Eti N̄wed Kaban̄a Udu Uwem Eyomfịn

Mme n̄wed oro ẹnọde item ẹwọrọ etop ke ererimbot mfịn. Edi mmọ ẹsikabade n̄kani ẹnyụn̄ ẹsọp ẹfiak ẹdụn̄ọde mmọ m̀mê en̄wen ẹda itie mmọ. Nso kaban̄a Bible? Ẹkewet enye ẹma ke se ikperede ndisịm isua 2,000 ẹmi ẹkebede. Edi, akanam owo inen̄ekede m̀mê ndifiak ndụn̄ọde akpasarade etop esie. Ndi utọ n̄wed oro ekpekeme ndisịne eti ndausụn̄ kaban̄a eyo nnyịn?

NDUSỤK owo ẹdọhọ baba. “Owo ndomokiet ikpọdọhọke ẹkama [n̄wed] kemistri ẹkesiode ẹdi ke 1924 ke ubet ukpep kemistri eyomfịn,” ntre ke Dr. Eli S. Chesen ekewet, anamde an̄wan̄a ntak emi enye ekekerede ke Bible edi n̄kpọ eset.¹ Mfan̄a emi etie nte esịne ifiọk. Kamse, owo emekpep ekese aban̄a nsọn̄idem eke ekikere ye edu owo tọn̄ọ nte ẹkewet Bible. Ntre didie ke utọ n̄wed eset oro ekpekeme ndinyene n̄kpọ ndinam ye udu uwem eyomfịn?

Mme Nsinsi Edumbet

Ke adan̄aemi edide akpanikọ nte ke mme ini ẹmekpụhọde, mme akpan n̄kpọ oro owo oyomde ẹsụk ẹdi ukem. Mme owo ke ofụri mbụk ẹma ẹyom ima ye ima iman. Mmọ ẹma ẹyom ndikop inemesịt nnyụn̄ ndu uwem oro ọwọrọde usụn̄. Mmọ ẹma ẹyom item ndiyọ mme mfịghe ndutịm uforo, nte ẹkemede ndikụt unen ke ndọ, ye nte ẹkemede ndisịn eti ido uwem ye nti edu ke esịt nditọ mmọ. Bible ọdọn̄ọ item oro enemede mme akpan udọn̄ oro.—Ecclesiastes 3:12, 13; Rome 12:10; Colossae 3:18-21; 1 Timothy 6:6-10.

Item Bible owụt ke enye ọdiọn̄ọ obot owo. Kere ban̄a ndusụk uwụtn̄kpọ mme akpan, nsinsi edumbet esie ẹmi ẹdide eti kaban̄a udu uwem eyomfịn.

Eti Ndausụn̄ Kaban̄a Ndọ

UN Chronicle ọdọhọ ete ke ubon “edi mbịghi-n̄kan ye ata akpan ekpụk n̄ka owo; ata akpan ebuana ke ufọt mme emana.” Nte ededi, “ata akpan ebuana” emi ke adianarede ke usụn̄ enyenede ndịk. “Ke ererimbot mfịn,” ntem ke Chronicle oro ọdọhọ, “ediwak ubon ẹsobo mme n̄kpọ-ata oro ẹkamade mmemidem oro ẹsịnde ukeme mmọ ndidu ndien, ke akpanikọ, ndibọhọ ndu ke itiendịk.”² Nso item ke Bible ọnọ ndin̄wam ekpụk ubon aka iso odu?

Akpa kan̄a, Bible enyene ekese nditịn̄ mban̄a nte mme ebe ye iban ẹkpenamde n̄kpọ ye kiet eken. Ke uwụtn̄kpọ, kaban̄a mme ebe, enye ọdọhọ ete: ‘Mme ebe ẹkpema iban mmọ nte idemmọ. Owo eke amade n̄wan esie ama idemesie: koro akananam baba owo kiet isuaha obụkidem esie, edi ọbọbọk enye onyụn̄ etịm ekpeme enye.’ (Ephesus 5:28, 29) Ẹma ẹteme n̄wan ẹte ‘eten̄e ebe esie.’—Ephesus 5:33.

