iTalanoa ni Nona Bula

Vu ni Kalougata ni Dei Toka ga na Yalo ni Kaulotu

TALANOATAKA O TOM COOKE

A vakanomodi vinaka sara tu ga na yakavi oya, ia e tini koso ena cabolo ni dakai. Cacawiwi na gasau ni dakai e maliwa ni veivunikau ena neitou lomanibai. Na cava beka e yaco? Sega ni dede keitou sa rogoca ni sa vuaviritaki na matanitu, sa liutaki Uganda o Jenerali Idi Amin. A yaco oqo ena yabaki 1971.

NA CAVA e vu ni neirau toki mai kei Ann, na noqu lewenivale, me keirau biuta tu yani na totoka ni bula mai Igiladi, keirau mai vakaitikotiko sara ena yasayasa vakarerevaki oqo e Aferika? Au rawa ni kaya ni dau noqu ivakarau ga meu sega ni dau tu suka na vakatovolea na veika vovou, ia na noqu mai tu oqo e vu vakatabakidua ena yalo ni noqu via kaulotu. E bucini oqo ena nodrau ivakaraitaki vinaka na noqu itubutubu ni rau dau gugumatua na kacivaka na Matanitu ni Kalou.

Au se nanuma vinaka tu ga na siga katakata oya ena Okosita ni 1946, na imatai ni gauna me rau sotavi ira kina na iVakadinadina i Jiova na noqu itubutubu. Ratou a veivosaki tu ga e tuba kei rau na vulagi, e via dede toka na nodratou veivosaki. Rau mani lesu yani vakavica vata na vulagi, o Fraser Bradbury kei Mamie Shreve, ena loma gona ni vica na vula e veitaravi oya, a yaco e dua na veisau levu ena neitou bula vakavuvale.

Rau iVakaraitaki ni Yalodoudou na Noqu iTubutubu

Erau dau oga vakalevu na noqu itubutubu ena cakacaka raraba. Kena ivakaraitaki, ni bera vakalailai toka ga na nodrau vuli iVolatabu, e iukuuku wale ga ni neitou vale na itaba kei Winston Churchill. Ni caka na veidigidigi levu ni oti na iKarua ni iValu Levu, a nodra vanua sara ga ni sotasota na komiti ni ilawalawa na Conservative Party na neitou vale. Levu sara tale ga na nodrau veikilai ena kedra maliwa na tamata kilai ena lotu, vaka kina ena neitou itikotiko. O koya gona, e dina niu a se qai yabaki ciwa ga, ia au vakila na nodra kidroataka na weka i keitou nira rogoca ni keitou sa iVakadinadina i Jiova.

Ia na nodra yalodoudou na iVakadinadina keitou dau veimaliwai, vaka kina na nodra veiqaravi mai vu ni yalodra, e uqeti rau na noqu itubutubu me rau tekivu vakaitavi tale ga vagumatua ena cakacaka vakavunau. Tekivu vunau sara e matanalevu o tamaqu, ena nona vakayagataka na gusunivosa ena vanua ni veivoli ena neitou koro o Spondon. Tukuni vei keitou na gone me keitou duri ena vanua e laurai levu me keitou taura tu kina Na Vale ni Vakatawa kei na Yadra! Meu vakatutusa mada, nira torovi au yani na noqu icaba e koronivuli, au kaya ga meu kino!

Na nodrau ivakaraitaki vinaka na noqu itubutubu e uqeta na ganequ qase, o Daphne, me tekivu cakacaka vakapania. Ena 1955 a lai vuli sara ena koronivuli na Watchtower Bible School of Gilead, mani lesi me lai kaulotu i Japani.a Ia na ganequ gone, o Zoe, a muduka na nona qaravi Jiova.

Au vakacavara na noqu vuli ena noqu vulica na droini, vaka kina na graphic arts. Donuya na gauna oya, na ulutaga ni veitalanoa levu duadua e koronivuli ena kedra maliwa na noqu icaba, na curu ina mataivalu. Niu tukuna vei ira niu sega ni na curu ina mataivalu, era nanuma niu veiwali ga. Ia e dolava tale ga vei au na sala meu vakamacala kina vakaivolatabu vei ira e so na noqu icaba. Sega ni dede, au sa totogi yabaki dua i valeniveivesu niu sega ni via curu ina mataivalu. Ia e dua na goneyalewa keirau a vuli vata, a mani taleitaka na itukutuku ni Vosa ni Kalou qai keirau vakamau e muri. Au na laivi Ann me talanoataka na sala e kila kina na ka dina.

