Nte Afo Eyebọhọ Ke Ini Abasi Anamde N̄kpọ?
“Ke mîkpesịbeke mme usen oro ẹmụhọ, baba owo kiet ikpọbọhọke; edi kaban̄a ndimek ikọt Abasi ẹyesịbe mme usen oro ẹmụhọ.”—MATTHEW 24:22.
1, 2. (a) Ntak edide ndammana n̄kpọ ndinyene udọn̄ ke ini iso nnyịn? (b) Mme ewe akpan mbụme ke ekeme ndidi ndammana udọn̄ ama abuana?
DIDIE ke afo enyene udọn̄ ke idemfo? Ediwak owo mfịn ẹnyene udọn̄ ke idemmọ ẹbe ubọk, edide ibụk. Edi, Bible idọhọke ke ọdiọk ndinyene udọn̄ oro odotde ke mme n̄kpọ oro ẹtụkde nnyịn. (Ephesus 5:33) Oro esịne ndinyene udọn̄ mban̄a ini iso nnyịn. Ntre edi ndammana n̄kpọ afo ndiyom ndidiọn̄ọ se ini iso fo akamade. Nte afo emenyene udọn̄?
2 Nnyịn imekeme ndinịm ke akpanikọ nte ke mme apostle Jesus ẹma ẹnyene utọ udọn̄ oro ke ini iso mmọ. (Matthew 19:27) Eyedi oro ekedi ntak mbụme mmọ ke ini owo inan̄ ke otu mmọ ẹkedude ye Jesus ke Obot Olive. Mmọ ẹkebụp ẹte: “Sian nnyịn ini eke mme n̄kpọ ẹmi ẹdidide; nso idinyụn̄ idi idiọn̄ọ ke ini mme n̄kpọ ẹmi kpukpru ẹyomde ndisu?” (Mark 13:3b, 4) Jesus ikofụmike ndammana udọn̄ ke ini iso—udọn̄ mmọ ye eke nnyịn. Enye ama owụt ndien ndien nte emi editụkde mme anditiene enye ye se akpatre utịp edidide.
3. Ntak emi nnyịn ibuande ibọrọ Jesus ye eyo nnyịn?
3 Ibọrọ oro Jesus ọkọnọde ama osio prọfesi oro edinyenede akpan edisu ke eyo nnyịn owụt. Nnyịn imekeme ndikụt emi nto mme ekọn̄ ererimbot ye mme en̄wan ke isua ikie nnyịn, mme unyekisọn̄ oro ẹsobode anana-ibat uwem, unana udia oro adade udọn̄ọ ye n̄kpan̄a ẹdi, ye ndiọi udọn̄ọ—ọtọn̄ọde ke efiomnsa okodude ntatara ntatara ke 1918 osịm udọn̄ọ AIDS eke ndondo emi. Nte ededi, ekese ibọrọ oro Jesus ọkọnọde n̄ko ama enyene edisu oro akadade osịm okonyụn̄ esịnede edisobo oro mbon Rome ẹkesobode Jerusalem ke 70 E.N. Jesus ama odụri mbet esie utọn̄ ete: “Ẹkpeme idem mbufo; koro ẹyeyak mbufo ẹsịn ke ubọk esop, ẹyenyụn̄ ẹmia mbufo ke mme synagogue; mbufo ẹyenyụn̄ ẹda ke iso mme andikara ye ndidem kaban̄a Mi, man ẹdi ntiense ẹnọ mmọ.”—Mark 13:9.
Se Jesus Ekebemde Iso Etịn̄, ye Se Ikotịbede
4. Nso idi ndusụk ntọt ẹmi ẹsịnede ke ibọrọ Jesus?
4 Jesus ama aka anyan akan edibem iso ntịn̄ nte mbon en̄wen ẹdinamde n̄kpọ ye mme mbet esie. Enye ama anam mmọ ẹfiọk nte mmọ ẹkpenyenede ndinam n̄kpọ. Ke uwụtn̄kpọ: “Ke adan̄aemi mbufo ẹdikụtde n̄kpọ mbubiam nsobo nte adade ke ọtọ eke mîkpadaha (yak owo eke okotde n̄wed otịm ọfiọk), adan̄aoro yak mmọ ẹmi ẹdude ke Judea ẹfen̄e ẹka ikpọ obot.” (Mark 13:14) Mbiet mbụk oro ke Luke 21:20 ọdọhọ ete: “Ke adan̄aemi mbufo ẹdikụtde nte mbon-ekọn̄ ẹkande Jerusalem ẹkụk.” Didie ke oro ekenen ke akpa edisu?
