wɔ. Sɛ be man ɔ junman’n nán di i ɲrun koun su. (Rɔm. 12:11) Sanngɛ tu ɔ klun di junman sɔ’n. ‘Yo i kɛ Zoova yɛ a su yo mɛn i sa. Nán yo i kɛ klɔ sran yɛ a su yo mɛn i-ɔ.’ (Kol. 3:23) Fɔ m’ɔ o nun’n ti’n a kwla fɔn. Ɔ maan sɛ a fɔn’n, kan ɔ wun ase naan di i nanwlɛ.—Ɲan. 11:2. w23.12 26 § 8

Kɛ e wun kɛ be yoli e batɛmun naan e wo Zoova i sufuɛ’m be nun wie’n i sɔ’n yo e fɛ dan. Be nga be fɛli i sɔ ajalɛ mɔ be nin Zoova be afiɛn mantan’n, be wun kɛ ndɛ kun mɔ Davidi kannin’n, ɔ ti nanwlɛ. Ɔ seli kɛ: “Sran nga a kpɛ i mɔ a fɛ i mantan ɔ wun kɛ ɔ tran ɔ awlo’n nun’n, i liɛ su ti ye.” (Jue. 65:4) Nán sran kwlaa yɛ Zoova kplin su kɛ ɔ fɛ i wun mɛntɛn i-ɔ. Be nga be kle kɛ be klo kɛ be nin i afiɛn mántan’n, i sɔfuɛ mun yɛ ɔ fɛ i wun mantan be-ɔ. (Zak. 4:8) Kɛ a fa ɔ wun man Zoova mɔ be yo wɔ batɛmun’n, a kwla lafi su kɛ ɔ́ ‘yrá ɔ su lele naan like fi su mianman ɔ sa.’ (Mal. 3:10; Zer. 17:8) Kɛ be ko yo wɔ batɛmun’n, ɔ ti kɛ w’a bo wanndilɛ bo sa. Kɛ ɔ fɛ i lɛ’n, kannzɛ sa wie’m be tɔ ɔ su’n, annzɛ sɛ a bu sa tɛ wie yolɛ akunndan’n, á fúa kpa kɛ á mían ɔ ɲin naan w’a yia nda nga a tali Zoova’n i nuan. (Aku. 5:​4, 5) Kɛ mɔ w’a kaci Zezi i sɔnnzɔnfuɛ’n ti’n, ɔ fata kɛ a fɛ i ndɛ’n su, yɛ a niɛn i ajalɛ’n su kpa.—Mat. 28:​19, 20; 1 Piɛ. 2:21. w24.03 8 § 1-3

?Yɛ sɛ yasua kun nin i yi be kloman ninnge’m be yolɛ likawlɛ nin??I lɛ nun’n, ngue yɛ be kwla yo-ɔ? Maan e fa e ɲin e sie i sin trɔlɛ’n i su. I bo bolɛ nun’n, kɛ be trɔ sin’n ɔ kaman lɛ jueman dan. Kɛ bé fá yie dandan mun bé fá wlawla nun’n, nn ɔ́ júe kpa. I wafa kunngba’n, i bo bolɛ nun’n a nin ɔ yi annzɛ ɔ wun be kwla fa blɛ kan be yo ninnge wie mun likawlɛ cɛn kwlakwla. Sanngɛ maan amun yo like nga amun nɲɔn’n be klo i’n. (Zak. 3:18) Sɛ amun yo ninnge kanngan wie mun likawlɛ’n, blɛblɛblɛ amún kló amun wun kpa ekun. Aɲinyiɛ’n ti cinnjin kpa aja’n nun. E kwla fa aɲinyiɛ’n e sunnzun aunmuan m’ɔ fita sin’n nun naan w’a jue titi’n. Kɛ aunmuan’n fitaman’n sin’n nuan. I wafa kunngba’n, sɛ yasua kun nin i yi be ɲin yiman be wiengu’n, klolɛ mɔ be klo be wun’n ɔ kwla kan ase ndɛndɛ kpa. Sanngɛ kɛ be yi i nglo titi kɛ be ɲin yi be wiengu’n, klolɛ mɔ sɛ é kwlá sé’n ɔ ti kɛ sin sa’n ɔ jue titi. Nán e wla fi ndɛ cinnjin nga su: Yɛle kɛ nán e se e wun kɛ n bu i kɛ min ɲin yi min yi annzɛ min wun. Sanngɛ maan e usa e wun kɛ: ?Min yi annzɛ min wun bu i kɛ min ɲin yi i? w23.05 22 § 9; 24 § 14-15