Tekivu Rogoca o Ann na Ka Dina

“E sega ni vuvale daulotu na noqu vuvale, au mani sega ni papitaisotaki ina dua na lotu. Ia, niu via kila e so na ka me baleta na lotu, au dau tomani ira kina na noqu itokani ina lotu cava ga era lakova. Tekivu noqu taleitaka na iVolatabu ena noqu rogoca na bulabula ni ivakamacala i Tom kei na dua tale na iVakadinadina vei ira e so na gonevuli e koronivuli. Au kidacala gona ni rau bala i valeniveivesu o Tom kei na nona itokani iVakadinadina ena nodrau sega ni via curu ina mataivalu.

“Keirau veivolavolai tiko kei Tom ena loma ni gauna a vesu tu kina, a toso sara tale tiko ga na noqu taleitaka na iVolatabu. Ena gauna au toki kina i Lodoni meu lai tosoya na noqu vuli, au tekivu vuli iVolatabu sara kei Muriel Albrecht. A kaulotu tu e liu mai Estonia o Muriel, erau dau vakayaloqaqataki au sara vakalevu kei tinana. Ena loma ga ni vica na macawa au sa tekivu lako ina soqoni, au duri sara tale ga ena tutu ni siteseni ni sitimanivanua na Victoria Station meu veisoliyaka Na Vale ni Vakatawa kei na Yadra!

“Au dau lakova na soqoni ena ivavakoso mai Southwark, ena ceva kei Lodoni. Ra duikaikai na mataveitacini e kea, ra qai dravudravua sara tale ga. Ia era lomani au vinaka, e dina niu se qai vou yani. Na loloma au vakila ena ivavakoso oya, e vakadeitaka e lomaqu ni oqo na ka dina, au mani papitaiso sara ena yabaki 1960.”

Dua Toka ga na iSausau ​​—⁠Veisau ga na iTuvaki

Keirau a qai vakamau kei Ann ena 1960, keirau lalawataka me keirau sauva na cakacaka vakaulotu. Ia e veisau na neirau lalawa ni sa tiko bibi o Ann. Sucu na luvei keirau yalewa o Sara, ia keirau se vinakata ga me keirau lai veiqaravi ena dua na vanua e vinakati kina vakalevu na dautukutuku ni Matanitu ni Kalou. Au mani taro cakacaka ina vica na matanitu, ena Me 1966, a yaco mai kina e dua na ivola ena tabana ni vuli mai Uganda, me vakadeitaka ni sa tiko e dua na noqu cakacaka e kea. Sa tiko bibi tale o Ann ena gauna oya, me ikarua ni luvei keirau. Vakavuna kina mera nanuma e so na neirau veikilai ni sega ni ka vakayalomatua na neirau inakinaki me keitou toki vakaveiluveni. Keirau mani kerea na nona nanuma na vuniwai, qai kaya o koya: “Ke dou na lako, dou vuka rawa ni se bera ni vula vitu o nomu lewenivale.” Sega ni bera, keitou sa biubiu ena igolegole i Uganda. Vei iratou gona na neirau dui itubutubu, a sega ni ratou raica na makubudratou, o Rachel, na ikarua ni luvei keirau, me yacova ni sa yabaki rua. Ia, oqo ni keirau sa vakamakubuni tale ga, keirau sa qai vakila na yalo ni lomasoli a tiko vei iratou na neirau dui itubutubu lomani.