5. Nso ikotịbe ke otu mme Jew ke Judea ke 66 E.N.?
5 The International Standard Bible Encyclopedia (1982) asian nnyịn ete: “Mme Jew ẹma ẹtotịm ẹsọn̄ ibuot ke idak ukara Rome ndien mme andikara ẹma ẹtotịm ẹtie afai afai, ibak ibak, inyụn̄ inamke akpanikọ. In̄wan̄în̄wan̄ nsọn̄ibuot ama asiaha ke isua 66 ke Eyo Ọbọn̄ Nnyịn. . . . Ekọn̄ ama ọtọn̄ọ ke ini mbon n̄ka Zealot ẹkebọde Masada ẹda ndien ekem, ẹdịghi Jerusalem ke idak ndausụn̄ Menahem. Ke ukem ini oro ẹma ẹwot mme Jew ẹmi ẹkedude ke obio ukara Caesarea, ndien mbụk aban̄ade ibak emi ama asuana ke ofụri idụt oro. Ẹma ẹwet Isua 1 tutu osịm Isua 5 eke nsọn̄ibuot oro ke mbufa okụk.”
6. Nsọn̄ibuot mme Jew akanam mbon Rome ẹnam nso?
6 Ọyọhọ Udịmekọn̄ Rome Duopeba ke idak ndausụn̄ Cestius Gallus ẹma ẹnam isan̄ ẹto ke Syria, ẹdisobo Galilee ye Judea, ndien ekem ẹmen en̄wan ẹdụk ibuot obio, idem ẹnamde idụn̄ ke enyọn̄ enyọn̄ ikpehe “Jerusalem edisana obio.” (Nehemiah 11:1; Matthew 4:5; 5:35; 27:53) Ke etịn̄de aban̄a mme n̄kpọntịbe oro ibio ibio, eboho n̄wed oro The Roman Siege of Jerusalem ọdọhọ ete: “Ke usen ition mbon Rome ẹma ẹdomo ndidọk ibibene, ẹma ẹnyụn̄ ẹbiọn̄ọ mmọ kwa ini kwa ini. Nte ini akakade mme andibiọn̄ọ oro, ẹmi ẹkekande mmọ ubọk ebe ke ndin̄wan̄a mme enyịmikan̄ nduọk, ẹma ẹkpa mba. Ke ẹsiode testudo ẹdi—kpa usụn̄ edikpaha otuekọn̄ mmọ ndian ke ibuot man ekpeme idemmọ—mbonekọn̄ Rome ẹma ẹwụri ibibene sụn̄sụn̄ ẹnyụn̄ ẹdomo ndisịn ikan̄ ke inuaotop. Ọkpọsọn̄ ndịk ama anam mme andibiọn̄ọ oro.” Mme Christian oro ẹkedude ke esịt obio ẹma ẹkeme nditi mme ikọ Jesus ẹnyụn̄ ẹfiọk ke mbubiam n̄kpọ ke akada ke edisana ebiet.a Edi ye edikan emi ẹkande obio oro ẹkụk, didie ke mme utọ Christian ẹmi ẹkeme ndifen̄e, kpa nte Jesus eketemede?
7. Ke ini akayakde esisịt ndikan ke 66 E.N., nso ke mbon Rome ẹkenam?
7 Ewetmbụk oro Flavius Josephus obụk ete: “Cestius [Gallus], ke mîkọfiọkke iban̄a itie nnanenyịn mbon ẹmi ẹkekande ẹkụk do mîkonyụn̄ ifiọkke ekikere mme owo oro, inikiet inikiet ama ọdọhọ iren esie ẹfiak edem, ọduọk idotenyịn okposụkedi owo mîkakanke enye, ke onyụn̄ anamde n̄kpọ oro atuahade ye ofụri usụn̄ifiọk onyụn̄ afiak edem ọkpọn̄ Obio oro.” (The Jewish War, II, 540 [xix, 7]) Ntak emi Gallus akafiakde edem? Inamke n̄kpọ m̀mê nso ikedi ntak, enye ndikafiak edem ama ọnọ mme Christian ifet ndinam ewụhọ Jesus nnyụn̄ mfehe n̄ka ikpọ obot nnyụn̄ mbọhọ.