Biblu’n nun’n, Ɲanmiɛn i sufuɛ wie’m be seli kɛ be kpɔfuɛ mun annzɛ sa uflɛ wie’m be ti’n srɛ kunnin be dan. (Jue. 18:4; 55:​1, 5) E kusu e wiengu suklu ba mun annzɛ e wiengu junman difuɛ mun annzɛ e awlofuɛ mun annzɛ awa’n i janunfuɛ’m be kwla tanndan e ɲrun. I kpa bɔbɔ’n tukpacɛ wie ti’n, e nguan kwla tran wie nuan. Blɛ kekle kɛ ngalɛ’n sa’m be nun’n, e kwla kaci kɛ bakan wie sa. ?Kɛ ɔ ko yo sɔ’n wafa sɛ yɛ Zoova uka e-ɔ? Ɔ fɔnvɔ e yɛ ɔ yo maan e wla gua ase. I sɔ’n ti’n, maan e fa blɛ e srɛ Zoova titi, yɛ e kɛnngɛn i nuan ndɛ’n nun titi. (Jue. 77:​1, 12-14) I liɛ’n kɛ sa’m bé wá tɔ́ e su’n, like klikli nga é yó’n, yɛle kɛ é kpɛ́ e ɲin Ɲanmiɛn wun lɔ naan ɔ uka e. Ninnge nga be kun e srɛ annzɛ be kle e yalɛ’n, maan e koko e kle Zoova. Asa’n maan e kɛnngɛn i nuan ndɛ’n nun naan e nian wafa ng’ɔ́ fɔ́nvɔ e’n.—Jue. 119:28. w24.01 24-25 § 14-16

Sɛ e waan é yó like kun naan e fua kpa kɛ é yó like sɔ’n, e kwla yo. Afin é mían é ɲín é yó like kwlaa nga e kwla yo naan like sɔ’n w’a yo ye’n. Sɛ e kunndɛ kɛ é yó like wie naan e fua kpa kɛ é yó like sɔ’n, saan é yó. ?Sɛ e waan é yó like kun’n, ngue yɛ e kwla yo naan y’a kunndɛ kpa kɛ é yó like sɔ’n niɔn? Maan e srɛ Ɲanmiɛn. Zoova kwla fɛ i wawɛ’n uka e naan y’a kunndɛ kpa kɛ é yó like nga e sunnzunnin kɛ é yó’n. Ɔ ju wie’n, e sunnzun kɛ é yó like kun afin e si kɛ ɔ fata kɛ e yo like sɔ’n. I sɔ’n kusu ti kpa. Sanngɛ wie liɛ’n like sɔ’n i yolɛ’n yoman e fɛ kpa. Maan e bu ninnge nga Zoova yo mannin e’n be su akunndan. (Jue. 143:5) Kɛ akoto Pɔlu buli Ɲanmiɛn i aklunye dan m’ɔ yili i nglo i lika’n i su akunndan’n, ɔ fuali kpa kɛ ɔ́ míɛn i ɲin dí Zoova i junman’n. (1 Kor. 15:​9, 10; 1 Tim. 1:​12-14) I wafa kunngba’n, sɛ e bu ninnge nga Zoova yo mannin e’n be su akunndan’n, é fúa kpa kɛ é yó like nga e sunnzunnin kɛ é yó é mɛ́n i’n.—Jue. 116:12. w23.05 27 § 3-5