Kere ban̄a se edida utọ item Bible oro nsịn ke edinam ọwọrọde. Ebe emi amade n̄wan esie ‘nte amade idemesie’ isuaha inyụn̄ inamke n̄kpọ ibak ibak ye enye. Enye imiaha enye, inyụn̄ itọkke m̀mê ndinam n̄kpọ ye enye ke idiọk usụn̄ ke n̄kan̄ eke ntụk. Utu ke oro, enye ọnọ enye ukem uku ye edikere mban̄a oro owụtde idemesie. (1 Peter 3:7) N̄wan esie ke ntem ekere ke ẹma imọ onyụn̄ enyene ifụre ke ndọ esie. Enye ke ntre ọnọ nditọ esie eti uwụtn̄kpọ kaban̄a nte ẹkpenamde n̄kpọ ye iban. Ke n̄kan̄ eken, n̄wan emi ‘eten̄ede’ ebe esie ibọhọ enye uku esie iduọk ebe ke ndisụk enye uyo kpukpru ini m̀mê ndisuene enye. Sia enye okponode ebe, ebe ekere ke ẹberi edem ke imọ, ẹnyịme, ẹnyụn̄ ẹdara imọ.

Ndi utọ item oro ọfọn ke ererimbot eyomfịn? Edi n̄kpọ udọn̄ nte ke mbon oro ẹdide nta mme ekpep n̄kpọ mban̄a mme ubon mfịn ẹmedi ẹdisịm mme ukem ubiere oro. Esenyịn ndutịm unọ ubon item ọkọdọhọ ete: “Mfọnn̄kan ubon ẹmi mfiọkde ẹdi mbon oro ete ye eka ẹnyenede ọkpọsọn̄, ima ima itie ebuana ke ufọt idemmọ. . . . Etie nte ọkpọsọn̄ akpan itie ebuana emi anam nditọ ẹnyene ifụre.”³

Ke ofụri isua ẹmi ẹbede, item Bible kaban̄a ndọ emetịm edi se ẹberide edem akan item anana-ibat mme ọnọitem ubon oro ẹnyenede nti uduak. Kamse, ke mîtịmke ibịghi ntaifiọk ẹkekwọrọ usiondọ nte usọp usọp ye mmemmem usọbọ kaban̄a ndọ oro mînyeneke inem. Mfịn, ediwak ke otu mmọ ẹkpak mme owo ẹte ẹnam ndọ mmọ ebịghi edieke ẹkam ẹkemede. Edi ukpụhọde emi edi ke ẹma ẹkebabiat ekese n̄kpọ.

Ke edide isio, Bible ọnọ item emi ẹkemede ndiberi edem, emi adade ukem ukem ke ibuot nneme aban̄ade ndọ. Enye enyịme ete ke mme idaha oro ẹbede ubọk ẹnam ẹkeme ndisio ndọ. (Matthew 19:9) Ke ukem ini oro, enye akpan edida mme n̄kpọ oro mîdịghe akpan n̄kpọ nte isọn̄ usio ndọ. (Malachi 2:14-16) Enye akpan n̄ko unana edinam akpanikọ ke ndọ. (Mme Hebrew 13:4) Enye ọdọhọ ke ndọ abuana ediyak idem nnọ: ‘Mmọdo owo edikpọn̄de ete esie ye eka esie, edinyụn̄ adiana ye n̄wan esiemmọ; ndien mmọ ẹyekabade ẹdi obụk kiet.’a—Genesis 2:24; Matthew 19:5, 6.

Item Bible aban̄ade ndọ enyene n̄kpọ ndinam mfịn ukem nte ekenyenede ke ini ẹkewetde Bible. Ke ini ebe ye n̄wan ẹnamde n̄kpọ ye kiet eken ke ima ye ukpono ẹnyụn̄ ẹsede ndọ nte san̄asan̄a itie ebuana, enen̄ede etie nte ke ndọ oro ọyọbọhọ odu—kpa ye ubon nde.

