˗Kwa ꞊bhlëë ˗ya mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bha

1. ˈMën kë ˈö mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˈdhö˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˗wo ꞊bhlëë ˗ya wo ˗bha? (Proverbes 22:1)

MƐN ˈˈwɛɛ ˗nu ˗wa ꞊bhlëë ˗ya kwa ˗bha, ˗yö ˗kë kwa ˗dhɛ ˗së ˗ee? ꞊Ii, ˗yö ˗kë kwa ˗dhɛ ˗së, ˈyö sü ꞊dhɛ mɛn ˈˈpɛpɛ kwa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˗wo ꞊bhlëë ˗ya kwa ˗bha. Pë do ˈö˗ ˈˈyi ˗yö ˗kan kwa ˗dhɛ, yö ˗mü. ˗A ˗wɔn ˈgü, Biblö ˗ya ˗pö: «Mɛn ꞊bhlëë ˗bha ˗kë ˗dhö ˗sü ˗yö ˗së ˈwëëga waa ˈˈsënŋ ˗an ˗bha.»—Proverbes 22:1 ˗wo pö.

2-3. ˈMën kë ˈö ꞊bhlëe ˗ya mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bha ˗sü ˈyaa kë kwa ˗kɔa ˈˈplëëplë ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka? ˈYö ˈmën kwa dho ˗a yö ˈwɔn ˗gɔ yö ˗a ˈgü?

² ꞊Bhlëë ˗ya mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bha ˗sü ˈyaa kë kwa ˗kɔa ˈˈplëëplë yi ˈbhaa ˗nu ˈka, ˈyö sü ꞊dhɛ kwa ˈˈɲan ˗yö ˗da ˗an ˗bha ˈˈtëëtëdhɛ ˈgü. ˗Ya ˈgo mü ˈˈtʋ̈ŋ ˈkwa˗ ˈgü yö, mɛn ꞊vadhɛ ˈwo kwa ˗züzü bhë ˈwaa mɛn ˗nu ꞊bhlëë ˗ya. ˈˈKɛɛ kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈkwa˗ kë ꞊dhɛ ˗an ˈdhö. ˈMën kë? ˗A ˗gɛn ˗mü ꞊dhɛ Zoova ˗ya ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa mɛn ˗nu ˈsü ꞊va ɛɛnˈˈ kö «mɛn ꞊gban ˈˈpɛpɛ ꞊bhlëë ˗yö kë kwa ˗gɔ.»—1 Piɛ. 2:17.

³ ˈWɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü, ˈpë ˈwo˗ ˗dhɛ mɛn ˗nu ꞊bhlëë ˗ya ˗sü kwa ˗dho ˗a yö. ˗Ya ˈgo mü ˗kɔ ˈkwa dho ˗a kë ˗a ˈka (1) kwa ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu, (2) kwa ꞊dhegblü kletiɛn ˗nu waa (3) ˈˈkpɛnŋ ˗mɛn ˗nu ˈˈpiʋ̈ kwa ˗dho ˗a yö. ˗A ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗ya kë kwa ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗ ˈˈtʋ̈ŋ ˈbhaa ˗nu ˈka, ˈpë ˈkwa dho ˗a kë kwa ˗dho ˗a yö ˈpö.

ˈMËN ˗TƆ ꞊BHLËË ˗YA MƐN ˈˈWƐƐ ˗NU ˗BHA ˗SÜ?

4. ˈMën ˗tɔ ꞊bhlëë ˗ya mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bha ˗sü?

⁴ ˈMën ˗tɔ mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ꞊bhlëë ˗ya ˗sü? Mɛn ˗nu ꞊bhlëë ˗ya ˗sü ˗yö ˗gban ˗kɔ ˈö ˈkwa ˗an sü ˗a ˈka waa ˗kɔ ˈö ˈkwa ˈwɔn ˗nu ˗kë ˗an ˈka ˗an ˈˈpiʋ̈ ˗an ˗bha. ˈKwa˗ yö ꞊dhɛ ˈˈklʋʋsë ꞊va ˗yö ˗an ˗gɔ ɛɛnˈˈ ˗wo ˈwɔn ˗së ˗nu ˗kë ɛɛnˈˈ ˈzü ˗wogbinŋdhɛ ˗yö ˗an ˗gɔ, kwa ˗an ꞊bhlëë ˗ya. Kwa ˗bha ˈgü, ˗a ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗wɔn ˗yö ˈˈgbɩɩ˗.—Mat. 15:8.

5. ˈMën kwa ˗blü ꞊bhlëë ˗ya mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bha ˗sü ˗bha?