8. Nso ikedi ọyọhọ ikpehe iba ke ukeme emi mbon Rome ẹkesịnde ndin̄wana ye Jerusalem, ndien nso ifiọk n̄kpọntịbe ke mme andibọhọ ẹkenyene?
8 N̄kopitem ama anyan̄a uwem. Ikebịghike mbon Rome ẹma ẹka ndisọhi nsọn̄ibuot oro mfep. Ubịnikọt oro ẹkenamde ke idak ndausụn̄ Etubom Titus ama osịm ata-utịt ke ndikan Jerusalem n̄kụk ọtọn̄ọde ke April osịm August 70 E.N. Iyịp asat owo ke idem ndikot mban̄a nte Josephus etịn̄de aban̄a ufen oro mme Jew ẹkebọde. Ke ẹsiode mbon oro ẹkewotde ke adan̄aemi ẹken̄wanade ye mbon Rome ẹfep, otu mme Jew mbon ndomoidem ẹma ẹwot mme Jew eken, biọn̄ ama onyụn̄ ada osịm edita owo. Etisịm ini mbon Rome ẹkekande, mme Jew 1,100,000 ẹma ẹkpan̄a.b Ke otu owo 97,000 ẹmi ẹkebọhọde, ẹma ẹwot ndusụk mmọ ye unana ubiatini; ẹsịn mmọ eken ke ufụn. Josephus ọdọhọ ete: “Ẹma ẹsịn mbon oro ẹkebede isua efụteba ke ebuka ẹnyụn̄ ẹnọ ẹkenam ọkpọsọn̄ utom ke Egypt, ke adan̄aemi Titus akayakde ata ediwak ibat ọnọ mme mbahade ikpehe ukara man ẹkeda ofụt ye ndiọi unam ẹwot ke ikpọ efe mbre.” Idem nte ẹkenamde edibahade emi, mbon n̄kpọkọbi 11,000 ẹma ẹkpan̄a ke biọn̄.
9. Ntak emi mme Christian mîkenyeneke utịp oro mme Jew ẹkenyenede, edi nso mme mbụme ẹsụhọ?
9 Mme Christian ẹma ẹkeme ndikop inemesịt nte ke mmọ ẹma ẹnam ewụhọ Ọbọn̄ ẹnyụn̄ ẹfen̄e ẹwọrọ ke obio oro mbemiso mbonekọn̄ Rome ẹkefiakde ẹdi. Ntem mmọ ẹma ẹbọhọ ubak se Jesus okokotde ‘akwa ukụt oro akanam mîdụhe toto ke editọn̄ọ ererimbot tutu osịm ini oro, eke mîdinyụn̄ idụhe aba’ ke Jerusalem. (Matthew 24:21) Jesus ama adian ete: “Ndien ke mîkpesịbeke mme usen oro ẹmụhọ, baba owo kiet ikpọbọhọke; edi kaban̄a ndimek ikọt Abasi ẹyesịbe mme usen oro ẹmụhọ.” (Matthew 24:22) Nso ke oro ọkọwọrọ adan̄aoro, ndien nso ke oro ọwọrọ idahaemi?
10. Didie ke nnyịn ikanam Matthew 24:22 an̄wan̄a ke mbemiso?
10 Ẹma ẹnam an̄wan̄a ke ini edem nte ke ‘owo emi edibọhọde’ akada aban̄a mme Jew ẹmi ẹkebọhọde akwa ukụt oro okosịmde Jerusalem ke 70 E.N. Mme Christian ẹma ẹfen̄e, ntre Abasi ama ekeme ndiyak mbon Rome ẹda usọp usọp nsobo ẹdi. Ke mme ikọ en̄wen, ke ntak emi “ndimek ikọt Abasi” ẹma ẹkewọrọ ẹkpọn̄ n̄kpọndịk, ẹma ẹkeme ndisịbe mme usen ukụt oro ẹmụhọ, ayakde ndusụk “owo” ẹdide Jew ẹbọhọ. Ẹkekere nte ke mme Jew oro ẹkebọhọde ẹkeda ẹban̄a mbon oro ẹdibọhọde akwa ukụt emi edide ke eyo nnyịn.—Ediyarade 7:14.