Keitou tadu e Uganda ena 1966, ia e dina ni keitou marautaka vakalevu, keitou kila tale ga ni na sega ni rawarawa. Ni keitou sobu mai na waqavuka, e dreta na mata i keitou na totoka ni duiroka ni veika e wavoliti keitou. E serau na rokadra. Na imatai ni neitou itikotiko, a volekata na tauni lailai o Iganga, e rauta ni 50 na kilomita i Jinja, na tauni e koto ravita na idavedave ni uciwai levu na Naile. E tiko e Jinja na iwasewase lailai ni iVakadinadina i Jiova e voleka duadua vei keitou. Ratou a veiqaravi tiko ena iwasewase lailai oya o iratou na daukaulotu o Gilbert kei Joan Walters, vaka kina o Stephen kei Barbara Hardy. Au mani kere lesi meu lai cakacaka i Jinja me rawa ni keitou lai veitokoni ena iwasewase lailai e kea. Ni mamada ga o Ann, keitou sa toki sara i Jinja. Ka ni marau vakalevu vei keitou na cakacaka vata kei iratou na iVakadindina yalodina ena iwasewase lailai oya, e qai yaco me ikarua ni ivavakoso e Uganda.

Keitou Veiqaravi Vakaveiluveni e Vanua Tani

Keirau vakabauta kei Ann ni dua na digidigi vinaka keirau a vakayacora ena vuku ni vanua me rau lai susu kina na neirau gone. Dua na ka taleitaki na neitou cakacaka vata kei iratou na daukaulotu eratou lako mai na duidui vanua, kei na neitou veitauriligataka na kena qaravi na ivavakoso vou oya me tubu. Keitou taleitaka vakalevu sara tale ga na veimaliwai kei ira na mataveitacini itaukei e dau nodra igadigadi na neitou vale. Erau vu ni veivakayaloqaqataki sara vakalevu vei keitou, o Stanley kei Esinala Makumba.

Ia, sega ni o ira ga na mataveitacini era dau veisiko yani i vale, nira wavoliti keitou tale tu ga e levu na veimataqali manumanu. Ra dau cabe mai ena bogi ena uciwai na Naile na hippopotamus, ra lako voleka sara yani i vale. Au se nanuma vinaka tu ga oqo na neitou a kunea e dua na gata e ono na mita na kena balavu ena neitou loganisenikau. So na gauna ni keitou via saravi ira na manumanu kila, keitou dau lako vagade ena vanua era taqomaki tu kina na laione se so tale na manumanu lelevu vaka oya.

Ni keitou cakacaka voli vakaitalatala, ra dau vakawadravi keitou vakaveitamani na itaukei, ni levu era se qai raica vakadua na qiqinigone. Levu na gauna era dau vakamuri keitou wavoki e veivale na ilawalawa gone. Dina nira vakasaravi keitou na itaukei ia era dau veidokai, qai dau malemaleka tale ga vei ira na vakatara na gone yago vulavula. Totoka sara na cakacaka vakavunau nira vakaitovo na lewenivanua. Keitou nanuma nira na ciqoma kece na ka dina, ni rawarawa ga na tekivutaki ni vuli iVolatabu. Ia, na ka e dredre duadua vei ira e levu, oya mera tagutuva mai na nodra bula na itovo vakavanua e veisaqasaqa kei na iVolatabu. Ena yasana kadua, e levu sara tale ga era ciqoma na ivakatagedegede ni bula savasava ni iVolatabu, mani tubu kina na ivavakoso. Dua na soqo vakairogorogo vei keimami e Jinja na imatai ni soqo ni tabacakacaka, a vakayacori ena 1968. Qai kuria ni a caka na papitaiso ena uciwai na Naile, ra bau papitaiso tale ga kina e so keirau a vakavulici ira ena iVolatabu, oya e dua na ka keirau guiguilecava dredre. Ia, sa voleka ni cava oqo na vinaka ni neitou bula.

Na Vakatatabu​—Vakatovolei Kina na Vakabauta kei na Yaloqaseqase

Ena 1971, sa taura vakaukaua o Jenerali Idi Amin na veiliutaki. Sega ni tukuni rawa na ue e yavalati Jinja, me vaka e laurai ena iucu ni noqu italanoa, ena neitou a gunuti toka vakawelewelei e tautuba ena yakavi oya. Ena loma ga ni rua na yabaki veitaravi, era vakatalai tani kece mai Uganda na iwiliwili levu ni kai Esia era vakaitikotiko kina. Vei ira na tu vakavulagi, e levu era sa lewa ga mera biubiu. E vakaleqai vakalevu na vuli, vaka kina na veiqaravi vakavuniwai. Qai kacivaki tale ga vakamatata ni sa vakatabui na nodra cakacaka na iVakadinadina i Jiova. Ni leqataki keitou na tabana ni vuli, e tokitaki keitou kina vakaveiluveni i Kampala, na koroturaga. Yaga sara na neitou toki ena rua na sala. iMatai, ni lai rawarawa na neitou veitosoyaki ni sega ni dua e kilai keitou. Kena ikarua, ni levu na cakacaka e tu ena ivavakoso me keitou veivuke kina, me ikuri ni cakacaka vakaitalatala.