⁵ Zoova ˗ya ˈˈpiʋ̈ kö kwa ꞊bhlëë ˗ya mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bha. ˗A ˈwɔnzuan ꞊nɛn: ˗Ya ˗pö kwa ˗dhɛ ꞊dhɛ ˈkwa ꞊bhlëë ˗ya mɛn ˗nu ˈö ˗wogbiŋdhɛ ˈdhö ˗an ˗gɔ bhë ˗an ˗bha. (Wlɔ. 13:1, 7 NTBL.) ˈˈKɛɛ mɛn ˈbhaa ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ pö wo ˗de ˗dhɛ: «Mɛn ˗nu ˈö ˗an ˈˈtakɔ ˈdhö ˗së dosɛnŋ ˈnën ˈa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˈa ꞊bhlëë ˗ya ˗an ˗bha.» ˗Zotakɔ ˗së ˈnën bhë ˗ee? ˗Abin! Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu, kwa ˗zë ˈkwaa ꞊bhlëë ˗ya mɛn ˗nu ˗bha ˗an ˈˈtakɔ ˗wɔn ˈgü. Zoova ˗dhɔ ˗yö ˈkwa ˗kë ˈö ˈkwa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa˗ zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü dhi. ˗A ˗wɔn ˈgü, kwa ꞊bhlëë ˗ya mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bha.—Jos. 4:14; 1 Piɛ. 3:15.

6. Mɛn ˈbhaa ˈö ˈyaa kwa ꞊bhlëë ˗ya, kwa dho ˗mɔn ˗a ꞊bhlëë ˗ya ˗sü ˗bha ˈpö ˗ee? ˗A ˈgü ˈˈpʋ. (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin bhë ˗a ˗bha.)

⁶ Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa kwa ˗de dhɛɛˈˈ kpɔ ˈkwa˗ pö: ‹Mɛn ˈbhaa ˈö ˈyaa n ꞊bhlëë ˗ya bhë a ˗dho ˗mɔn ˗a ꞊bhlëë ˗ya ˗sü ˗bha ˈpö ˗ee?› ꞊Ii. ˗Kwaa ˈwɔnzuan ˈbhaa ˗nu ˗ga. ˗Gblüdë Saidhö ˗yö ˈlëë˗ ˗dɔ ö ˗gbö Ʒonatan ˗bha mɛn ˗nu ˈˈɲan ˈˈdhiʋ̈. (1 Sam. 20:30-34) ˈKö ˗kë ˈˈdhʋ̈, Ʒonatan ˗kun ö dë ˈö ˗kë ˗gblüdë ˈka bhë ˗a ꞊bhlëë ˗ya ˗ni ˈgü ˗kplawo, ˈwo dho ˗gblü ˈˈpiʋ̈ ˈö dho ˈö yö waa Saidhö ˗an ga ˗yi ˗bha. (Ex. 20:12; 2 Sam. 1:23) ˈˈSaabhomɛn ˈkpii˗ Edhi ˗ya ˗pö Anö ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗ya we ꞊va mü. (1 Sam. 1:12-14) ˈˈKɛɛ Anö ˗yö ˈwɔn ˗blɛɛ ˗a ˗dhɛ ˗a ꞊bhlëë ˈgü ˈkö ˗kë ˗ʒianwo ꞊dhɛ Edhi ˈti ö gbö ˗nu ˈwo ˈwɔn yaa ˗kë Izraɛdhömɛn ˗nu ˈˈɲan ˈˈdhiʋ̈ bhë ˗an dɔɔˈˈ. (1 Sam. 1:15-18; 2:22-24) Atɛnömɛn ˗nu ˗wo ˈsi ˗bho Pɔdhö ˗gɔ ˈwo˗ ˗dhɛ «˗zuöödɔmɛn.» (Këw. 17:18) ˈKö ˗kë ˈˈdhʋ̈, Pɔdhö ˗yö ˈwɔn ꞊blɛɛ ˗an ˗dhɛ ˗an ꞊bhlëë ˈgü. (Këw. 17:22) ˈWɔnzuan ˗nu ˈwo bhë ˗wa ˗zɔn kwa ˗dhɛ ꞊dhɛ ˈdhɛ ˗kë ꞊dhɛ Zoova ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë ˈö ˈkwa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa˗ zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü dhi bhë, kwa ꞊bhlëë ˗ya mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bha, ˈkö ˗de ˗a kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗yö kwa ˗kɔa ˈˈplëëplë ɛɛnˈˈ ˈˈgbɩɩ˗. ˈDe ˈkwa dho ˗a ꞊bhlëë ˗ya? ˈYö ˈmën kë?

˗KWA ꞊BHLËË ˗YA KWA ˗BHA ˈKƆDHIGÜMƐN ˗NU ˗BHA

7. ˈMën ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗yö kwa ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ꞊bhlëë ˗ya ˗sü kë kwa ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗?

