Tqakanuj ri tinamït ri kan ronojel mul xtjeʼ

1. ¿Achkë xuʼij Jesús chë xtbʼanatäj rkʼë Jerusalén pa naʼäy siglo?

TAQ xa xuʼ wä chik jojun qʼij nrajoʼ rchë nkamsäx, Jesús xuʼij jun profecía chkë rtzeqelbʼëy. Ri profecía riʼ xtzʼaqät naʼäy mul pa naʼäy siglo, taq Jerusalén chqä ri templo xchup kiwäch. Jesús xyaʼ rbʼixik chkë rtzeqelbʼëy chë xtbʼeqä ri qʼij taq xtkitzʼët chë Jerusalén xtkistij rij kimä soldados (Luc. 21:20). Ryä xuʼij chkë chë, taq xtkitzʼët chë xtbʼanatäj riʼ, chanin keʼanmäj äl. Ri xuʼij Jesús kantzij xbʼanatäj: ri soldados aj Roma xkistij rij Jerusalén (Luc. 21:21, 22).

2. ¿Achkë xuʼij ri apóstol Pablo chkë ri cristianos aj Judea chqä Jerusalén?

² Taq xa xuʼ wä chik jojun jnaʼ nrajoʼ rchë ri soldados aj Roma nkistij rij Jerusalén, ri apóstol Pablo xtzʼibʼaj äl jun carta chkë ri cristianos ri ye kʼo chpan ri tinamït riʼ chqä chkë ri ye kʼo Judea. Ri xuʼij äl chkë kan kʼo rqʼij. Komä ri carta riʼ nbʼix Wuj chkë ri Hebreos che rä. Chpan ri wuj riʼ, Pablo xyaʼ jojun naʼoj chkë ri cristianos rchë nkitzʼët apü achkë ütz nkiʼän rchë xtkitoʼ kiʼ taq xtchup rwäch Jerusalén. Si ri cristianos riʼ nkajoʼ wä yekolotäj qa, nkʼatzin wä ma nkikʼewaj ta nkiyaʼ qa kachoch chqä kikʼayij. Rma riʼ, Pablo xuʼij ya reʼ chrij ri tinamït Jerusalén: «Aweʼ ma yoj kʼo ta chpan jun tinamït ri kan ronojel mul xtjeʼ, rma röj najin nqatäj qaqʼij rchë nqakanuj ri tinamït ri xtpë» (Heb. 13:14).

3. ¿Achkë riʼ «ri tinamït ri xtpë», y achkë rma röj najin nqakanuj?

³ Ri winäq rkʼë jbʼaʼ xetzeʼen chkij ri cristianos ri xeʼanmäj chriʼ Jerusalén chqä Judea, ye kʼa ryeʼ xekolotäj qa rma xkiʼän riʼ. Komä chqä, ri winäq yetzeʼen chqij xa rma ma nqakʼuqbʼaʼ ta qakʼuʼx chrij ri päq o chrij ri yekiʼän ri winäq rchë nkisöl ri kʼayewal chwäch Rwachʼlew. ¿Achkë rma röj ma nqakʼuqbʼaʼ ta qakʼuʼx chrij riʼ? Rma qataman chë jontir ri kʼo komä ya xtchup rwäch chqä najin nqakanuj «ri tinamït ri kan kuw rxeʼel», «ri tinamït ri xtpë». Ri tinamït riʼ ya riʼ Rqʼatbʼäl Tzij Dios (Heb. 11:10; Mat. 6:33).a Chpan re tjonïk reʼ, xtqatzʼët jojun naʼoj ri xyaʼ Pablo chpan ri wuj ri xtäq äl chkë ri hebreos. Xtqatzʼët achkë rbʼanik ri naʼoj riʼ xertoʼ ri cristianos riʼ rchë ma xkiyaʼ ta qa rkanuxik «ri tinamït ri xtpë» chqä rchë xkitzʼët achkë ütz nkiʼän rchë xtkitoʼ kiʼ taq xtchup rwäch Jerusalén. Y xtqatzʼët chqä achkë nqatamaj qa röj chkij ri naʼoj riʼ.

