Sam Nyus Blong Wol
“Wan Ples We Ol Man Oli No Save Long Hem”
Long tu yia, ol man oli faenem tri kaen mangke we bifo oli no save long olgeta, long dak bus blong Amason. Long ful wol, evri yia oli faenem tri nyu kaen pijin. Taem oli stadi long 19 tri long Panama, oli faenem samwe 1,200 defren kaen bebet, mo 80 pesen blong olgeta, oli no save bifo. Magasin ya UNESCO Sources i talem se: “Plante defren kaen laef samting, mifala i no save long olgeta yet.” Wan eksampel, “kolosap 40 pesen blong ol fis we oli laef long ol reva long Saot Amerika, mifala i no stadi long olgeta mo givim nem long olgeta yet. . . . ?Mo bambae mifala i faenem wanem dip long solwora, we bighaf blong ples ya mifala i no stadi long hem yet?” Problem ya i kam bigwan moa taem yumi tingbaot bigfala namba blong ol laef samting we oli smol moa, olsem: ol jem, nalumlum, wom, spaeda, bebet, mo ol smosmol plan we yumi no save long olgeta yet. “Wan eksampel, wan gram blong graon long hot ples, i save gat 90 milyan jem mo bebet long hem, we yumi save luk wetem glas nomo.” UNESCO Sources i talem se, samfala oli ting se namba blong ol defren kaen laef samting long wol, “maet i kasem 200 milyan.” Nating se man i mekem plante stadi, wol ya i stap yet olsem “wan ples we ol man oli no save long hem.”
Ol Man Kanada Oli Stap Jenisim Tingting Blong Olgeta Kwik Long Ol Samting We Oli Impoten
“Insaed long ol yia blong laef blong wan man, ol man Kanada—Engglis mo Franis—oli sakemaot paoa blong jyos, gavman, mo sam samting we bifo oli impoten long laef mo long fasin joen blong olgeta evri dei. Hemia ol samting we oli mekem oda i stanap mo oli mekem ol man oli haremgud,” ripot blong The Toronto Star i talem. ?From wanem i olsem? From we oli wantem haremgud kwiktaem long ol samting blong laef. Oli traehad blong “kasem evri samting” naoia nomo. Star i gohed se: “Ol rul long saed blong ol gudfala fasin, we ol Kristin man Jyu long taem bifo oli folem, oli lus. Long ples blong olgeta, ol man oli putum ol tingting blong wol. Mo long ples blong bilif blong Katolik, oli putum pleplei mo fasin blong haremgud long ol samting we oli gat. Smol nomo oli rere blong livim fasin blong haremgud go kasem nekiswan laef, no kasem taem we oli olfala.” Oli no moa ting se paoa blong God i bitim paoa blong man. Taswe, naoia oli save mekem enikaen samting mo oli no fraet no sem. Taem oli traehad blong kasem moa glad from olting mo mane, oli spolem ol intres long saed blong speret.
Oli Talemaot Bifo Ol Samting We i Kamaot Long Ol Yia 1900
?Wan man we i laef long ol yia 1800 i save tingbaot ol samting we yumi wokem long taem blong yumi, olsem ol trak, ol plen, tren, bas, we oli karem plante man wantaem, ol samting we oli wok wetem lektrik blong mekem myusek, mo ol faks mesin? Long 1863, Franisman we i raetem ol buk, Jules Verne, we plante man oli save hem from tufala buk ya Around the World in 80 Days mo 20,000 Leagues Under the Sea, hem i talemaot ol samting ya mo sam moa samting bakegen. Hemia long wan buk we fastaem oli no wantem prentem, nem blong hem, Paris in the 20th Century. Man we i prentem ol buk blong Verne i no wantem prentem buk ya, from we hem i talem se ol samting ya oli no save tru mo ol man bambae oli no bilivim. Be buk ya we oli jes faenem i no longtaem, i soemaot laef long ol yia 1900, stret olsem i hapen, wetem ol nyufala tul blong faet, jea we i wok wetem lektrik blong kilim i ded man we oli jajem hem se i mas ded, ol doti long win mo wora, mo ol trak we oli fasfas long rod. Verne i talemaot se ol man bambae oli gat fulap trabol, oli no moa intres long ol bigfala wok blong ol man bifo mo ol kastom long taem bifo. Bambae oli kam slef blong mane, mo fasin blong wokem ol nyufala teknik bambae i holemtaet olgeta. Nyuspepa blong Paris, International Herald Tribune i talem se: “Verne i talemaot plante nyufala teknik we oli kamaot long taem blong yumi, be tu, hem i luksave sam long ol nogud frut blong olgeta.”