Eti Ndausụn̄ Ẹnọde Mme Ete ye Eka

Ediwak iduọk isua ẹmi ẹkebede ediwak ete ye eka—ke ẹdide se “mbufa ekikere” kaban̄a unọ nditọ ukpep ẹsịnde udọn̄ ẹnọ—ẹkekere ẹte “ẹbebet ndinọ ibet.”⁸ Mmọ ẹma ẹkop ndịk ẹte ke ndinịm mme adan̄a nnọ nditọ ayada ọkpọsọn̄ ubiak ye edikpu edi. Mme ọnọitem oro ẹnyenede nti uduak kaban̄a edibọk nditọ ẹma ẹsọn̄ọ ẹyịre ẹte mme ete ye eka ẹnọ ata mmemmem edinen̄ede kpọt. Edi ediwak utọ ntaifiọk oro idahaemi ke ẹfiak ẹkere ẹban̄a udeme oro ntụnọ enyenede, ndien mme ete ye eka oro ẹkerede ẹban̄a ke ẹyom ndusụk edinam an̄wan̄a ke ibuot nneme emi.

Nte ededi, ke ofụri emi, Bible ọmọnọ in̄wan̄în̄wan̄ item oro owụtde eti ibuot ke ndibọk nditọ. Ke se ikperede ndisịm isua 2,000 ẹmi ẹkebede, enye ọkọdọhọ ete: “Mme ete, ẹkûfiomo nditọ mbufo; edi ẹkama mmọ ke ntụnọ ye item Ọbọn̄.” (Ephesus 6:4) Ikọenyịn̄ Greek oro ẹkabarede “ntụnọ” ọwọrọ “edibọk, ukpep, item.”⁹ Bible ọdọhọ ete ke utọ ntụnọ, m̀mê item, oro edi uyarade ima ete ye eka. (Mme N̄ke 13:24) Nditọwọn̄ ẹsikọri ke ẹnyenede in̄wan̄în̄wan̄ ndausụn̄ ido uwem ẹnyụn̄ ẹfori ifiọk eti ye idiọk. Ntụnọ asian mmọ ete ke ete ye eka mmọ ẹkere ẹban̄a mmọ ye orụk owo ẹmi mmọ ẹkabarede ẹdi.

Edi owo ikpedehede ikama odudu ukara ete ye eka—“eto item”—ke idiọk usụn̄.b (Mme N̄ke 22:15; 29:15) Bible eteme mme ete ye eka ete: “Ẹkûnen̄ede nditọ mbufo ẹkaha, mîdịghe ntre mbufo ẹyebọ uko mmọ ẹduọk.” (Colossae 3:21, Phillips) Enye enyịme n̄ko ete ke umia iwakke ndidi mfọnn̄kan ido unọ ukpep. Mme N̄ke 17:10 ọdọhọ ete: “Nduari odụk asian ke idem, akan ubọk ikpa ikie eke ẹmịn̄ade owo ndisịme.” Akan oro, Bible otoro ntụnọ oro odoride ukpan. Ke Deuteronomy 11:19 ẹteme mme ete ye eka ẹte ẹda mme idaha ẹdemerede ẹsịn nti ido uwem ke esịt nditọ mmọ.—Se n̄ko Deuteronomy 6:6, 7.

