Pagbantay sa Kalibutan

Napaslawan ang NU

“Pagligad sang kap-atan ka tuig nga ginpatok ini, ang Nasyones Unidas wala magmadinalag-on sa iya mga panikasog sa paglubad sang mga inaway sa kalibutan,” report sang The Toronto Star. Ang surbe sang Gal­lup sa kapin sa 20,000 ka tawo sa 17 ka dikomunista nga mga pungsod nagpakita nga mga un-tersia lamang sang katawhan ang naghunahuna nga ang NU madinalag-on “sa pagtinguha nga lubaron ang mga problema nga gin-atubang sini.”

Nagpautwas man sing kapaslawan ang mga tawo nga may salabton sa organisasyon. “Subong sang madamo gid napaslawan nga mga ginikanan,” siling sang The New York ­Times, “madamo sang mga umalambit sang duha ka adlaw nga komperensya sa ‘Nasyones Unidas sa 40’ ang nagpabutyag sing kapaslawan, kaakig kag kaugot nga ang bata nga ang ila ginbun-ag wala mangin subong sang ginplano nila anay.” Ang komperensya, nga ginhiwat sa New York University, nagtipon sang pila ka beterano nga mga manugpanilag sang NU, mga propesor sa abogasiya, kag mga embahador anay—lakip ang isa na lamang ka buhi pa nga Amerikano nga nagpirma anay sang karta sang NU. Ang NU ginmulay subong isa lamang ka “duog nga ginabaisan.”

Magasto nga Pagsunog

Ang bangkay ni Reyna Ram­bhai Bhar­ni sang Thai­land ginsunog sang nagligad nga Abril—pagkatapos sang halos isa ka bug-os nga tuig nga napatay sia. Ang daku nga seremonya, upod ang madamo nga mga manugtrumpeta, mga manugbombo, kag manughuyop sang conch nga trumpeta nga nakapanapot sing harianon nga mga panapton, nagbili sing kapin sa $1 ka milyon (U.S.) kag kapin sa anum ka bulan ang ginhinguyang sa paghanda sini. Sa katapusan, ang mga alahas nga nagabili sing un-kuarto sang isa ka milyon ka dolyar ginbutang sa suludlan sang mga abo sang reyna. Ang iya bana, si Hari Pra­jad­hi­pok, amo ang katapusan bug-os nga monarka sang Thai­land.

Genetiko nga “Marka sang Tudlo”

“Natukiban sang mga sientipiko ang genetiko nga katumbas sang marka sang tudlo,” report sang The ­Globe and Mail sang Toronto, Can­ada, “amo kon ngaa paagi sa isa lamang ka selula sang tawo makilal-an na kon sin-o ang naglugos, kon sin-o ang amay sa kaso nga ginaduhaduhaan ini kag kon sin-o ang bangkay.” Ang makasugid sini amo ang “daw wala sing kapuslanan nga bahin” sang DNA nga ginatawag intron, nga ang mga kopya sini makit-an sa tanan nga chro­mo­some sang tawo. Ang tsansa nga ang duha ka magkatuhay nga indibiduwal magpareho sing mga kopya sang ila DNA isa sa napulo ka bilyon-bilyon. Ang nakatukib sini amo ang mga mananalawsaw gikan sa University of Lei­ces­ter.

Palaligban sa Populasyon

Ang pagdamo sang populasyon sa Kenya, sa 4 porsiento, amo ang pinakamadasig sa kalibutan kag mahimo nga magadugang sing 4.5 porsiento sa katapusan sang siglo. “Sa isa ka pungsod nga ikalima lamang nga bahin sang duta ang matamnan,” siling sang The Sun­day Star sang Toronto, Can­ada, “ang kalabanan nga pamilya nagapatubas sing doble nga kadamuon sang kabataan ipaanggid sa promedyo nga kadamuon sang kabataan sa nabilin nga bahin sang Ikatlo nga Kalibutan—kag wala sila nagapakita sing tanda sang paghinay.” Ang mga panikasog nga punggan ang pagdugang wala magmadinalag-on, ayhan bangod madamo sang mga adulto ang wala sing tinon-an kag nagdiutay ang kamatay sa mga lapsag. Dugang pa, suno sa tradisyon ang dalagku nga mga pamilya ginakabig nga kinahanglanon agod makabulig sa pagpangabuhi, kag ang pagpugong sang pagpamata ginatamod subong nagadul-ong sa diutay nga mga tribo nga mahimo kontrolon sang dalagku nga mga tribo. Suno sa pagtuon, katunga sang pumuluyo sa Kenya ang nagakabuhi na sa kaimulon.