⁷ ˗A ˗dhɛ ˈˈgbɩɩdhɛ. Kwa ˈˈtʋ̈ŋ ꞊va ˗kë kwa ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˈˈpiʋ̈. ˗A ˗wɔn ˈgü, kwa ˗an ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu waa ˗an ˗bha ˈˈtëëtëdhɛ ˗nu ˗dɔ. ˈˈYua ˈö˗ mɛn ˈbhaa ˗nu ˗bha ˗a wɔn ˈgü ˗zokë ˗an ˈˈpiʋ̈ ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë kwa ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗. Mɛn ˈbhaa ˗nu ˗de ˈpö ˈˈyua ˈö ˗kë ꞊dhɛ ˈˈsuʋ̈ ˗bha mɛn ˗nu kë ˗sü ˈdhö bhë ˗yö ˗an ˗bha. Kwa ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈpö ˈwo ˈwɔn ꞊blɛɛ ɛɛnˈˈ ˈwo ˈwɔn ˈbhaa ˗nu ˗kë ˈö mën kwa ˈka. Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa zuʋ̈waannusü ꞊slɔɔ kwa ˗bha ˈkɔdhigumɛn ˗nu ˈˈpiʋ̈. ˈˈKɛɛ kö ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗wo wo ˈko ꞊bhlëë ˗shiö, ˗yö ˗dho ˗a kë ˈwo wo ˗naan yö wo ˈko ˗bha ˈö ˈwaa yökë wo ˈko ꞊bhaa. Kwa ꞊mɔɔn ˗bha ˈkwa kwa ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗zɔn kwa kwigüdhɛ ˈka. ˈˈYua ˈbhaa ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ ˗kë ˈö kwa dɔɔ˗ ˗nu ˈwaa ˗yökë ˗së ˈka. ˗Kɔ do ˈö bhë ˗a ˈka, kwa ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗wo ˈti wo ˈko ꞊bhlëë ˗ya, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö˗ ˗kë ˈö ˈwaa kë wo ˈko ꞊bhaa ˗së ˈka. ˈˈKɛɛ ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗wo ˈˈyua ꞊vadhɛ ˗nu ˈˈdhɛkë ˗a ˈka bhë ˗a ˈdhö, ˈkɔdhigümɛn ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈpö ˈwo ꞊bhlëë ˗ya wo ˈko ˗bha ˗sü ꞊draan.

8. ˈMën kë ˈö dho kë ˗së kö ˈkwa ꞊bhlëë ˗ya kwa ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗bha? (1 Timote 5:4, 8)

⁸ ˈMën kë ˈö ˈkwa dho mɛn ˗nu ꞊bhlëë ˗ya? (1 Timote 5:4, 8 ˗wo pö.) ˈSëëdhɛ ˗blɛɛsü ˈö Pɔdhö ˗ya bɔ Timote ˗dhɛ bhë ˗a ˈgü, ˗yö pë ˈö ˈkɔdhigümɛn ˗nu dho ˗a kë kö ˗wo wo ˗zokë wo ˈko ˈˈpiʋ̈ ˗a ˗blɛɛ mü. ˗Ya ˗pö ꞊dhɛ kwa dua ˗mü kö ˈkwa ꞊bhlëë ˗ya kwa ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗bha. ˈˈKɛɛ ˗yö kë kwa ˈˈɲaan ꞊dhɛ «˗a ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗yö ˗dhi [˗Zlan] ˗dhɛ.» ˗A ˗gɛn ˈnën ˗tɔ ꞊dhɛ Zoova ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë ˈö ˈkwa ꞊bhlëë ˗ya mɛn ˗nu ˗bha ˗sü sü ꞊dhɛ ˗a gba ˗kɔ ˈbhaa ˈdhö. Zoova ˈnën ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗da. (Efɛ. 3:14, 15) ˗A ˗wɔn ˈgü, ˈkwa ꞊bhlëë ˗ya kwa ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗bha kö kwa ꞊bhlëë ˗ya ˗ni ˈgü ˈpö Zoova ˈö ˗kë ˈkɔdhi Dë ˈka bhë ˗a ˗bha. ˗Ya kë ˈˈdhʋ̈, kö ꞊bhlëë ˗ya ö ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗bha ˗sü ˈö bhë ˈwɔn ˗së ˈkpii˗ ˗mü!

9. Dhe waa ö ꞊gɔɔn ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ꞊bhlëë ˗ya wo ˈko ˗nu ˗bha ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗nu ˗bha.)

⁹ Kwa ˗dho ꞊bhlëë ˗ya mɛn ˗nu ˗bha ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? Dhegɔndë ˈö ö ˗bha dhebɔ ꞊bhlëë ˗ya kö ˗wo wo do ˈka ɛɛnˈˈ kö ˗wo mɛn ˗nu ˈˈɲan ˈˈdhiʋ̈ bhë, ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ö ˗bha dhebɔ ˗wɔn ˗yö ö ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗ ꞊dedewo. (Prov. 31:28; 1 Piɛ. 3:7) ˈYaa ˗man ɛɛnˈˈ ˈyaa ˈlëë˗ dɔ ˗a ˗bha, ɛɛnˈˈ ˈzü ˈwɔn ˗nu ˈwo dho ˗a kë kö ˗yö kë ö ˗de ˈgü ꞊dhɛ ö ꞊bhlëë ˈyaa ˈdhö bhë ˗an kë ˗a ˈka. Kwa ꞊dhegblü do ˈö Azantinö ˈwo˗ ˗dhɛ Ariɛlö,a ˗ya ˗pö: «ˈˈYua ˈö n ˗man dhebɔ ˗bha bhë ˗a ˗wɔn ˈgü, ˗ya kë ꞊shiöŋ ˗yö ˈwɔn yaa ꞊blɛɛ n ˈka. ˗Ya kë ˈˈdhʋ̈, n ˗zo ˗yö ˗to mü ˈö ˗buö ꞊dhɛ ˈpë ˈö˗ blɛɛˈˈ ˗ni ˈgü bhë ˈyaa dɔ ö ˗de ˗gɔ. N ˗zo ˗yö ˗da ˈzü 1 Kolɛntö 13:5 ˈˈpiʋ̈ ˈö n ˗takun kö ˈa ˈwɔn blɛɛˈˈ ˗a ˗dhɛ ˗a ꞊bhlëë ˈgü, ˈö ˈmaan ˗a blɛɛˈˈ ˗a ˗dhɛ ˗naanzuëëdhe ˈka. (Prov. 19:11) Dhebɔ ˗de ˈpö ˗yö ꞊bhlëë ˗ya ö ꞊gɔɔn ˗bha ˗a ˗wɔn ˗së ˗blɛɛ mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ ˗sü ˈka. (Efɛ. 5:33) ˈYaa ˈlëë˗ dɔ ˗a ˗bha ɛɛnˈˈ ˈyaa ˈˈgbɛɛ ˗ta yaa zë ˗a ˗bha, ˈö go mü ˈyaa ˈsi bho ˗a ˗gɔ, ˈyö sü ꞊dhɛ ˗ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ˈya˗ kë ˈˈdhʋ̈ ö ˗dho ö ˗bha ˈkosüsü shiʋ̈ˈˈ. (Prov. 14:1) Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈö Itali ˈö˗ ꞊gɔɔn ˈyaa ö ˈflëë˗ ˈgü, ˗ya ˗pö: «˗Ya kë ꞊shiöŋ ˗yö ˗kë n ˈgü ꞊dhɛ ˈpë n ꞊gɔɔn ˈdhö ˈwɔn ˗nu ʒiö ˗ni ˈgü gɔɔ ˗a ˈdhö. ˈˈDhiʋ̈ ˗be n ˈwɔn ꞊blɛɛ ˗a ˗dhɛ ˗kɔ waa n ˈwëëdhɛ kë ˗kɔ ˈgü ˗wa ˗zɔn ꞊dhɛ ˈmaan˗ ꞊bhlëë ˗ya. ˈˈKɛɛ ˈdhɛ ˈa ꞊nënŋ mɛn ˗nu ˈwo ˈwɔn ꞊blɛɛ wo ˈˈtɔŋdë ˗nu ˗dhɛ ˗an ꞊bhlëë ˈgü bhë ˗an ˗bha, ˗yö n ˗blü ˈa ꞊bhlëë ˗ya ˗n ꞊gɔɔn ˗bha ˈpö.»

10. Wlüünën ˗nu ˗dho ˗a ˗zɔn ˗kɔ ˗kë ˗dhɛ ꞊dhɛ wo ꞊bhlëë ˗ya wo ˗mɛn ˗nu ˗bha?

¹⁰ Wlüünën ˗nu, ˗ka ka ˗gɔ ˈdho ˈˈshia˗ ka ˗mɛn ˗nu ˗bha ˈˈdhiʋ̈sü ka ˈka ˗sü ˗gɔ. (Efɛ. 6:1-3) ˗Ka dhiaŋzë ˗an ˗dhɛ ˗an ꞊bhlëë ˈgü. (Ex. 21:17) Ka ˗mɛn ˗nu ˗wa kë zii, ˗ka ˗an ꞊bhlëë ˗ya, ˈka ˗an ˗bhawɔnyëëpë ˗nu ˈˈɲan bhɔ. ˗Ka pë ˈˈpɛpɛ kë kö ˈka ka ˗zokë ˗an ˈˈpiʋ̈. Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Maria ˈö˗ dë ˈyaa Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˈka, ˗kwaa ˗bha ˈwɔnzuan ˗ga. ˈˈYua ˗ya dë kë ˗ni ˈgü, ö ˗zokë ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˗kë Maria ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗, ˈyö sü ꞊dhɛ ˈyaa Maria ˈsü ˗së. Maria ˗ya ˗pö: «A ˗bhɛɛ kö n dë ꞊bhlëë ˗yö kë n ˈgü, ˈa ꞊bhɛɛ ˈzü ˈkö ˈa˗ ˗zɔn ˗a ˗dhɛ ꞊dhɛ ˈa˗ ꞊bhlëë ˗ya. A˗ ˗pö n ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ Zoova ꞊yaa˗ pö ˈa n ˗mɛn ˗nu ꞊bhlëë ˗ya, ˗yö ˗dho ˗a ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ꞊faan nu n ˗dhɛ ˈpö. ˈDhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˗nu ˗wo ˗ʒiö, a˗ ˗yö ꞊dhɛ n dë ˗bhawɔn ˈti yö ö ˈˈtakɔ ˗nu ˗bho ˈˈgblʋʋ ˗sü ˗bha kö ˈa ꞊kun ˗a ꞊bhlëë ˗ya.» ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˈwɔn ˗yö ˗zë kwa ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗gɔ, ˈkwa ꞊bhlëë ˗ya ˗an ˗bha kö ˈkwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ kwa ꞊bhlëë ˗ya ˈpö Zoova ˈö ˗kë ˈkɔdhi ˗damɛn ˈka bhë ˗a ˗bha.