11. Ntak emi etiede nte ke ẹkpenyene ndifiak n̄kere mban̄a nte ẹkenamde Matthew 24:22 an̄wan̄a?
11 Edi nte edinam an̄wan̄a emi ekem ye se ikotịbede ke 70 E.N.? Jesus ọkọdọhọ ete ke ‘owo eyebọhọ’ ukụt oro. Nte afo akpada ikọ oro ‘edibọhọ’ etịn̄ aban̄a owo 97,000 ẹmi ẹkebọhọde, ke ikerede iban̄a akpanikọ oro nte ke ikebịghike ediwak tọsịn mmọ ẹma ẹkpan̄a ke biọn̄ mîdịghe ẹwot ke efe mbre? Josephus etịn̄ aban̄a efe mbre kiet, ke Caesarea, ete: “Ibat mbon oro ẹkekpan̄ade ke ndikan̄wana ye ndiọi unam m̀mê ndikan̄wana ye kiet eken m̀mê oto ke ndifọp mmọ ye uwem ẹma ẹbe 2,500.” Okposụkedi mmọ mîkakpan̄ake ke en̄wan oro, mmọ ke akpanikọ ‘ikọbọhọke.’ Ndien nte Jesus akpada mmọ nte ẹdide ukem ye mme okop-inemesịt andibọhọ “akwa ukụt” emi edide?
Owo Ndibọhọ—Didie?
12. Mmanie ẹkedi “ndimek ikọt” eke akpa isua ikie emi Abasi ekenyenede udọn̄ aban̄a?
12 Etisịm 70 E.N., Abasi ikadaha aba mme Jew eke obụk nte ndimek ikọt esie. Jesus ama owụt nte ke Abasi ama esịn idụt oro ndien eyenam ibuot obio esie, temple, ye ndutịm utuakibuot esie ẹsịm utịt. (Matthew 23:37–24:2) Abasi ama emek obufa idụt, Israel eke spirit. (Utom 15:14; Rome 2:28, 29; Galatia 6:16) Enye ekesịne iren ye iban ẹmi ẹmekde ẹto kpukpru idụt ẹnyụn̄ ẹyetde aran ke edisana spirit. (Matthew 22:14; John 15:19; Utom 10:1, 2, 34, 35, 44, 45) Isua ifan̄ mbemiso Cestius Gallus akadade en̄wan odụk, Peter ama ewet ọnọ ‘mbon ẹmi Abasi Ete ekemekde nte asan̄ade ekekem ye mbemiso ifiọk Esie, emi spirit anamde mmọ ẹsana.’ Utọ mbon oro ẹyetde aran ke spirit do ẹkedi ‘ubon eke ẹmekde, ẹdi mme oku edidem, ẹdi edisana obio.’ (1 Peter 1:1, 2; 2:9) Abasi eyetan̄ utọ mbon oro ẹmekde mi aka heaven man ẹkekara ye Jesus.—Colossae 1:1, 2; 3:12; Titus 1:1; Ediyarade 17:14.
13. Nso ekikere ke ekeme ndidi mme ikọ Jesus ke Matthew 24:22 ẹma ẹnyene?
13 Edidiọn̄ọ ndimek ikọt oro edi n̄kpọ un̄wam, sia Jesus ekebemde iso etịn̄ ete ke ẹyesịbe mme usen ukụt oro ẹmụhọ “kaban̄a ndimek ikọt.” Ẹkeme n̄ko ndikabade ikọ Greek oro “kaban̄a” nte “ke ntak.” (Mark 2:27; John 12:30; 1 Corinth 8:11; 9:10, 23; 11:9; 2 Timothy 2:10; Ediyarade 2:3, NW) Ntre eyedi Jesus ọkọdọhọ ete, ‘Ibọhọke ẹsịbe mme usen oro ẹmụhọ, baba owo kiet idibọhọke; edi ke ntak ndimek ikọt ẹyesịbe mme usen oro ẹmụhọ.’c (Matthew 24:22) Ndi ama enyene se ikadade itie emi ekenyenede ufọn ọnọ m̀mê ekedide ‘ke ntak’ mme Christian oro ẹkedide ndimek ikọt ẹmi ẹkekụkde ẹsịn ke Jerusalem?