TQAKʼUQBʼAʼ QAKʼUʼX CHË JEHOVÁ MAJUN BʼËY XTQRYAʼ TA QA

4. ¿Achkë rma Jerusalén kan kʼo wä rqʼij chkiwäch ri cristianos?

⁴ Jerusalén kan kʼo wä rqʼij chkiwäch ri cristianos. ¿Achkë rma? Rma chriʼ kʼo wä ri naʼäy congregación ri xbʼan pa jnaʼ 33. Chqä, chriʼ kʼo wä ri molaj ukʼwäy bʼey. Y ye kʼïy cristianos kʼo wä kachoch chriʼ chqä kʼo wä kʼïy achkë jun kikʼë. Ye kʼa Jesús xuʼij chkë rtzeqelbʼëy chë nkʼatzin yeʼanmäj äl chriʼ Jerusalén, yajün ri ye kʼo Judea (Mat. 24:16).

5. ¿Achkë xuʼän Pablo rchë xertoʼ ri cristianos rchë nkitzʼët apü achkë xtkiʼän?

⁵ Pablo xrajoʼ chë ri cristianos nkitzʼët apü achkë xtkiʼän rchë xkeʼanmäj äl chriʼ Jerusalén. Rma riʼ xertoʼ rchë nkitzʼët ri tinamït riʼ kan achiʼel nutzʼët Jehová. Ryä xnataj chkë chë chwäch Jehová, ri templo, ri samaj nkiʼän ri sacerdotes chqä ri sacrificios yebʼan chriʼ ma ye loqʼoläj ta chik (Heb. 8:13). Kan jontir bʼaʼ chkë ri ye kʼo Jerusalén ma xkinmaj ta chë Jesús ya riʼ ri Mesías. Y ri templo ri kʼo Jerusalén ma xtksäx ta wä chik rchë xtyaʼöx rqʼij Jehová chpan chqä xtchup rwäch (Luc. 13:34, 35).

6. ¿Achkë rma nqaʼij chë Pablo kan pa rqʼijul xuʼij chkë ri cristianos ri nqïl chpan Hebreos 13:5, 6?

⁶ Taq Pablo xtzʼibʼan äl chkë ri hebreos, ri winäq ri ye kʼo Jerusalén kan kʼo wä kirajil. Jun achï aj Roma, ri Plinio rbʼiʼ chqä xjeʼ chpan ri tiempo riʼ, xtzʼibʼaj qa chë Jerusalén ya riʼ wä «ri tinamït ri más tamatäl rwäch pa Oriente» (Historia Natural, libro V, rtraducción Gerónimo de Huerta). Ronojel jnaʼ, kan kʼïy judíos kichë jalajöj tinamït yeʼapon wä chriʼ rchë nkibʼebʼanaʼ ri nmaqʼij ri kʼo rqʼij chkiwäch ryeʼ, y ya riʼ kan kʼïy wä chʼakoj nuyaʼ qa chkë ri winäq aj chriʼ. Rkʼë jbʼaʼ ye kʼo chqä jojun cristianos xjeʼ kirajil rma riʼ. Rkʼë jbʼaʼ rma riʼ Pablo xuʼij ya reʼ chkë: «Tikʼutuʼ rkʼë ikʼaslemal chë ma chrij ta ri päq bʼenäq wä iwan, chqä kiʼ ikʼuʼx tibʼanaʼ rkʼë ri kʼo iwkʼë». Y chrij riʼ xkamluj ri tzʼibʼatäl qa chpan Rchʼaʼäl Dios, ri akuchï nuʼij achkë rtzjun Jehová che rä rtinamit: «Majun bʼëy xkatinyaʼ ta qa chqä majun bʼëy xkatinmestaj ta qa» (taskʼij Hebreos 13:5, 6; Deut. 31:6; Sal. 118:6). Nqkowin nqaʼij chë re naʼoj reʼ kan pa rqʼijul xyaʼöx chkë ri cristianos aj Jerusalén chqä Judea. ¿Achkë rma? Rma, taq xa kʼa riʼ jbʼaʼ tskʼïx qa ri carta riʼ chkiwäch, ryeʼ xkʼatzin xkiyaʼ qa kachoch, kikʼayij chqä kʼïy chkë ri kʼo kikʼë. Chqä, rma xebʼejeʼ chpan jun chik tinamït, xkʼatzin xkitzʼët chik jmul achkë rbʼanik xkitzüq kiʼ, y ya riʼ rkʼë jbʼaʼ kan kwest xuʼän chkiwäch.