˗KWA ꞊BHLËË ˗YA KWA ꞊DHEGBLÜ ˗NU ˗BHA

11. ˈMën kë ˈö ꞊bhlëë ˗ya kwa ꞊dhegblü ˈbhaa ˗nu ˗bha ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë kwa ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗?

¹¹ ˗A ˗dhɛ ˈˈgbɩɩdhɛ. Kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗wo Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗ya ꞊bhlëë ˈgü, ˈˈkɛɛ ˗ya kë ꞊shiöŋ ˗a mɛn ˈbhaa ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˈwɔn yaa ˗kë kwa ˈka, ˈwo za yaa dɔ kwa ˗bha ɛɛnˈˈ ˈwo ˈwɔn ˗shiö kwa ˗dhɛ. Kö kwa ꞊dhegblü do ˗yö kwa «˗shiödhɛwɔn kë,» ˗a ꞊bhlëë ˗ya ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë kwa ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗. (Kol. 3:13) ˈMën ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗yö kwa ˗takun?

12. ˈMën kë ˈö ꞊bhlëë ˗ya kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗bha ˗sü ˗wɔn ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗? (2 Piɛɛ 2:9-12)

¹² ˈMën kë ˈö ˈkwa dho mɛn ˗nu ꞊bhlëë ˗ya? (2 Piɛɛ 2:9-12 ˗wo pö.) Piɛɛ ˗bha ˈsëëdhɛ ꞊plɛ ˗bha ˗naan ˈgü ˗yö ˗zlanwokɔdhigümɛn ˈbhaa ˗nu ˈö ˈwaa kun mɛn zii ˗nu ꞊bhlëë ˗ya ˗ni ˈgü wo ˈˈdhiwo ˈgü bhë, ˗an ˗wɔn ˗blɛɛ. ˈWɔn ꞊suu ˈö ˈˈdhʋ̈ ˈdhɛ ˗Zlan ˗bha ˈˈkiö ˗nu ˈˈɲan ˗yö ˗da ˗a ˈgü, ˈmën ˈwo˗ ˗kë? «Bhlëë ˗ya Zoova ˗bha ˗sü ˗wɔn ˈgü,» ˗wo ˈti ˈwɔn yaa blɛɛˈˈ mɛn ˗nu ˈwo bhë ˗an ˈka. ˈWɔnzuan ˗së ꞊dede ˗mü! ˈˈKiö ˗nu ˈö ˈwɔn yaa kë ˗dhii ˈyaa ˗an ˗bha ˈˈdhʋ̈ ˗wo ˈti ˈˈdhiwo yaa pö mɛn ˗nu ˈö ˈwaa kun mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ꞊bhlëë ˗ya ˗ni ˈgü bhë ˗an ˗dhɛ. ˈPë ˈwo˗ ˗kë ꞊ʒiaan ˈyö ˗tɔ wo ꞊kwaa ˈwo wo Zoova ˗zü kö ˈwɔn ˈö ˈˈdhʋ̈ yö ꞊dede ˗ya ˈˈɲan bhɔ. (Wlɔ. 14:10-12; Zud. 9) Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗gleŋ sü ˈˈkiö ˗nu ˗bha. Mɛn ˗nu ˈwo kun ˗gban ˗ni ˈgü ˈˈkiö ˗nu ˗gɔ bhë ˗wo ˈti ˗an ꞊bhlëë ˗shiö ˈpö. ˗Ya kë ˈˈdhʋ̈ kö kwa dua ˈyaa ˗mü ˈkwa kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈö Zoova ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë bhë ˗an ꞊bhlëë ˗shiö. Kwa dua ˗mü ꞊ʒiaan kö ˈkwa kwa ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈkwa ꞊bhlëë ˗ya ˗an ˗bha. (Wlɔ. 12:10) ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈkwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ kwa ꞊bhlëë ˗ya Zoova ˗bha.