Nsinsi item Bible oro ẹnọde mme ete ye eka ana in̄wan̄în̄wan̄. Nditọwọn̄ ẹyom enyene-iwụk ye ima ima ntụnọ. Ataata ifiọk eyouwem owụt ete ke utọ item oro enen̄ede enyene ufọn.c

Ndikan Mme N̄kpọ Ubiọn̄ọ Oro Ẹbaharede Mme Owo

Mfịn mme n̄kpọ ubiọn̄ọ eke orụk, eke idụt, ye eke ekpụk ẹbaharede mme owo. Mme utọ ubọk-nnam ibibene oro ẹmetịp n̄kpọ ẹsịn ke akpakịp ediwot mme owo oro mîduehe ke mme ekọn̄ ke ofụri ererimbot. Edieke mbụkeset edide uyarade ekededi, idotenyịn idehede idu iren ye iban nsio nsio orụk ye idụt ndise nnyụn̄ nnam n̄kpọ ye kiet eken nte uke. “Usọbọ,” ntem ke owo ukara Africa kiet ọkọdọhọ, “odu ke esịt nnyịn.”¹¹ Edi ndikpụhọ mme owo esịt idịghe mmemmem n̄kpọ. Nte ededi, kere ban̄a nte item Bible edemerede esịt onyụn̄ esịnde udọn̄ ọnọ edu unana asari.

Ukpepn̄kpọ Bible oro nte ke Abasi “anam kpukpru mme idụt ẹto ke ekpụk kiet ẹwọrọ” osio ekikere idụt kiet ndifọn n̄kan efen efep. (Utom 17:26) Oro owụt ete ke orụk kiet enen̄ede odu—kpa ekpụk ubonowo. Bible aka iso esịn udọn̄ ọnọ nnyịn ete “[idi] mme andikpebe Abasi,” emi etịn̄de aban̄a ete: “[Enye] iten̄eke owo enyịn: edi ke kpukpru idụt Enye adadara owo ekededi eke abakde Enye onyụn̄ anamde nti ido.” (Ephesus 5:1; Utom 10:34, 35) Ifiọk emi enyene utịp edidianakiet ọnọ mbon oro ẹdade Bible nte akpan n̄kpọ ẹmi ẹnyụn̄ ẹnen̄ede ẹyom ndida mme ukpepn̄kpọ esie ndu uwem. Enye anam utom ke ata esịt esịt, ke esịt owo, abiatde mme ubọk-nnam n̄kpọ ubiọn̄ọ oro ẹbaharede mme owo. Kere ban̄a uwụtn̄kpọ kiet.

Ke ini Hitler akan̄wanade ekọn̄ ke ofụri Europe, otu Christian kiet ama odu—Mme Ntiense Jehovah—emi ọkọsọn̄ọde esịn ndibuana ke ndiwot mme owo oro mîkeduehe. Mmọ ‘ikemenke ofụt’ itiene ekemmọ owo. Mmọ ẹkeda idaha emi ke ntak udọn̄ mmọ ndinem Abasi esịt. (Isaiah 2:3, 4; Micah 4:3, 5) Mmọ ẹma ẹnen̄ede ẹnịm se Bible ekpepde ke akpanikọ—nte ke idụhe idụt m̀mê orụk emi ọfọnde akan efen. (Galatia 3:28) Ke ntak idaha edima emem oro mmọ ẹkedade, Mme Ntiense Jehovah ẹma ẹsịne ke otu akpa mbon oro ẹkedọn̄de ke mme itienna ekikere.—Rome 12:18.

Edi idịghe kpukpru owo oro ẹkedọhọde nte itienede Bible ẹkeda utọ idaha oro. Esisịt ini ke Ekọn̄ Ererimbot II ama okokụre, Martin Niemöller, ọkwọrọ ederi Protestant owo Germany, ama ewet ete: “Owo ekededi emi oyomde ndiduọhọ Abasi kaban̄a [mme ekọn̄] ifiọkke, mîdịghe iyomke ndifiọk, Ikọ Abasi. . . . Mme ufọkabasi Christian, ke ofụri emana, ẹmenọ idemmọ ndien ndien ndidiọn̄ mme ekọn̄, mme udịmekọn̄, ye mme n̄kpọ ekọn̄ ẹnyụn̄ . . . ẹnen̄ede ẹbọn̄ akam ke mme usụn̄ oro mîdịghe eke Christian ẹban̄a edisobo mme asua mmọ ke ekọn̄. Kpukpru emi edi ndudue nnyịn ye ndudue mme ete nnyịn, edi owo inyeneke ndiduọhọ Abasi ke baba usụn̄ kiet. Ndien nnyịn mme Christian mfịn imadia bụt ke iso inua-okot n̄ka nte Mme Ifịk Ifịk Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible [Mme Ntiense Jehovah], ẹmi ke mme itie ikie ye ke mme tọsịn ẹkekade mme itienna ekikere ndien [ẹkam] ẹkpan̄ade ke ntak mmọ ẹkesịnde utom ekọn̄ ẹnyụn̄ ẹsịnde nditop mme owo ke ikan̄.”¹²