7. ¿Achkë rma kan komä nkʼatzin nqakʼuqbʼaʼ más qakʼuʼx chrij Jehová?

⁷ Ri naʼoj nqatamaj qa röj: Achiʼel xkiʼän ri cristianos pa naʼäy siglo, röj chqä nkʼatzin nqatzʼët komä achkë xtqaʼän chqawäch apü (Luc. 21:34-36). ¿Achkë rma? Rma chpan ri «nimaläj tijöj poqonal» xtchup rwäch jontir ri ma ütz ta kʼo komä (Mat. 24:21). Chpan ri tiempo riʼ, rkʼë jbʼaʼ xtkʼatzin xtqayaʼ qa jojun chkë ri kʼo qkʼë o rkʼë jbʼaʼ kan jontir, ye kʼa qataman chë Jehová majun bʼëy xtqryaʼ ta qa. Yajün komä ri majanä tchapatäj ri nimaläj tijöj poqonal, nqkowin nqakʼüt chë qakʼuqbʼan qakʼuʼx chrij Jehová. Rma riʼ ütz nqaquʼ rij ya reʼ: «¿Nkʼüt rïn rkʼë ri nwajoʼ nbʼän pa nkʼaslemal chqä rkʼë ri yenchaʼ yenbʼän chë nkʼuqbʼan nkʼuʼx chrij Dios y ma chrij ta ri päq?» (1 Tim. 6:17). Achiʼel nqatzʼët, ri xbʼanatäj kikʼë ri cristianos pa naʼäy siglo nqrtoʼ rchë nqatzʼët achkë xtqaʼän chqawäch apü. Tapeʼ ke riʼ, qataman chqä chë chpan ri nimaläj tijöj poqonal xkeqïl kʼayewal ri majun bʼëy ye bʼanatajnäq ta. Rma riʼ, taq xtchapatäj ri jun nüm kʼayewal riʼ, ¿achkë rbʼanik xtqatamaj achkë nkʼatzin nqaʼän?

TQANMAJ KITZIJ RI YEKʼWAYON BʼEY CHQAWÄCH

8. ¿Achkë rbʼin qa Jesús chkë rtzeqelbʼëy chë nkʼatzin nkiʼän?

⁸ Taq xa kʼa riʼ jojun jnaʼ keqʼax taq ri apóstol Pablo xtzʼibʼan äl chkë ri hebreos, ri soldados aj Roma xkistij rij Jerusalén. Taq xbʼanatäj riʼ, ri cristianos xqʼax chkiwäch chë nkʼatzin yeʼanmäj äl, rma ri tinamït riʼ xtchup rwäch (Mat. 24:3; Luc. 21:20, 24). Ye kʼa ¿akuchï nkʼatzin yeʼanmäj wä äl? Jesús xa xuʼ rbʼin qa ya reʼ chkë: «Ri ye kʼo pa Judea, keʼanmäj äl pa taq jyuʼ» (Luc. 21:21). Ye kʼa chriʼ ye kʼo wä kʼïy jyuʼ. Rma riʼ, ¿achkë rbʼanik nkitamaj achkë jyuʼ nkʼatzin yebʼä wä?

9. ¿Achkë rma ri cristianos rkʼë jbʼaʼ kowan xkiquʼ akuchï yeʼanmäj wä äl? (Tatzʼetaʼ chqä ri mapa).