13-14. Kwa ˗dho ꞊bhlëë ˗ya mɛn ˗nu ˈwo ˗zlanwokɔdhi ˈgü ˗an ˗bha ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˗A ˈwɔnzuan ˗nu ˗zɔn. (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗nu ˗bha.)

¹³ Kwa ˗dho ꞊bhlëë ˗ya mɛn ˗nu ˗bha ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? Mɛn zii ˗nu, ka mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ꞊klaŋkë ˗ni ˈgü, ˗kaa kë ˗dhɔkaadhe ˈgü. (Flm. 8, 9) ˈKa˗ pö ˈka ˗dhioo dɔ mɛn ˈbhaa ˗ta ˗kaa kë ˈˈlëëlë, ˈka ˗dho ˗a kë ˈˈdhʋ̈ ˈˈtʋ̈ŋ ˈö ˈwɔn ˗ya ˗shiö ˗a ˈka ka ˗dhɛ bhë ˗a ˈgü. Yi ꞊dhegblüdhe ˗nu, ˗ka ˈˈkan mɛn ˗nu ˗wɔn yaa blɛɛˈˈ ˗sü ɛɛnˈˈ ˗an ˗tɔɔkësü ˗bha ˗zlanwokɔdhi ˈgü kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈka kë mɛn ꞊faanmën ˗mɛn ˗nu ˈwo nu ˈko ꞊bhlëë ˗ya ˗sü ˈka ˗zlanwokɔdhigü bhë ˗an ˈka. (Tit. 2:3-5) Mɛn ˈˈpɛpɛ kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ ˗zɔn mɛn zii ˗nu ˗dhɛ ꞊dhɛ kwa ꞊bhlëë ˗ya ˗an ˗bha ˗gɔ ˗dho ˗an ˗dhɛ ˈˈshia˗ ˗sü ˈka. ˗Ya ˈgo mü, ˗kwa ˗an ˈˈnuɛ bho ˈˈdhiʋ̈sü ˗bhɔkwëë ɛɛnˈˈ ˗zlanwopösü ˈka ˗sü waa mɛn ˈö ˗ya «ˈwɔn yaa kë» ˗a ˗takun ˗sü ˗bha.—Ga. 6:1; 1 Tim. 5:17.

¹⁴ ˈDhɛ mɛn zii do ˗yö ˗dhioo dɔ kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Rosio ˗a ˗ta, ꞊bhlëë ˗ya ˗a mɛn zii ˈö bhë ˗a ˗bha ˗sü ˗kë ˗a ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗. Rosio ˗ya ˗pö: «˗Yö ˗kë n ˈgü ꞊dhɛ ˈpë ˈö ˗yö ˈti ˈwɔn blɛɛˈˈ n ˗dhɛ ˗dhɔkaadhe ˈgü ˗a ˈdhö. ˈDhɛ ˈa ˗lo n ˗gɔ ˈkɔɔ, a ˈwɔn yaa ˗blɛɛ ˗a ˗bha. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ n ˈti˗ ˗zɔn ˗a ˗dhɛ ˈˈdhʋ̈ a˗ ˗pö n ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ ˈyaa kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˈö n ˗takun, ˈö n ˈti n ˈˈtʋ ˈto ˗a ˗bha ˗dhioo ˗bha.» ˈMën Rosio ˗takun? ˗Ya ˗pö ˈzü: «N ˗man Biblö ˗wopösü ˈgü, a ˗kpan 1 Tesalonikö 5:12, 13 ˗bha. ˈDhɛ ˈa˗ yö ꞊dhɛ ˈmaan kun ꞊bhlëë ˗ya ˗ni ˈgü kwa ꞊dhegblü ˈö bhë ˗a ˗bha, n zuʋ̈ga ˗yö zadɔ n ˗bha. A ˗bhɛɛ Zoova ˗dhɛ ˈö pë ˗nu ˈwo dho n ˗takun kö ˈa n ˗man ˈwɔn yö ˗kɔ bho ˈˈgblʋʋ bhë, ˈa ˗an ˗mɛɛn kwa ˗bha ˈsëëdhɛ ˗nu ˈgü. A ˗dho ˈa˗ yö ꞊dhɛ ˈwɔn ˈö bhë ˗yö ˈti ˈsü kwa ꞊dhegblü ˗bha, man ˈnën ˈö sü n ˗bha. A ˗kun n ˗de ˈsü ˗ni ˈgü ꞊va. ꞊Dɛɛ, ˈman˗ ˈwɔn dɔ ˈkpakpadhö ꞊dhɛ mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ꞊bhlëë ˗ya ˗sü ˈö bhë ˗yö ˗sü ö ˗de ˗kë ˈˈtɩtɩ ˗sü ˗bha. A n ˈgü dɔ ˗ni ˈgü ˈˈgbɩɩ˗ ˗kplawo ˈkö ˈa ꞊bhlëë ˗ya mɛn ˗nu ˗bha, ˈö Zoova zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˈdhö dhi ˗sü ˈka ˗a ˗wɔn ˈgü.»