Tutu esịm mfịn emi, ẹmetịm ẹdiọn̄ọ Mme Ntiense Jehovah kaban̄a itie nditọete mmọ, emi adiande mbon Arabia ye Jew ọtọkiet, mbon Croatia ye Serbia, mbon Hutu ye Tutsi. Nte ededi, Mme Ntiense ẹsọsọp ẹfiọk ẹte ke utọ edidianakiet oro idụhe koro mmọ ẹfọnde ẹkan mbon en̄wen, edi koro odudu etop Bible onụkde mmọ.—1 Thessalonica 2:13.

Eti Ndausụn̄ Oro Esịnde Udọn̄ Ọnọ Nsọn̄idem eke Ekikere

Idaha nsọn̄idem eke ekikere ye eke ntụk owo esiwak nditụk nsọn̄idem eke ikpọkidem esie. Ke uwụtn̄kpọ, ukpepn̄kpọ ifiọk ntaifiọk omowụt ndiọi utịp iyatesịt. “N̄wakn̄kan uyarade oro odude ọnọ ekikere ete ke mbon oro ẹsọpde iyatesịt ẹdu ke ata itiendịk ndinyene udọn̄ọ esịt (ọkọrọ ye mme udọn̄ọ eken) kaban̄a nsio nsio ntak, esịnede usụhọde ibetedem n̄kaowo, n̄kọri ke edinam ikpọkidem ke ini ayatde esịt, ye n̄kọri ke edisịn idem ke mme eduuwem oro ẹsịnde nsọn̄idem ke itiendịk,” ntre ke Dr. Redford Williams, Adausụn̄ ke Ndụn̄ọde Eduuwem ke Duke University Medical Center, ye n̄wan esie, Virginia Williams, ẹkedọhọ ke n̄wed mmọ oro Anger Kills.¹³

Ediwak tọsịn isua mbemiso mme utọ ndụn̄ọde ifiọk ntaifiọk oro, Bible ama ada mmemmem ikọ ẹmi ẹdide in̄wan̄în̄wan̄ anam ebuana ke ufọt idaha ntụk ye nsọn̄idem ikpọkidem nnyịn an̄wan̄a ete: “Sụn̄sụn̄ esịt edi uwem obụkidem: edi ufụp edi nyap ọkpọ.” (Mme N̄ke 14:30; 17:22) Nte owụtde ọniọn̄, Bible ama eteme ete: “Tre ifụtesịt, nyụn̄ kpọn̄ ifiopesịt,” ye “Kûyak spirit fo ọsọp iyatesịt.”—Psalm 37:8; Ecclesiastes 7:9.

Bible ọdọn̄ọ n̄ko item oro owụtde ifiọk ndikara iyatesịt. Ke uwụtn̄kpọ, Mme N̄ke 19:11 ọdọhọ ete: “Mbufiọk owo iyakke enye ọsọp iyatesịt: onyụn̄ eye enye ndifen ndudue.” Ikọ Hebrew adade ọnọ “mbufiọk” oto ikọedinam oro odụride ntịn̄enyịn owụt “ifiọk ekikere” kaban̄a n̄kpọ.¹⁴ Ọniọn̄ ọniọn̄ item edi: “Kere mbemiso anamde n̄kpọ.” Ndidomo ndifiọk ntak emi mbon en̄wen ẹtịn̄de ikọ m̀mê ẹnamde n̄kpọ ke akpan usụn̄ kiet ekeme ndin̄wam owo nditịm nyọ—onyụn̄ enen̄ede etre ndinyene ntụhọ iyatesịt.—Mme N̄ke 14:29.