Fasin Blong Brekem Loa i Kam Antap Bigwan Long Japan
Bifo, ol man oli tingbaot Japan olsem wan kantri we i no gat plante fasin stil mo kilim man. Be naoia, fasin ya i stap kam antap bigwan. Ol polis oli talem se hemia i kamaot from trabol we kantri i gat long saed blong mane, mo from we ol man oli karem moa masket oli kam insaed long kantri long fasin haed, mo from we ol grup we oli joen blong mekem ol nogud fasin ya, oli stap lusum paoa. Wan bos blong ol polis, Takaji Kunimatsu, i talem se ol fasin blong brekem loa we ol man oli yusum masket blong mekem, oli kasem mak we neva oli kasem bifo. Hem i talem se, sipos i no gat samting i stopem olgeta, bambae oli “seksekem faondesen blong oda blong laef” blong ol man Japan. Nyuspepa ya Mainichi Daily News i talem se, ol fasin blong brekem loa we “olgeta man” oli mekem, oli stap go antap tu. Wan risen, hemia from we “ol man oli fasfas longtaem tumas long ol bigfala taon.” Blong givhan long ol man long taon blong sevem laef blong olgeta, wan tija long saed blong fasin joen blong ol man, i givim advaes ya: Folem ol stampa fasin blong frengud wetem ol man, olsem talem ‘halo’ taem narafala i talem ‘halo,’ talem “skuysmi” taem i stret blong mekem olsem, mo smael “blong blokem enikaen tingting se yu agensem narafala.” Lanem blong talem ‘no’ long kaen fasin. Fasem ol jen long doa we oli mekem lok i strong moa. Tingbaot ol polis olsem ol fren. Mo “no tingbaot trening long judo mo karate olsem wan rod blong stap sef long ol man we oli save kilim yu—hemia i save mekem se wan man i kasem bigfala kil.”
Ol Denja Blong Karem Blad Blong Narafala Man
The Toronto Star i talem se: “Oli save jekem saplae blong blad long Kanada wan taosen yia long fyuja, mo bambae oli faenem se i gat denja yet blong karem blad blong narafala man.” Dokta William Noble we i wok long St. Michael’s Hospital, i givim pruf long fored blong wan komiti, we oli mekem wan stadi blong faenemaot sipos saplae blong blad long Kanada i sef. Hem i se: “(Ol denja) oli stap mo bambae oli stap olwe.” Star i talem se ol denja blong tekem blad blong narafala man, oli “stat long ol trabol we i save kamaot taem blad i no stret long bodi blong man, gogo AIDS we man i save kasem from blad blong narafala man.” Ol man we oli gat bigfala save long saed blong fasin blong tekem blad blong narafala man, oli talem se plante moa sikman naoia oli wari se bambae oli kasem AIDS from blad. Dokta Noble i talem se: “I no gat wan dei i pas we mifala i no storeyan long kwestin ya ‘?Bambae mi givim blad long man ya no no gat?’ ”
Ol Haf Blong Bodi Blong Bea
The Toronto Star i talem se: “Bisnes we samfala oli mekem wetem ol haf blong bodi blong blak bea blong Kanada, i save givim moa mane long olgeta bitim bisnes blong karem drag i go long ol kantri long fasin haed.” Ol kastom dokta long ol rij kantri blong Esia, olsem Jaena, Saot Koria, Japan, Taewan, mo Hong Kong, oli wantem tumas ol golblada mo han blong blak bea. Star i gohed se: “Wan polis long Kalifonia i ting se ‘praes long rod’ (praes we man blong yusum i pem) blong wan kilo blong golblada blong bea long Esia, i go antap bitim $1 milyan (samwe 100 milyan vatu) taem oli ‘daonem’ (meksemap) konkon wora blong hem wetem konkon wora blong golblada blong buluk no pig. Skelem wetem drag ya koken, praes blong koken long rod long Toronto, i samwe long $100,000 (10 milyan vatu) long wan kilo.” Wan woman we i gat spesel save long saed blong ol defren kaen laef samting we oli stap lus, Carole Saint-Laurent, hem i wok long Grup Long Kanada We Oli Kasem Mane Blong Ol Wael Anamol Long Wol. Hem i se: “Hemia i wan bisnes we i bigwan tumas.” Oli fraet se moa man bambae oli wantem kasem ol haf blong bea. Long Esia, kolosap i no moa gat wan bea i stap.