Via tautauvata kei keitou na ka eratou sotava o Brian kei Marion Wallace kei na rua na luvedrau. Me vakataki keitou ga, eratou digitaka tale ga me ratou kua ni biuti Uganda. Keitou vakavinavinakataka vakalevu na veimaliwai kei iratou na veitamani oqo ena gauna dredre oya ni neitou veiqaravi vata tu ena ivavakoso mai Kampala. Yaco tale ga me dua na ivurevure ni veivakayaloqaqataki na itukutuku keimami sa wilika oti me baleti ira na mataveitacini era veiqaravi tu ena veimatanitu e vakatabui kina na cakacaka. Keimami sa dau soqoni ga vakaiwasewase lalai, qai vakadua ena dua na vula, keimami dau sota kece me keimami soqoni ena banisenikau na Entebbe Botanical Gardens, e dau kena ivakarau me vakayacori me vaka ga keimami na vakatakakana tiko. Dua na ka na nodrau dau taleitaka na luvei keirau na sosoqoni vaka oya.

E vinakati na qaqarauni ni keimami cakacaka vakavunau. Ni sa rui laurai levu ke veisiko e veivalevale e dua na yago vulavula, sa mani neitou yalava ni vunau na veisitoa, na veivale era tabavica tu kei na so na itikotiko ni veivakaicilitaki. Keu lai vunau ena sitoa, e dua na iwalewale au dau vakayagataka, oya meu kerei itaukeinisitoa niu via volia e dua na iyaya au kila vinaka ni sa oti, na suka beka se raisi. Ke kaya o itaukeinisitoa ni rarawataka na ituvaki e sotavi tu, e kea sara ga au na vunautaka kina vua na itukutuku ni Matanitu ni Kalou. E mana sara na iwalewale oya, ni so na gauna, e sega wale ga ni dua na noqu veisikovi lesu, ena solia tale ga vakalailai vei au o itaukeinisitoa e so na kakana e tutuyadua ni kune!

Ena loma ni gauna kece oya, e tete tiko ga na tiko yavavala. E ca sara na nodrau veiwekani o Peritania kei Uganda, sa sega kina nira vakavouya na vakailesilesi na noqu ivolatara ni cakacaka. Sa mani keitou biuti Uganda kina ena 1974, ni oti e walu na yabaki na neitou vakaitikotiko e kea. Keitou sa rarawa ni keitou vakamoce vei ira na mataveitacini. Ia, e sega ni seavu na yalo ni neirau via kaulotu.

Toki i Niu Kini

Ena Janueri 1975, keitou sa baci mua i Papua Niu Kini ni sa rawa kina e dua na noqu cakacaka. E walu taucoko na yabaki na neitou veiqaravi ena yasayasa oqo ni Pasifika, keitou marautaka sara tale ga vakalevu. Totoka vakaoti na neitou cakacaka vata kei ira na mataveitacini, qai vuavuaivinaka na neitou cakacaka vakaitalatala.

Keitou nanuma lesu vakaveiluveni na neitou vakaitikotiko mai Papua Niu Kini me gauna ni neitou ogaoga ena drama​—⁠na drama vakaivolatabu. Veiyabaki keitou dau veivuke ena kena vakarautaki na drama me baleta na soqo ni tikina, dua na gauna lasa oya! Keitou marautaka tale ga na veimaliwai kei ira e so na matavuvale bulabula vakayalo, au kila ni cakayaco dina oqo vei rau na luvei keirau. Na neirau ulumatua o Sara, a vakamautaki Ray Smith, e dua na pania lavotaki, rau mani lai veiqaravi vakapainia lavotaki, volekata na iyala kei Irian Jaya (sa yacana nikua o Papua, ia e wili i Idonisia). Rau a tiko ga ena koro qai nodrau vale e dua na bure, ia e kaya o Sara ni yaga dina na nona ilesilesi oya ena levu ni ka a vulica kina.