Ẹkụt eti item efen ke Colossae 3:13, emi ọdọhọde ete: “Ẹme ime ye kiet eken, ẹnyụn̄ ẹfen kiet eken.” N̄kpri n̄kpọ iyatesịt ẹdi ubak uwem. Ikọ oro “ẹme ime ye” ọnọ ekikere ediyọ mme n̄kpọ oro nnyịn mîmaha ke idem mbon en̄wen. “Ẹfen” ọwọrọ ndifre mban̄a utọk. Ndusụk ini esifọn ndifre mban̄a idiọkesịt utu ke ndidọn̄ mmọ ke esịt; ndisịn iyatesịt oro ke esịt n̄kukụre edidian n̄kpọ ke mbiomo nnyịn.—Se ekebe oro “Eti Ndausụn̄ Kaban̄a Mme Itie Ebuana Owo.”

Mfịn, ediwak ebiet ẹmi item ye ndausụn̄ ẹtode ẹdu. Edi Bible ke akpanikọ edi n̄wọrọnda. Item esie idịghe ikpîkpu ekikere, item esie inyụn̄ idehede inọ nnyịn unan. Utu ke oro, ọniọn̄ esie “ẹsọn̄ọ ẹda.” (Psalm 93:5) N̄ko-n̄ko, item Bible odu ke nsinsi. Okposụkedi ẹkewetde enye ẹma ke se ikperede ndisịm isua 2,000 ẹmi ẹkebede, mme ikọ esie ẹsụk ẹnyenyene n̄kpọ ndinam. Ndien mmọ ẹnyene ukem odudu inamke n̄kpọ m̀mê nso idi uduot idem nnyịn m̀mê idụt oro nnyịn idụn̄de. Mme ikọ Bible n̄ko ẹnyene odudu—odudu ndikpụhọde mme owo ẹtịm ẹfọn. (Mme Hebrew 4:12) Ndikot n̄wed oro nnyụn̄ nda mme edumbet esie nsịn ke edinam ekeme ke ntem ndifori uduot uwem fo.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Se Ẹwetde ke Ikpọ Abisi ke page 24]

Bible ọnọ in̄wan̄în̄wan̄ item oro owụtde eti ibuot kaban̄a uwem ubon

[Ekebe ke page 23]

Se Ẹdade Ẹdiọn̄ọ Nti Ubon

Isua ifan̄ ẹmi ẹkebede andikpep ye ataifiọk ubon ama anam ntatara ndụn̄ọde emi enye ọkọdọhọde ntaifiọk 500 ẹmi ẹkenọde mme ubon item ete ẹtịn̄ mme edu ẹmi mmọ ẹkekụtde ke “nti” ubon. Nte enemde, ẹma ẹsiak mme n̄kpọ oro Bible okotorode ke anyanini ko ke otu ọsọ edu.

Mme edinam eti nneme ekedi ata akpa, esịnede mme ido ukpe emem oro ẹnyenede uforo. Ọsọ edu oro ẹkụtde ke nti ubon edi nte ke “owo ndomokiet idaha iyatesịt ye owo en̄wen idụk idap,” ntre ke andiwet ndụn̄ọde oro ọkọdọhọ.⁶ Edi, se ibede isua 1,900 ẹmi ẹkebede, Bible ama eteme ete: “Ẹyat esịt, ndien ẹkûdue; ẹkûyak utịn osụhọde edisịm iyatesịt mbufo.” (Ephesus 4:26) Ke mme ini Bible ẹkesibat usen tọn̄ọ ke utịn ama okosụhọde esịm ke utịn ama okosụhọde. Ntre, anyanini mbemiso ntaifiọk ẹkenamde ndụn̄ọde ẹban̄a ubon, Bible nte owụtde ọniọn̄ ama eteme ete: Ẹbiere mme n̄kpọ oro ẹtọde ubahade iwiwa—mbemiso eyo okụtde usen efen onyụn̄ esierede.