⁹ Ri cristianos kʼo wä kʼïy jyuʼ chkiwäch akuchï ütz yeʼanmäj wä äl, achiʼel ri jyuʼ ri ye kʼo Samaria, ri ye kʼo Galilea, ri jyuʼ Hermón, ri jyuʼ ri ye kʼo pa Líbano chqä ri ye kʼo jkʼan chik che rä ri raqän yaʼ Jordán (tatzʼetaʼ ri mapa). Jojun chkë ri tinamït ri ye kʼo wä pa taq jyuʼ riʼ, achiʼel ta ye ütz rchë nkitoʼ kiʼ ri cristianos chriʼ. Jun chkë riʼ ya riʼ Gamala, jun tinamït ri kʼo pa rwiʼ jun jyuʼ ri kowan rojyuʼ rwäch. Ye kʼo jojun judíos xkiquʼ chë ütz nkitoʼ kiʼ chpan ri tinamït riʼ. Ye kʼa ri soldados aj Roma xekatäj chrij Gamala chqä xkichüp rwäch, y kan ye kʼïy winäq aj chriʼ xekäm.b

10, 11. a) ¿Achkë rkʼë jbʼaʼ xuʼän Jehová rchë xkʼwaj bʼey chwäch rtinamit? (Hebreos 13:7, 17). b) ¿Achkë xbʼanatäj kikʼë ri xenman tzij? (Tatzʼetaʼ chqä ri achbʼäl).

¹⁰ ¿Achkë rbʼanik xkitamaj ri cristianos akuchï ütz yeʼanmäj wä äl? Rkʼë ri xbʼanatäj chpan ri tiempo riʼ, nqʼalajin chë achiʼel ta yë Jehová xksan kichë jojun chkë ri yekʼwayon bʼey chwäch ri congregación rchë xkʼüt chkiwäch ri cristianos achkë nkʼatzin nkiʼän. Jun tiempo chrij riʼ Eusebio, jun achï ri nunukʼuj rij kikʼaslemal ri winäq ri xejeʼ ojer, xtzʼibʼaj qa chë Dios xkʼüt chkiwäch jojun cristianos ri ye kʼo Jerusalén chë jontir ri cristianos kʼo chë yeʼel äl chriʼ rchë yebʼä Pela (o pella), jun tinamït ri kʼo Perea (Historia eclesiástica, tomo I, rtraducción George Grayling). Ri tinamït riʼ achiʼel ta ütz rchë nkitoʼ kiʼ ri cristianos chriʼ. Chqä, ma näj ta kʼo wä che rä Jerusalén, rma riʼ ma kwest ta wä xtuʼän chkiwäch xkeʼapon chpan ri tinamït riʼ. Y kan jontir bʼaʼ chkë ri winäq aj chriʼ ma ye judíos ta chqä ma kititzʼon ta wä kiʼ kikʼë ri judíos ri najin wä nkikanuj rbʼanik rchë yeʼel qa pa rqʼaʼ Roma (tatzʼetaʼ ri mapa).

¹¹ Pablo rbʼin qa chik ya reʼ chkë ri cristianos: «Tinmaj kitzij ri yekʼwayon bʼey chiwäch» (taskʼij Hebreos 13:7, 17). Ri cristianos ri xkiʼän riʼ, xeʼanmäj äl pa taq jyuʼ. Rma xenman tzij, xekolotäj qa. Ri xbʼanatäj chpan ri tiempo riʼ, nukʼüt chqawäch chë Dios ma xeryaʼ ta qa ri cristianos ri xkiyoʼej «ri tinamït ri kan kuw rxeʼel», ntel chë tzij, Rqʼatbʼäl Tzij Dios (Heb. 11:10).

12, 13. Taq najin nkiqʼaxaj nmaʼq taq kʼayewal, ¿achkë rbʼanik rkʼwan bʼey Jehová chwäch rtinamit?