˗KWA ꞊BHLËË ˗YA ˈˈKPƐNŊ ˗MƐN ˗NU ˗BHA

15. ˈMën kë ˈkwa dho kwa ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈkwa ꞊bhlëë ˗ya mɛn ˗nu ˈö ˈwaa Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˗nu ˈka bhë ˗an ˗bha?

¹⁵ ˗A ˗dhɛ ˈˈgbɩɩdhɛ. ˗Ya kë ꞊shiöŋ kwa ˗zlanwopö ˗ni ˈgü, kwa ˗kpan mɛn ˗nu ˈö gagade ˗dhɔ ˈyaa ˗an kë bhë ˗an ˗bha. (Efɛ. 4:18) ˗A mɛn ˈbhaa ˗nu ˈwaa ˈˈpiʋ̈ kö ˈwo wo ˈˈtʋ ˈto kwa ˗bha ˈyö sü ꞊dhɛ ˗wo ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗kplawo pë ˗nu ˈwo ˗an ꞊klaŋkë ˗a ˈka ˗an ˈnëndhɛ ˈgü bhë ˗an ˈˈdhiʋ̈. Kwa yökëyoo ˈbhaa ˗nu ɛɛnˈˈ kwa ˈˈtɛɛbɔ ˗nu ˈwo ꞊klaŋplöö bhë ˗a mɛn ˈbhaa ˗nu ˈwɔn blɛɛˈˈ ˗kɔ ˈyaa ˗së. ˈWɔn ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗shiö kwa ˗gɔmɛn ɛɛnˈˈ kwa ˗bha ꞊klaŋgɔmɛn ˗nu ˗dhɛ kwa ˗bha ˗kë Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˈka ˗sü ˗wɔn ˈgü. Mɛn ꞊suu ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗an ꞊bhlëë ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö go kwa ˈgü, ˈö ˈkwa ˗kan ˈwɔn ˗nu ˗kë ˗an ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˈö ˗dhɔkaadhe ˈgü bhë ˗a ˗bha.

16. ˈMën kë ˈö ꞊bhlëë ˗ya mɛn ˗nu ˈö wo ˈti Zoova ˗dhɔkë ꞊köŋ bhë ˗an ˗bha ˗sü ˗wɔn ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗? (1 Piɛɛ 2:12; 3:15)

¹⁶ ˈMën kë ˈö ˈkwa dho ꞊bhlëë ˗ya mɛn ˗nu ˗bha? Kwa ˗zo ˈya ˗dho bhɔ ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö ˈkwa ˈwɔn ˗nu ˗kë ˗a ˈka ˈˈkpɛnŋ ˗mɛn ˗nu ˈˈpiʋ̈ bhë, Zoova ˗yö ö ˈˈtʋ̈ŋ ˗kë ˗a ˈgü. Bɔmɛn Piɛɛ ˗ya ˗pö ꞊dhɛ kletiɛn ˗nu ˈˈtakɔ ˗së ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö˗ ˗kë ˈö mɛn ˗nu ˗wo «˗Zlan ˈtɔ bhɔ.» ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗ya ˗pö kletiɛn ˗nu ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗wo wo ˗bha ˗zoyödhe ˗wɔn blɛɛˈˈ ˗ni ˈgü mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ, ˗wa kë «dhɔngdhɔngsü ˈka ˈˈnɛɛnɛɛ ˈka ˗a ˗nu ꞊bhlëë ˈgü.» (1 Piɛɛ 2:12; 3:15 ˗wo pö.) Kletiɛn ˗nu ˗wo wo ˗bha ˗zoyödhe ˗wɔn blɛɛˈˈ ˗ni ˈgü ˗zakanmɛn ˗nu ˗kuu ˈˈdhiʋ̈ ɛɛnˈˈ mɛn ˈˈwɛɛ ˈbhaa ˗nu ˗dhɛ, ˗an dua ˗mü ˗kplawo kö ˗wa kë ˗an ꞊bhlëë ˈgü. Kwa ˗zo ˈya ˗dho bhɔ ꞊dhɛ pë ˈö ˈkwa˗ pö waa ˗kɔ ˈkwa˗ pö ˗a ˈka bhë Zoova ˈˈtʋ̈ŋ ˗yö ˗an ˈgü. Pë ꞊dede ˈö˗ ˗wɔn ˈgü ˈkwa dho ˈˈkpɛnŋ ˗mɛn ˗nu ꞊bhlëë ˗ya, ˈyö bhë!