14. Didie ke “owo” ọkọbọhọ ke ini udịmekọn̄ Rome ẹkefiakde edem ke unana idotenyịn ẹkpọn̄ Jerusalem ke 66 E.N.?
14 Ti ete ke 66 E.N., mbon Rome ẹma ẹsan̄a ẹkanade obio oro, ẹnam idụn̄ ke enyọn̄ enyọn̄ n̄kan̄ Jerusalem, ẹnyụn̄ ẹtọn̄ọ ndiwụri ibibene oro sụn̄sụn̄. Josephus ọdọhọ ete: “Ke ekpedide enye ama enyene ime esisịt ke ini en̄wan oro enye akpakakan Obio oro inikiet.” Bụp idemfo ete, ‘Ntak emi okopodudu udịmekọn̄ Rome ẹkesion̄ode idem ẹkpọn̄ ubịnikọt oro inikiet inikiet ndien ke “ẹnamde n̄kpọ nte atuahade ye ofụri usụn̄ifiọk” ẹfiakde edem?’ Rupert Furneaux, owo emi ọfiọkde ndinam mbụk ekọn̄ an̄wan̄a, ọdọhọ ete: “Ewetmbụk ndomokiet idụhe emi ekemede ndinọ eti ntak mban̄a esen esen ye enyene-ndịk ubiere emi Gallus akanamde.” Se ededi oro ekedide ntak, utịp ekedi nte ke ẹma ẹsịbe ukụt oro omụhọ. Mbon Rome ẹma ẹfiak edem, ye mme Jew ẹn̄wanade ye mmọ nte mmọ ẹnyọn̄de. Nso kaban̄a mme Christian “ndimek ikọt” oro ẹyetde aran ẹmi ẹkekụkde ẹsịn? Nditre ndida en̄wan ndụk obio oro ọkọwọrọ nte ke mmọ ẹma ẹbọhọ nsobo ekededi oro ekpekemede nditịbe ke ini ukụt oro. Ntem, mme Christian oro ẹkebọde ufọn ẹto edisịbe oro ẹkesịbede ukụt oro omụhọ ke 66 E.N. ẹkedi ‘mme owo’ oro ẹkebọhọde ẹmi ẹsiakde ke Matthew 24:22.
Nso ke Ini Iso Fo Akama?
15. Ntak emi afo ọkpọdọhọde ke Matthew ibuot 24 ekpenyene ndidi akpan n̄kpọ udọn̄ ke eyo nnyịn?
15 Owo ekeme ndibụp ete, ‘Ntak emi n̄kpenen̄erede nnyene udọn̄ ke nte ẹnamde mme ikọ Jesus ẹmi ẹn̄wan̄a?’ Ọfọn, ediwak ntak ẹdu ndibiere nte ke prọfesi Jesus oro akana enyene edisu oro okponde akan, akande se ikotịbede tutu osịm onyụn̄ esịnede 70 E.N.d (Men Matthew 24:7; Luke 21:10, 11; Ediyarade 6:2-8 domo.) Ke ediwak isua, Mme Ntiense Jehovah ẹmekwọrọ nte ke akpan edisu oro adade itie ke eyo nnyịn owụt ke imekeme ndidori enyịn ke akamba udomo “akwa ukụt” emi edide ke iso. Didie ke mme ikọ prọfesi oro ke Matthew 24:22 ẹdisu ke ini oro?