Veiveisau ena Vuku ni iTuvaki e Sotavi

Ni oti e walu na yabaki na neitou tiko e Papua Niu Kini, rau sa gadreva na veivuke na noqu itubutubu. Ia, erau sega ni vinakata me keitou lesu tale yani i Igiladi, erau vinakata me keitou mai tiko vata ga, keitou mani toki kece i Ositerelia ena 1983 me keitou sa lai vakatikotiko kina. Rau a lai tiko tale ga vakalailai na noqu itubutubu vei ganequ o Daphne, a se tiko ga mai Japani ena gauna oya. Ni rau takali na noqu itubutubu, keirau sa mani nakita kei Ann me keirau tekivu cakacaka vakapainia tudei, ia oqo e dolava e dua na katuba ni itavi e sega ni rawarawa vei keirau.

Sega ni dede na neirau tekivu cakacaka vakapainia, au sa sureti meu cakacaka vakaivakatawa ni tabacakacaka. Niu se gone sara, au dau raica na macawa ni nona veisiko na ivakatawa ni tabacakacaka me dua na macawa lavotaki. Ia oqo, au sa ivakatawa ni tabacakacaka. Vei ira na itavi kece e lesi meu colata me yacova na gauna oya, e ilesilesi dredre duadua oqo, ia keirau vakila kina vakavuqa na liga i Jiova ena nona veivuke ena levu na sala keirau sega ni se bau raica e liu.

Ena 1990, a veisiko yani i Ositerelia vakaivakatawa ni dua na yasa i vuravura o Brother Theodore Jaracz, keirau mani taroga vua se keirau sa rui qase me keirau lai cakacaka vakaitalatala vakatabakidua ena dua na vanua e gadrevi kina na veivuke. E kaya o Brother Jaracz: “Vakacava mo drau lako ina Yatu Solomoni?” O koya gona, ni keirau sa yabaki 50 vakacaca tu kei Ann, keirau sa qai lako ina imatai ni neirau ilesilesi vakadaukaulotu.

Veiqaravi ena “Yanuyanu ni Marau”

E dua tale na yaca e kilai kina na Yatu Solomoni na Yanuyanu ni Marau, oya sara ga na ka keirau vakila ena neirau veiqaravi tiko e ke ena loma ni tini vakacaca oqo na yabaki. Keirau sotavi ira ena imatai ni gauna na mataveitacini yalovinaka ena Yatu Solomoni ena noqu lesi meu veiqaravi vakaivakatawa ni tikina. E luvuci keirau na levu ni nodra loloma, ra qai ciqoma galugalu ga na ivakamacala au dau cakava niu nanuma ni sa dodonu ena vosa vaka Pidgin ni Yatu Solomoni​—⁠e dua vei ira na vosa e vuravura e lailai duadua na vosa e vakayagataki kina.

Sega ni dede na neirau tokatu ena Yatu Solomoni, era yavala na dauveitusaqati ena nodra via tarova na vakayagataki ni valenisoqo na Assembly Hall. Na lotu Jaji e beitaka na iVakadinadina i Jiova ena mataveilewai ni dabe vakatikina tiko ena nodra qele na neimami Assembly Hall e Honiara. Duavata na matanitu kei na veibeitaki oya, keimami mani kerea ina Mataveilewai Levu me rogoci tale na kisi oqo. Na kena macala sa na qai vakatau kina na kena basu se sega na valenisoqo vou oqo, e rawa ni dabe kina e 1,200.