Kɛ e manman e Si Ɲanmiɛn i dunman’n i klun jɔ. (Jue. 119:108) ?Ɔ maan é sé kɛ Ɲanmiɛn m’ɔ kwla like kwlaa yo’n, ɔ ti kɛ klɔ sran wie mɔ be kunndɛ kɛ be wiengu’m be manman be naan b’a bu be wun sran’n be sa? Cɛcɛ. Kɛ e manman Ɲanmiɛn’n e kle kɛ e su ndɛ kun mɔ Satan kannin’n, ɔ ti ato wie. Satan seli kɛ klɔ sran fi su manmanman Ɲanmiɛn i dunman’n guɛmɛn i ti nin i bo. I waan sɛ ɔ kle klɔ sran’m be yalɛ’n, be nun wie fi su jranman kekle. I kpa bɔbɔ’n, ɔ seli kɛ sɛ e nian naan sɛ e yaci Ɲanmiɛn sulɛ’n é ɲán nun like’n, é yáci i sulɛ. (Zɔb. 1:​9-11; 2:4) Sanngɛ Zɔbu kleli kɛ Satan ti gblɛfuɛ. Afin ɔ nin Ɲanmiɛn be nantili klanman. ?Yɛ e li? E tinuntinun e kwla manman Ɲanmiɛn i dunman’n, yɛ e nin i e kwla nanti klanman naan i klun jɔ e wun. (Ɲan. 27:11) Nanwlɛ, sɛ e yo sɔ’n, e cenjele nun-ɔn. w24.02 8-9 § 3-5

Kɛ Moizi nin Zozie be blɛ’n sinnin’n, Zoova kpali jɔlɛ difuɛ wie mun naan be kle i sufuɛ’m be atin. I sin ekun’n, famiɛn’m be blɛ su’n, Zoova kpali i nuan ijɔfuɛ wie mun naan be kle i sufuɛ’m be atin. Famiɛn nga be ti kpa’n, be fali afɔtuɛ nga Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ’m be man be’n su. I wie yɛle Famiɛn Davidi liɛ’n. Kɛ Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ Natan tuli i fɔ’n, ɔ kɛnnin i wun ase sɔli nun klanman. (2 Sam. 12:​7, 13; 1 Ɲol. 17:​3, 4) I wie ekun yɛle Famiɛn Zozafati liɛ’n. Ɔ fali ndɛ nga Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ Zaaziɛli kan kleli i’n su. Yɛ ɔ wlali Zidafuɛ’m be fanngan kɛ be ‘lafi Ɲanmiɛn i nuan ijɔfuɛ’m be su.’ (2 Ɲol. 20:​14, 15) Blɛ kekle nun’n, Famiɛn Ezekiasi usali Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ Ezai i ngwlɛlɛ afɛ. (Eza. 37:​1-6) Blɛ kwlaa nga famiɛn’m be fali atin nga Zoova kle be’n su’n, Zoova yrali be su, yɛ ɔ sasali nvle’n. (2 Ɲol. 20:​29, 30; 32:22) Sran’m be kwlaa be kwla wunnin i wlɛ kɛ Zoova sin i nuan ijɔfuɛ’m be lika kle i sufuɛ’m be atin. w24.02 21 § 8

Satan kunndɛ kɛ e nin be nga be su ukaman e naan e nin Zoova e afiɛn w’a mantan’n, e san nun. E nin sran mun e kwla san nun e ɲin jrɛiin su. Sanngɛ e nin be e kwla san nun ɛntɛnɛti su wie. Ɔ fata kɛ e mian e ɲin naan y’a buman akunndan nga mɛn’n nunfuɛ’m be bu’n wie. Be bu i kɛ bla nin bian kunndɛlɛ sukusuku’n ɔ timan tɛ sɔ liɛ. Sanngɛ e liɛ’n e si kɛ ɔ ti like tɛ. (Efɛ. 4:​19, 20) Maan e usa e wun kɛ: “?Sɛ w’a yoman kɛ like cinnjin wie m’ɔ fata kɛ e nin be e yo i likawlɛ’n ti’n, n mian min ɲin naan e nin min wiengu junman difuɛ mun, annzɛ min wiengu suklu ba mun, annzɛ sran uflɛ wie mɔ be nantiman Zoova i mmla’m be su’n y’a sanman nun? ?Kannzɛ min wiengu’m bé kán min wun ndɛ tɛtɛ’n sanngɛ nga Zoova se kɛ ɔ ti kpa annzɛ ɔ ti tɛ’n i su yɛ n nian n nanti-ɔ?” Asa’n kɛ nga 2 Timote 2:​20-22 fa kan’n sa’n, kɛ é trá janvuɛ asɔnun’n nun’n, ɔ fata kɛ e nian e wun su kpa wie. Afin nán aniaan’m be kwlaa yɛ be kwla uka e naan y’a su Zoova kpa titi-ɔ. w24.03 22-23 § 11-12