16. Nso akpan n̄kpọ oro akamade nsịnudọn̄ ke Ediyarade ọnọ aban̄a akwa ukụt emi ekperede?
16 Apostle John ekewet n̄wed Ediyarade ke n̄kpọ nte isua 20 ẹma ẹkebe toto nte ukụt oro okosịm Jerusalem. Enye ama ọsọn̄ọ nte ke akwa ukụt odu ke iso. Ndien, ke inyenede udọn̄ iban̄a mme n̄kpọ ẹmi ẹtụkde nnyịn ọkpọkpọ, ekikere nnyịn ekeme ndida sụn̄ ke ndifiọk nte ke Ediyarade ọsọn̄ọ etịn̄ ọnọ nnyịn ke prọfesi ete ke mme owo ẹyebọhọ akwa ukụt oro edide ye uwem. John ama ebem iso etịn̄ aban̄a “akwa otu owo . . . eke ẹtode kpukpru obio ye esien ye idụt ye usem.” Mmanie ke mmọ ẹdi? Uyo otode heaven ọbọrọ ete: “Mmọ oro ẹdi mmọ ẹmi ẹketode ke akwa ukụt ẹwọn̄ọ.” (Ediyarade 7:9, 14) Ih, mmọ ẹdidi mme andibọhọ! Ediyarade n̄ko anam nnyịn inyene ikike ke nte mme n̄kpọ ẹditiede ke akwa ukụt emi edide ye nte Matthew 24:22 edisude.
17. Ntọn̄ọ ntọn̄ọ ikpehe akwa ukụt edisịne nso?
17 Ntọn̄ọ ntọn̄ọ ikpehe akwa ukụt emi edidi en̄wan emi ẹdin̄wanade ye ndamban̄a akpara oro ẹkotde “Akwa Babylon.” (Ediyarade 14:8; 17:1, 2) Enye ada aban̄a ukara nsunsu ido ukpono eke ofụri ererimbot, ye Christendom enyenede nduduọhọ akan. Nte ekemde ye mme ikọ Ediyarade 17:16-18, Abasi eyesịn ke esịt mbon ukara ete ẹn̄wana ye ndamban̄a akpara emi.e Kere nte oro editiede ye “ndimek ikọt” Abasi oro ẹyetde aran ye nsan̄a mmọ, kpa “akwa otuowo.” Nte akama-nsobo en̄wan emi ẹn̄wanade ye ido ukpono akade iso, ekeme nditie nte ke enye eyesobo kpukpru esop ido ukpono efep, esịnede ikọt Jehovah.
18. Ntak emi ekemede nditie nte ke “owo” ndomokiet idibọhọke ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ikpehe akwa ukụt?
18 Emi edidi ini oro mme ikọ Jesus ẹmi ẹdude ke Matthew 24:22 ẹdisude ke akamba udomo. Kpa nte eketiede nte ke ndimek ikọt ke Jerusalem ẹkedu ke itiendịk, ekeme nditie nte ke mme asan̄autom Jehovah ẹdu ke itiendịk edidi se ẹsobode ẹfep ke ini ẹn̄wanade ye ido ukpono, nte n̄kpọ eke ẹdọhọde ke en̄wan oro eyesobo kpukpru “owo” ẹdide ikọt Abasi efep. Edi, ẹyak nnyịn inyene se ikotịbede ke 66 E.N. ke ekikere. Ẹma ẹsịbe ukụt oro mbon Rome ẹkenamde odu omụhọ, anamde ekese ifet odu ọnọ ndimek ikọt Abasi oro ẹyetde aran ndifehe nnyụn̄ ndu uwem. Ntem, nnyịn imekeme ndinyene mbuọtidem nte ke owo idiyakke en̄wan nsobo nsunsu ido ukpono ọsọhi esop ofụri ererimbot eke ata mme andituak ibuot efep. Enye edida itie usọp usọp, nte n̄kpọ eke edide “ke usen kiet.” Nte ededi, ke usụn̄ kiet m̀mê eken, ẹyesịbe enye omụhọ, owo idiyakke enye okụre uduak esie, man otodo ikọt Abasi ẹkeme ‘ndibọhọ.’—Ediyarade 18:8.
19. (a) Nso idina in̄wan̄în̄wan̄ ke akpa ikpehe akwa ukụt ebede? (b) Emi edida ikosụn̄ọ ke nso?