A rauta ni dua ga na macawa na dede ni kena rogoci tale na kisi oqo. Via qaciqacia sara toka na nodra loya na lotu Jaji ni sa tuvai na veika keimami beitaki kina, e vaka ni sa nuidei tu ni na qaqa. Ia, e warumisa na sala e vakacala kina na veibeitaki oya o Brother Warren Cathcart mai Niusiladi, na loya a valataka na neimami kisi, e laurai vinaka kina ni lasu qai sega na yavu ni veibeitaki oya. Me qai yacova na siga Vakaraubuka, e vaka ga ni kama na veigasau na itukutuku ni rogoci ni kisi oqo. Ra osota yani na mataveilewai na iliuliu ni lotu, ilesilesi vakamatanitu kei ira na mataveitacini lotu Vakarisito. Au nanuma lesu na notisi ni mataveilewai me baleta na kisi oqo. A tabaki cala tu vaka oqo: “Veilewaitaki Jiova na Matanitu ni Yatu Solomoni kei na Lotu ni Melanesia.” Io, a neimami na qaqa.

Ia a sega ni dede na totoka ni bula ena Yanuyanu ni Marau oqo. Keirau se baci donuya tale kei Ann e dua na vuaviri, e salavata mai kei na tiko yavavala kei na itovo voravora. Na veicacati vakayavusa e kacabote kina na nodra veivaluvaluti na lewenivanua. Ena 5 June, 2000, a vuaviritaki kina na matanitu, ra mani lewa na koroturaga na batikadi vakaiyaragi. Ena loma ni vica na macawa, e vakayagataki na neimami Assembly Hall mera lai vakatikori kina o ira sa sega na nodra vale. Era drukataka gona na veiliutaki ni rawa nira lai bula vata ena Assembly Hall na mataveitacini lotu Vakarisito mai na duidui yavusa, ra qai veiyaloni me vaka ga e dua na matavuvale. A dua na ivakadinadina levu oya!

O ira sara mada ga na batikadi, era rokova na neimami tawaveitovaki na iVakadinadina i Jiova. E rawa kina me keimami kerea e dua na nodra iliuliu me vakadonuya na kena cici e dua na lori me usana na ivolatabaki ni isoqosoqo kei na so tale na iyaya. Na iusana oqo e baleti ira e dua na ilawalawa lailai ni mataveitacini era sa tao tu ena nodra iyala ni vanua na ito batikadi kadua. Na gauna keimami qai sota tale kina kei ira na matavuvale oqo ni oti e vica na vula, e drodro vakayauyau na wainimata i keimami kece.

E Levu na Ka Keirau Vakavinavinakataka

Ni keirau raica lesu na neirau bula ena neirau cakava na cakacaka i Jiova, e levu sara na ka keirau vakavinavinakataki koya kina. Ni keirau itubutubu, keirau kalougata ni rau qaravi Jiova tiko ga ena yalodina na luvei keirau, vaka kina o rau na dui watidrau, o Ray kei John. Keirau sega ni tukuna rawa na levu ni nodratou dau tokoni keirau ena neirau ilesilesi vakaulotu.

Sa sivi oqo e 12 na yabaki keirau veiqaravi tiko kina kei Ann ena valenivolavola ni tabana ena Yatu Solomoni, ena loma ni gauna oqo keirau raica kina na kena vakaruataki na tubu ni iwiliwili ni dautukutuku ni Matanitu ni Kalou e ke, me sivia na 1,800. Wale tiko ga oqo a soli vei au e dua tale na isolisoli, oya na noqu a sureti ena nodra vuli na komiti ni tabana ena School for Branch Committee Members, e Patterson, mai Niu Yoka. Io, e totoka vakaoti na neirau bula qai kuria na veivakalougatataki e vuqa, ia e vu ga oqo ni dei toka ga vei keirau na yalo ni neirau via kaulotu.

[iVakamacala e ra]

[iYaloyalo ena tabana e 23]

Siga ni neirau vakamau ena 1960

[iYaloyalo ena tabana e 24]

Mai Uganda, erau vu ni veivakayaloqaqataki vei keitou vakaveiluveni o Stanley kei Esinala Makumba

[iYaloyalo ena tabana e 24]

Curu tiko o Sara ina nona bure e dua keitou tiko veitikivi

[iYaloyalo ena tabana e 25]

Au dau droini me vakarawarawataka na noqu veivakatavulici ena Yatu Solomoni

[iYaloyalo ena tabana e 25]

Sotavi ira na lewe ni dua na ivavakoso ribayawa ena Yatu Solomoni

[iYaloyalo ena tabana e 26]

Keitou vakavuvale edaidai