?W’a bu Zoova i sran wafa ng’ɔ ti’n i akunndan le? E kwlá wunman Zoova. Sanngɛ Biblu’n kɛn i su ndɛ kpanngban kle e. I wie yɛle kɛ, ɔ se kɛ Zoova “ti kɛ wia sa, yɛ ɔ ti kɛ ɲrɛn sa.” Ɔ “ti kɛ sin m’ɔ yra like kɔlikɔli’n sa.” (Jue. 84:11; Ebr. 12:29) Ezekiɛli seli kɛ i famiɛn bia’n ti kɛ yɔbuɛ nga be flɛ i kɛ safii’n sa. Yɛ kan ɔ o lɛ’n, lika’n bo mianmian kɛ sika ɔkwlɛ sa yɛ ɔ ti kɛ ɲanngondin’n sa. (Eze. 1:​26-28) Kɛ mɔ e kwlá wunman Zoova’n ti’n, wie liɛ’n kɛ ɔ yo naan e lafi su kɛ ɔ klo e’n, ɔ kwla yo kekle kan. Sran wie’m be liɛ’n, sa wie’m be ti’n be lafiman su kɛ Zoova kwla klo be. Kɛ e wun yo e sɔ’n, Zoova wun i wlɛ. Yɛ ɔ si sa nga ti yɛ kɛ ɔ yo naan e fa e wun mɛntɛn i’n ɔ ti kekle man e’n. Kɛ ɔ ko yo naan w’a uka e’n, ɔ kɛn i nzuɛn’n i ndɛ kle i Biblu’n nun. Sɛ e waan é kán Zoova i nzuɛn’n i ndɛ’n, e kwla kpɛ i kpe e se kɛ ɔ ti klolɛ. (1 Zan 4:8) Biblu’n se kɛ Zoova ti klolɛ. Like kwlaa ng’ɔ yo’n, ɔ yo i klolɛ’n ti. Klolɛ mɔ Ɲanmiɛn klo sran’n ɔ ti dan ti’n, nán be nga be klo i’n be ngunmin yɛ ɔ klo be-ɔ. Sanngɛ ɔ klo be nga be klomɛn i bɔbɔ’n be wie.—Mat. 5:​44, 45. w24.01 26 § 1-3

Zoova fali Moizi naan ɔ fa Izraɛlifuɛ mun Ezipti lɔ fite. Kpɛkun nglɛmun’n, ɔ fali ɲanmiɛn ble tiaan kun kleli be atin. Yɛ kɔnguɛ’n, sin taaman tiaan kun yɛ ɔ fa kleli be atin-ɔn. (Tul. 13:21) Moizi suli ɲanmiɛn ble’n nin sin taaman’n be su lele ɔ nin Izraɛlifuɛ’m be juli jenvie ɔkwlɛ’n i nuan lɔ. Kɛ be juli lɛ mɔ be wunnin kɛ Eziptifuɛ’m be su be su’n, be buli i kɛ nn be liɛ w’a wie. Ɔ maan srɛ kunnin be kpa. Sanngɛ nán fɔnlɛ yɛ Moizi fɔnnin-ɔn. Zoova bɔbɔ yɛ ɔ sinnin i lika fali be ɔli lika sɔ’n nun-ɔn. (Tul. 14:2) I sin’n, Zoova yoli abonuan sa kun deli be. (Tul. 14:​26-28) Kɛ ɔ fɛ i lɛ lele mɔ afuɛ 40 fá sín’n, ɲanmiɛn ble’n nin sin taaman’n be su yɛ Moizi suli naan w’a kle Ɲanmiɛn i sufuɛ’m be atin aawlɛ flɛnnɛn nun-ɔn. (Tul. 33:​7, 9, 10) Ɲanmiɛn ble tiaan nun yɛ Zoova kan ndɛ kle Moizi-ɔ. Kpɛkun i kusu kan ndɛ’n kle nvlefuɛ mun. Izraɛlifuɛ’m be wunnin i wlɛ weiin kɛ Zoova yɛ ɔ sin Moizi i lika kan ndɛ kle be-ɔ. w24.02 21 § 4-5