19 Ke oro ebede mme ikpehe eken eke esop Satan kpa Devil eke isọn̄ ẹyeka iso ẹdu ke ndusụk ini, ẹfụhọde ẹban̄a editaba oro ẹtabade edinyene mbubehe ye akani akpatre ido ukpono mmọ. (Ediyarade 18:9-19) Idaha eyedu oro mmọ ẹdikụtde ẹte ke mme ata asan̄autom Abasi ẹsụhọ, “ẹtiede ke ifụre, ẹmi ẹdụn̄de ke ndueidem” ẹnyụn̄ ẹtiede nte ẹkeme ndisọp nnam mmọ n̄kpọ. Nso n̄kpọ n̄kpaidem idu ntem ke iso! Ke ndinam n̄kpọ mban̄a ataata nyomikọ m̀mê ndịghe oro ẹsịnde mme asan̄autom esie, Abasi eyekpe ikpe ọnọ mme asua esie ke akpatre ikpehe akwa ukụt.—Ezekiel 38:10-12, 14, 18-23.
20. Ntak emi ọyọhọ ikpehe iba eke akwa ukụt mîdisịnke ikọt Abasi ke itiendịk?
20 Ọyọhọ ikpehe iba eke akwa ukụt eyebiet se ikotịbede inọ Jerusalem ye mme andidụn̄ ke enye ke ini mbon Rome ẹkekade en̄wan ọyọhọ ikaba ke 70 E.N. Enye edidi ‘akwa ukụt, orụk eke akanam mîdụhe toto ke editọn̄ọ ererimbot tutu osịm [ini oro], eke mîdinyụn̄ idụhe aba.’ (Matthew 24:21) Nte ededi, nnyịn imekeme nditịm nnịm ke akpanikọ nte ke ndimek ikọt Abasi ye nsan̄a mmọ ididụhe ke ikpehe oro akamade n̄kpọndịk, ẹkopde ndịk ẹte ke ẹyewot mmimọ. Oh, mmọ idinyeneke ndifehe n̄ka akpan ebiet kiet. Mme Christian akpa isua ikie ke Jerusalem ẹma ẹkeme ndifehe n̄kpọn̄ obio oro n̄ka obot obot ikpehe, utọ nte Pella ke edem Jordan. Nte ededi, ke ini iso Mme Ntiense Abasi ẹmi ẹnamde akpanikọ ẹyedu ke ofụri ererimbot, ntre ubọhọ ye ukpeme idikọn̄ọke ke akpan ebiet ke isọn̄.
21. Mmanie ẹdin̄wana en̄wan ke akpatre ekọn̄, ndien ye nso utịp?
21 Nsobo iditoho ubọk udịmekọn̄ Rome m̀mê n̄kpọutom eke owo en̄wen ekededi. Utu ke oro, n̄wed Ediyarade etịn̄ aban̄a udịmekọn̄ nsobo oro nte otode heaven. Ih, idịghe udịmekọn̄ owo ekededi edida akpatre ikpehe akwa ukụt oro ikosịm utịt, edi edidi “Ikọ Abasi,” kpa Edidem Jesus Christ, ye un̄wam ‘udịmekọn̄ ẹmi ẹdude ke heaven,’ esịnede mme Christian oro ẹyetde aran oro ẹnamde ẹset. “Edidem ndidem ye Ọbọn̄ mbọn̄” eyewot owo ke usụn̄ oro otịmde okpon akan enyeoro mbon Rome ẹkewotde ke 70 E.N. Enye eyewot kpukpru owo ẹdide mme andibiọn̄ọ Abasi—ndidem, mme etubom ekọn̄, nditọisọn̄ ye ifịn, n̄kpri ye ikpọ. Idem mme esop owo eke ererimbot Satan ẹyesịm utịt mmọ.—Ediyarade 2:26, 27; 17:14; 19:11-21; 1 John 5:19.