¹² Ri naʼoj nqatamaj qa röj: Jehová yerksaj ri yekʼwayon bʼey chqawäch rchë nuʼij chqë achkë nkʼatzin nqaʼän. Le Biblia kan kʼïy mul nutzjoj chë Jehová xerksaj jojun achiʼaʼ rchë xkʼwaj bʼey chwäch rtinamit taq najin wä nkiqʼaxaj nmaʼq taq kʼayewal (Deut. 31:23; Sal. 77:20). Y pa qaqʼij komä, kan nqʼalajin chë Jehová najin yerksaj ri yekʼwayon bʼey chqawäch rchë nuʼij chqë achkë nkʼatzin nqaʼän.

¹³ Tqaquʼ na peʼ rij ya reʼ. Taq xchapatäj ri COVID-19, ri yekʼwayon bʼey chwäch rtinamit Jehová xkiʼij pä chqë achkë nkʼatzin nqaʼän. Ri ukʼwäy taq bʼey xbʼix pä chkë achkë nkʼatzin nkiʼän rchë qachʼalal ma nkiyaʼ ta qa ryaʼik rqʼij Dios. Jun kayoxiʼ ikʼ chrij riʼ, xqjeʼ chpan jun qamoloj rchë oxiʼ qʼij ri majun bʼëy qabʼanon ta, rma ri programa xqʼaxäx pa internet, pa televisión chqä pa radio pa más 500 chʼaʼäl. Chpan jontir ri tiempo ri xyalöj ri yabʼil, xyaʼöx jontir ri xkʼatzin chqë rchë ma xqayaʼ ta qa ryaʼik rqʼij Jehová, y rma riʼ kan jnan xuʼän qawäch. Xa bʼa achkë na xtbʼanatäj chqawäch apü, ütz nqayaʼ chwäch qan chë Jehová xkertoʼ ri yekʼwayon bʼey chqawäch rchë yë ri ütz xtkichaʼ xtkiʼän. Xqatzʼët yän chë nkʼatzin nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij Jehová chqä chë nkʼatzin nqanmaj tzij. Ye kʼa, ¿achkë más nkʼatzin nqaʼän komä rchë nqatamaj achkë xtkʼatzin xtqaʼän chpan ri nimaläj tijöj poqonal?

TQAJOʼ QIʼ CHQÄ KEQAKʼULUʼ NKʼAJ CHIK CHQACHOCH

14. Rkʼë ri nuʼij Hebreos 13:1-3, ¿achkë xkʼatzin xkiʼän ri cristianos taq más xqajan pä ri qʼij ri xchup rwäch Jerusalén?

¹⁴ Taq xtchapatäj ri nimaläj tijöj poqonal, más xtkʼatzin xtqajoʼ qiʼ. Xtkʼatzin xtqaʼän kan achiʼel xkiʼän ri cristianos aj Jerusalén chqä Judea. Ryeʼ kan kowan wä nkajoʼ kiʼ (Heb. 10:32-34). Ye kʼa taq más xqajan pä ri qʼij ri xchup rwäch Jerusalén, ryeʼ más xkʼatzin nkitolaʼ kiʼ chqä xkajowalaʼ kiʼ «kan achiʼel nkajoʼ kiʼ kaʼiʼ ri kan kichʼalal kiʼ» (taskʼij Hebreos 13:1-3).c Ke riʼ chqä xtkʼatzin xtqaʼän röj chpan ri nimaläj tijöj poqonal.

15. ¿Achkë rma ri cristianos hebreos xkʼatzin xkajowalaʼ kiʼ chkiwäch chqä xkitolaʼ kiʼ?

¹⁵ Taq ri soldados aj Roma xkistij rij Jerusalén y chaq kʼateʼ xebʼä äl, ri cristianos chanin xeʼanmäj äl. Ye kʼa, xa jojun chkë ri kʼo kikʼë xekowin xkikʼwaj äl (Mat. 24:17, 18). Taq xebʼä pa taq jyuʼ chqä taq xeʼapon chpan ri jay akuchï xkʼatzin xejeʼ wä, ryeʼ xkʼatzin xkitolaʼ kiʼ chkiwäch. Rkʼë jbʼaʼ kan kʼïy mul xkʼatzin kitoʼik, y ya riʼ xuʼän chë ri cristianos xekowin xkikʼüt chkiwäch chë kantzij nkajoʼ kiʼ chqä nkitolaʼ kiʼ taq xkiyaʼ ri kʼo kikʼë chkë nkʼaj chik (Tito 3:14).