17. Kwa ˗dho ꞊bhlëë ˗ya ˈˈkpɛnŋ ˗mɛn ˗nu ˗bha ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹⁷ Kwa ˗dho ꞊bhlëë ˗ya mɛn ˗nu ˗bha ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? Kwa ˗zlanwopö ˗ni ˈgü, kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈkwa˗ ˗zɔn mɛn ˗nu ˗dhɛ ꞊dhɛ kwa Biblö ˗dɔ ˈgbɛ ˈkwa ˗ʒiö ˗a ˈka ˗an ˗ta. ˈPë ˈkwa dho ˗a kë ꞊ʒiaan ˈnën ˗tɔ ˗a ˗zɔn ˗an ˗dhɛ ˗sü ˈö ꞊dhɛ ˗an ˗wɔn ˗yö ˈˈgbɩɩ˗ Zoova ˗gɔ, ˗ya ˈgo mü ˗wo ˗tiaandhö kwa ˗bha. (Agg. 2:7; Flp. 2:3) ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈ kwa ˗bha ˗zoyödhe ˗wɔn ˈgü mɛn ˗nu ˗wa ˈwɔn yaa blɛɛˈˈ kwa ˈka, kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈkwa ˈˈdhiwo yaa pö ˗an ˗dhɛ. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ kwa dua ˈyaa ˗mü toŋtoŋdhö kö ˈkwa ˈwɔn ˈbhaa blɛɛˈˈ kö ˗yö kë ˗an ˈgü ꞊dhɛ kwa ˗gɔ ˈgü ˗yö ˗së ˗an ˗bha, wo ˗zë ˈwaa pë ˈbhaa dɔ. (1 Piɛ. 2:23) ˈKwa˗ yö ꞊dhɛ ˈkwa ˈwɔn ˈbhaa ˈö ˈyaa ˗së ˗a blɛɛˈˈ, ˗kwa ˈto mü ˈkwa ˗bhawɔntodhe ˗dhɛ ˗an ˗gɔ. Kwa ˗dho ꞊bhlëë ˗ya ˈpö mɛn ˗nu ˈwo kwa ˗bha yö ˈˈdhiʋ̈ ˗an ˗bha ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˗Kwa kwa ˗bha yö ˗wɔn ˈkun ˈˈgbɩɩ˗. ˗Ya ˈgo mü ˈwɔn ˗së ˗nu ˈö kwa yökëyoo ɛɛnˈˈ mɛn ˈö ˈkwa yökë ˗a ˗dhɛ bhë ˈwo˗ ˗kë, ˗kwa ˗an dɔ. (Tit. 2:9, 10) ˈKwa kë kpɛnŋdhö, ˈkwa kwa ˗bha yö ˗wɔn kun ˈˈgbɩɩ˗, kwa ˗dhɔ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö mɛn ˗nu ˗kë ɛɛnˈˈ ˈö ˈyaa mɛn ˗nu kë. ˈˈKɛɛ ˗a ˈdhɛ ˗wɔn ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗ ꞊dedewo ˈyö ˗tɔ kwa ˗dhɔ ˗dho Zoova kë.—Kol. 3:22, 23.

18. ˈMën kë ˈö ꞊bhlëë ˗ya mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bha ˗sü ˗wɔn ˈdhö kwa ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗?

¹⁸ Pë ꞊va ꞊dede ˈnën ˗wɔn ˈgü ˈö ˈkwa ꞊bhlëë ˗ya mɛn ˗nu ˗bha! ˈKwa˗ yö ꞊dhɛ kwa ꞊bhlëë ˗ya kwa ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗bha, kö ˈkwa ꞊bhlëë ˗ya ˈkɔdhi Dë ˈö ˗kë Zoova ˈka bhë ˗a ˗bha. ˈKwa ꞊bhlëë ˗ya ˈpö kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗bha kö ˈkwa ꞊bhlëë ˗ya kwa Dë ˈö dhaŋ˗ ˈgü bhë ˗a ˗bha. ˗Ya ˈgo mü ˈkwa ꞊bhlëë ˗ya ˈˈkpɛnŋ ˗mɛn ˗nu ˗bha, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo bɔ ˗a ˗ta ˈwo kwa ˗bha ˗Zlan ˈkpii˗ ꞊bhlëë ˗ya. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗wo ˈti ꞊bhlëë ˗ya kwa ˗bha, ˗an ꞊bhlëë ˗ya ˗sü ˗wɔn ˗yö ˈˈgbɩɩ˗ ˗kplawo kwa ˗bha ˈka. ˈMën kë? ˗A ˗gɛn ˗mü ꞊dhɛ Zoova ˗dho ˈdhuëë˗ ˈkpɔ kwa ˗bha. ˗Ya ˗pö: «Mɛn ˗nu ˈwo ꞊bhlëë ˗ya n ˗bha a ˗dho ꞊bhlëë ˗ya ˗an ˗bha ˈpö.»—1 Sam. 2:30.