Nti ubon “isitọn̄ọke mme ibuot nneme oro ẹkemede ndida mme mfịna ndi esisịt ini mbemiso mmọ ẹwọn̄ọde m̀mê ẹdụkde idap,” ntem ke andiwet okokụt. “Ndien ndien mma nsikop ubak udịmikọ oro ‘nnennen ini.’”⁷ Mme utọ ubon oro ke unana edifiọk ẹma ẹsifiak ẹtịn̄ n̄ke Bible oro ẹkewetde ẹnịm ke se ibede isua 2,700 ẹmi ẹkebede: ‘Ikọ eke ẹtịn̄de ke ekemini, edi apple o-gold ke usan e-silver.’ (Mme N̄ke 15:23; 25:11) Ikọ n̄ke emi ekeme nditịn̄ mban̄a n̄kpọuto gold enyenede mbiet apple ẹdọn̄de ke nainai e-silver—nsọn̄urua ye ndiye inyene ke mme ini Bible. Enye owụt uyai ye ufọn ikọ oro ẹtịn̄de ke nnennen ini. Ke mme idaha oro ẹkamade mfịghe, nnennen ikọ ẹmi ẹtịn̄de ke nnennen ini ẹdi ọsọn̄urua.—Mme N̄ke 10:19.

[Ekebe ke page 26]

Eti Ndausụn̄ Kaban̄a Mme Itie Ebuana Owo

“Mbufo ẹkûnam idiọk ke ifụtesịt: ẹna ke mbri mbufo, ẹneme ye esịt mbufo, ẹnyụn̄ ẹdop uyo.” (Psalm 4:4) Ke ata ediwak idaha oro ẹbuanade n̄kpri ndudue, ekeme ndiwụt eti ibuot ndimụm mme ikọ fo n̄kama, ke ntem efepde utọk.

“Enyene mmọ eke ẹken̄de inua nte ofụt ekịmde: edi edeme mbon eti ibuot ọkọk unan.” (Mme N̄ke 12:18) Kere mbemiso etịn̄de ikọ. Mme ikọ oro owo mîkereke-kere ẹkeme ndinọ mbon en̄wen unan ẹnyụn̄ ẹbiat itie ufan.

“Sụn̄sụn̄ ibọrọ akabade ifiopesịt efep: edi uyat ikọ edemede iyatesịt.” (Mme N̄ke 15:1) Oyom mfara ke idem man ẹbọrọ ke sụn̄sụn̄ ido, edi utọ usụn̄uwem oro esiwak ndimen mme mfịna mfep onyụn̄ esịn udọn̄ ọnọ emem emem itie ebuana.

“Editịbi en̄wan ebiet edidụt mmọn̄: ke utọk mîka-ibụmekede ndien daha do.” (Mme N̄ke 17:14) Edi ọniọn̄ ndisio idemfo ke idaha utọk mbemiso esịt ayatde fi.

“Kûsọp ndiwụt iyatesịt: koro mbon ndisịme ẹbọk iyatesịt.” (Ecclesiastes 7:9, The New English Bible) Mme ntụk ẹsiwak ndibem mme edinam iso. Owo emi ọsọpde ndiyat esịt edi ndisịme, koro edinam esie ekeme ndida n̄kesịm ibụmede ibụmede ikọ m̀mê edinam.

[Ndise ke page 25]

Mme Ntiense Jehovah ẹma ẹsịne ke otu akpa mbon oro ẹkedọn̄de ke mme itienna ekikere