16. ¿Achkë rbʼanik nqkowin nqakʼüt chkiwäch qachʼalal chë yeqajoʼ? (Tatzʼetaʼ chqä ri achbʼäl).

¹⁶ Ri naʼoj nqatamaj qa röj: Rma yeqajoʼ qachʼalal, röj nqakanuj rbʼanik rchë yeqatoʼ taq nkʼatzin kitoʼik. Kan ye kʼïy qachʼalal ma kikʼewan ta kiyaʼon kitoʼik qachʼalal ri kiyaʼon qa kachoch rma ri chʼaʼoj, rma ri nmaʼq taq slonel o rma jun qʼeqäl jöbʼ. Jun qachʼalal ixöq ri xanmäj pä Ucrania rma ri chʼaʼoj, xuʼij: «Qatzʼeton pä achkë rbʼanik rkʼwan qabʼey Jehová y achkë rbʼanik yerksan qachʼalal rchë yojkitoʼ. Ryeʼ kan ütz qakʼulik kibʼanon chqä kowan yojkitoʼon. Xkiʼän riʼ taq xqjeʼ Ucrania, Hungría..., ¡y komä aweʼ Alemania!». Taq röj rkʼulun chqë yeqakʼül nkʼaj chik chqachoch chqä yeqatoʼ, Jehová nkowin nqrksaj rchë yerchajij qachʼalal (Prov. 19:17; 2 Cor. 1:3, 4).

17. ¿Achkë rma kan komä nkʼatzin nqajoʼ qiʼ chqä yeqakʼül nkʼaj chik chqachoch?

¹⁷ Pa qaqʼij komä kan kowan nkʼatzin nqatolaʼ qiʼ chqawäch, ye kʼa kan más na chik xtkʼatzin xtqaʼän riʼ chqawäch apü (Hab. 3:16-18). Rma riʼ, Jehová najin nukʼüt chqawäch achkë ütz nqaʼän rchë nqajoʼ qiʼ kan achiʼel nkajoʼ kiʼ kaʼiʼ ri kan kichʼalal kiʼ chqä rchë yeqakʼül nkʼaj chik chqachoch, rma kan ya riʼ xtkʼatzin xtqaʼän chpan ri nimaläj tijöj poqonal.

¿ACHKË XTBʼANATÄJ CHQAWÄCH APÜ?

18. ¿Achkë rbʼanik nqakʼän qanaʼoj chkij ri cristianos hebreos?

¹⁸ Ri cristianos ri xeʼanmäj äl pa taq jyuʼ, xekolotäj qa taq xchup rwäch Jerusalén. Ryeʼ xkʼatzin xeʼel äl chpan ri tinamït riʼ, ye kʼa Jehová ma xeryaʼ ta qa. ¿Achkë ütz nqaʼän rchë nqakʼän qanaʼoj chkij ri cristianos riʼ? Röj chqä ma qataman ta jontir ri xtbʼanatäj chqawäch apü. Ye kʼa achiʼel ryeʼ, ütz chqä nqaʼän ri xuʼij qa Jesús y nqatjoj apü qiʼ rchë nqanmaj tzij (Luc. 12:40). Chqä, nqkowin nqaskʼij ri wuj ri xtzʼibʼaj Pablo chkë ri cristianos riʼ, rma ri naʼoj ye kʼo chpan kʼa yekʼatzin na komä. Y, ma tqamestaj ta chë Jehová rbʼin chë majun bʼëy xtqryaʼ ta qa y majun bʼëy xtqrmestaj ta qa (Heb. 13:5, 6). Rma riʼ, ma tqayaʼ ta qa rkanuxik ri tinamït ri kan ronojel mul xtjeʼ, ri Rqʼatbʼäl Tzij Dios. We xtqaʼän riʼ, kan kʼïy utzil xtqïl komä chqä chqawäch apü (Mat. 25:34).