Ol Laef Samting We Oli Stap Long Denja Long Brasil
Nyuspepa ya O Estado de S. Paulo i talem se: “Dak bus long Brasil i tri taem moa bigwan long eni narafala kantri. Mo hem i nambawan kantri long wol long saed blong namba blong ol defren kaen laef samting. Hem i stap yet olsem kantri we i gat moa anamol, we oli gat hea mo oli givim titi long ol pikinini blong olgeta, hemia 460 defren kaen. Be tu, Brasil i lidim ol narafala ples long saed blong ol laef samting we oli stap long denja blong lus olgeta, hemia 310 defren kaen, mo 58 blong olgeta oli gat hea mo givim titi long ol pikinini blong olgeta.” Nating se i no gat wan blong laswan grup ya we i lus olgeta yet, be “12 pesen blong ol anamol we oli gat hea mo givim titi long ol pikinini blong olgeta long Brasil oli stap long denja.” Hemia ol anamol olsem “laeon tamarin, we Brasil nomo i gat.” Sam kaen anamol we oli stap long denja blong lus olgeta, “oli laef long ol smosmol ples nomo, mekem se enikaen fasin blong spolem ples blong olgeta i save mekem oli lus olgeta.” Nyuspepa i talem se, taem 50 yia i pas we oli no faenem wan kaen anamol long bus, oli talem nao se kaen ya i lus olgeta.
Ol Man Long Wol
Ol stadi blong UNFPA (Yunaeted Nesen Populesen Fand) oli soem se namba blong ol man long wol i kasem 5.66 bilyan long medel blong 1994. Oli ting se namba ya i save kasem 6 bilyan long 1998, 8.5 bilyan long yia 2025, mo 10 bilyan long 2050. Oli talem se ol kantri we oli mekem namba ya i kam antap, hemia Esia, Afrika, mo Sentrol Amerika. Long Afrika, namba blong ol man i stap go antap 2.9 pesen evri yia, hemia i kwik moa long ol narafala ples blong wol. Yurop i daon moa long ol narafala ples—0.3 pesen. Mo tu, UNFPA i talem se long yia 2000, hemia faef yia nomo long fyuja, stret haf blong olgeta man long wol bambae oli stap long ol taon. Long yia ya, wanwan long 300 taon long sam pua kantri, bambae oli gat wan milyan man, be naoia 125 taon nomo oli gat.
Gudfala Fasin Fren i Bigfala Samting
The Toronto Star i talem se: “Bigfala samting we i mekem se ol yangfala oli no yusum drag mo oli no mekem nogud fasin, hemia gudfala fasin fren—i no wanem kaen famle oli gat.” Sayentis ya Ed Adlaf i tokbaot wan stadi we Adiksen Risej Faondesen i mekem long 2,057 yangfala long Ontario, we i soemaot se “fasin blong famle blong frengud tugeta i gat moa paoa bitim plan blong famle.” Ol yangfala we oli frengud wetem ol narafala insaed long famle, nating se oli stap wetem famle we i karemaot olgeta, no wetem step papa no mama, no wetem mama blong olgeta nomo, oli moa gud bitim olgeta we oli stap wetem prapa famle blong olgeta be i no gat gudfala fasin joen insaed. Star i talem se: “Long olgeta we oli tokbaot ol problem blong olgeta oltaem wetem papa mama blong olgeta, namba we oli mekem ol stronghed fasin i smol moa long ol narafala. Long olgeta we neva oli toktok wetem papa no mama blong olgeta long ol problem, namba blong olgeta we oli dring alkol bitim mak, tekem drag mo mekem ol stronghed fasin, i antap long namba blong ol narafala.” Sam bigfala samting we oli blokem ol trabol ya, hemia: ol yangfala oli mas spenem plante taem wetem famle blong olgeta, gat gudfala fasin fren tugeta, mo papa mama oli mas save weples ol pikinini blong olgeta oli stap mo wanem samting oli stap mekem. Adlaf i talem se: “I impoten blong spenem taem wetem ol pikinini mo tekemaot taem long ol narafala samting blong spenem wetem olgeta.”