22. Ke nso n̄kaiso usụn̄ifiọk ke “owo” ẹdibọhọ?
22 Ti ete ke “owo” eyebọhọ, nsụhọ oro ẹyetde aran ye “akwa otuowo,” ke ini Akwa Babylon osụhọrede usọp usọp ye ofụri ofụri ke nsobo ke akpa ikpehe ukụt oro. Kpasụk ntre ke akpatre ikpehe ukụt oro, “owo” emi efehede akada ke n̄kan̄ Jehovah eyebọhọ. Didie ke emi edinyene ukpụhọde ntem ye se ikọwọrọde inọ mme Jew oro ẹkesọn̄de ibuot ke 70 E.N.!
23. Nso ke “owo” oro ẹdibọhọde ẹkeme ndisak iso nse?
23 Ke ndikere mban̄a mme ifet oro ẹdude kaban̄a ini iso fo ye eke mbonima fo, tịm fiọk se ẹn̄wọn̄ọde ke Ediyarade 7:16, 17: “Mmọ idikopke aba biọn̄, idinyụn̄ ikopke aba nsat-itọn̄; eyo m̀mê ufiop ekededi idinyụn̄ imiaha mmọ: koro Eyen-erọn̄ emi etiede ke ufọt ebekpo eyedi Andikpeme mmọ, eyenyụn̄ ada mmọ aka ke idịm mmọn̄ uwem: ndien Abasi eyekwọhọde kpukpru mmọn̄eyet ke enyịn mmọ efep.” Ke akpanikọ, oro enen̄ede edi ‘edibọhọ’ ke utịbe utịbe usụn̄ifiọk oro edibịghide.
[Mme Ikọ idakisọn̄]
b Josephus ọdọhọ ete: “Ke ini Titus okodụkde enye ama odu ke n̄kpaidem aban̄a odudu obio emi . . . Enye ama ofiori ke ọkpọsọn̄ uyo ete: ‘Abasi ama odu ke n̄kan̄ nnyịn; edi Abasi edi enyeemi okosụhọrede mme Jew onịm ke n̄kpọsọn̄ itie ẹmi, koro nso ke ubọk owo m̀mê mme n̄kpọutom ẹkpekeme ndinam utọ mme tower oro?’”
c Nte enemde, uwetn̄kpọ Shem-Tob eke Matthew 24:22 ada ikọ Hebrew oro ʽa·vurʹ, emi ọwọrọde “ke ntak, kaban̄a, man otodo.”—Se ibuotikọ ekebemde iso, page 13.
d Se Enyọn̄-Ukpeme eke February 15, 1994, page 11 ye 12, ye chart ke page 14 ye 15, emi ẹwetde ibọrọ prọfesi Jesus emi odude ke Matthew ibuot 24, Mark ibuot 13, ye Luke ibuot 21 ke ukem ikpehe oro.
e Se Ediyarade—Ubọn̄ Ubọn̄ Ata-Utịt Esie Emekpere!, page 235-258, emi Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc., ekemịn̄de ke 1991.
Didie ke Afo Ọkpọbọrọ?
◻ Ewe ikpehe iba ẹkedu ẹnọ udịmekọn̄ Rome ẹmi ẹkemende en̄wan ẹdụk Jerusalem?
◻ Ntak ekemede ndidi nte ke ikedịghe mme Jew 97,000 ẹmi ẹkebọhọde ke 70 E.N. ẹkenam “owo” oro ẹsiakde ke Matthew 24:22?
◻ Didie ke ẹkesịbe mme usen ukụt Jerusalem ẹmụhọ, ndien didie ke “owo” ẹkebọhọ?
◻ Ke akwa ukụt emi ekperede, didie ke ẹdisịbe mme usen ẹmụhọ ẹnyụn̄ ẹnam “owo” ẹbọhọ?
[Ndise ke page 16]
Okụk mme Jew oro ẹkedomde ke en̄wan ama okokụre. Abisi usem Hebrew ọdọhọ ete “Isua iba,” emi ọwọrọde 67 E.N., kpa ọyọhọ isua ukaraidem mmọ iba
[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
[Ndise ke page 17]
Okụk Rome emi ẹkedomde ke 71 E.N. Owoekọn̄ Rome emi akamade n̄kpọekọn̄ odu ke ufien; n̄wan Jew ke eseme ke nnasia. Mme ikọ ẹmi “IVDAEA CAPTA” ẹwọrọ “Judea Emi Ẹkande”
[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.