Para sa Maayo kag para sa Malain

Ang koryente nga ginakuha sa nuklear nga mga kuluhaan nagadugang, report sang In­ter­na­tion­al Atom­ic En­er­gy Agen­cy. Isa ka kabilogan sang 344 ka atom­ic re­act­or—labaw sing 33 sa nagligad nga tuig—ang ginapaandar sang katapusan sang 1984, nga nagapatubas sing koryente sa 26 ka pungsod. Ang Pransya, sa 58.7 porsiento, amo ang may pinakamadamo nga ginagamit, ginasundan sang Bel­gium, Fin­land, kag Swe­den. Ang Estados Unidos nagatigayon sing 13.5 porsiento sang ila koryente gikan sa nuklear nga gahom, siling sang ahensya. Ginabanta sini nga ang ginagamit sang Sobyet Unyon 9 porsiento.

Madamo pa nga pungsod ang nagapadasig sang ila panikasog agod makatigayon man sini. “Ang Car­ne­gie En­dow­ment for In­ter­na­tion­al ­Peace . . . nagalista sing walo ka pungsod nga naghimo sing ‘importante nga mga tikang’ kutob sang 1983 agod mangin maayo nga mga katapo sang nuklear nga klab,” siling sang Sci­ence Di­gest nga magasin. Ang mga pungsod nga ginsambit amo ang: Bagatnan nga Aprika, Pakistan, In­dia, Is­ra­el, Iraq, Lib­ya, Argentina, kag Brazil.

Biblia para sa mga Tumandok

Sa dili madugay matigayon sang mga tumandok sang Aus­tralia ang mga bahin sang Biblia sa isa sang ila madamo nga hambal, suno sa The Cou­ri­er Mail sang Bris­bane. Ang Kriol, nga ginahambal sang pinakadaku nga grupo sang mga tumandok, amo ang napilian nga labing nagakaigo nga hambal. Napulo ka tuig ang ginhinguyang sa paghanda sini. Ginatawag Holi Bai­bul, nagaunod ini sang mga tolon-an sang Genesis kag Rut, dugang pa ang pinili nga mga bahin sang Mga Hukom, ang apat ka Ebanghelyo, ang Filemon, kag Bugna.

Pagkasibu sa Oras

Sa ika-11 na nga tion kutob sang 1972, ang ekstra nga segundo gindugang sa atomiko nga mga relo nga ginagamit sang pangulohan sang E.U. subong talaksan sa pagbantay sang oras. Kon wala pa ninyo matalupangdi, ang ekstra nga segundo gindugang sa ulot sang katapusan sang Hunyo 30 kag sang umpisa sang Hulyo 1. Ang rason, siling sang Na­val Ob­serv­ato­ry sa Wash­ing­ton, D.C., amo ang solar nga oras, nga ginapasad sa kadasigon sang pagtiyog sang duta, indi subong kasibu sa atomiko nga mga relo, nga napasad sa kadasigon sang pag-umpok sang tunog sang ce­si­um atom. Samtang ang pagtiyog sang duta “uniporme sa sulod sang isa ka bahin sang isa ka libo sang isa ka segundo kada adlaw,” siling sang The New York ­Times, ang sistema sang atomiko nga relo, “sibu sa sulod sang isa ka bahin sang isa ka bilyon sang isa ka segundo kada adlaw.”

Serbesa kag Baseball

Ang pila ka team sang dalagku nga liga nagdumili sang pag-inum sing alkoholiko nga mga ilimnon sa tion sang base­ball nga mga hampang. Ngaa? “Bangod sang nagadugang nga kabalaka nahanunod sa mga humalangad nga nagailinaway, nagabuyayaway ukon nagahaboy sing mga bola kag mga botelya sa latagon nga ginahampangan,” report sang The New York ­Times. Sa Ti­ger Sta­dium sang De­troit, ang diutay lamang sing alkohol nga serbesa ang ginaserbe. Sa Yan­kee Sta­dium sang Nueva York, ginabaligya lamang ang serbesa kon malapit na matapos ang hampang. Sa Co­mis­key Park sa Chicago, ang mga baso sang serbesa may naimprinta nga mensahe nga nagapaandam sa mga humalangad nga indi magpasobra. Sa Atlanta, ang pila ka bahin malapit sa latagon nga ginahampangan wala ginapasudlan sa mga nagainum. Si Rick Cer­rone, kabulig sang komisyoner sang base­ball nagsiling: “Sa karon nga mga adlaw nga ang mga tawo nahadlok sa kinagamo sa hampang, luyag namon sila pahibaluon nga indi ini duog nga kadtoan agod magpahubog ukon magtinonto.”

Mahigko nga Hangin

Linibolibo ka tonelada sang makahililo nga materyalis—lakip ang makapakanser nga mga sustansya—ang ginabuga sa hangin sang kemikal nga mga kompanya, suno sa surbe kasan-o lang sang Kongreso sang E.U. Ang kadamuon nasapwan nga mas madamo kag mas lapnag sang sa ginasuspetsahan sang una. “Ang halos tanan nga planta sang kemikal nga amon nabatonan sing impormasyon nagabuga sing makahalawhaw nga kadamuon sang makatalagam nga mga kemikal, bisan sa rutina nga pagbuga,” siling ni Hen­ry A. Wax­man, tsirman sang ­House Sub­com­mit­tee on ­Health and the En­vi­ron­ment. Ang pungsodnon nga mga talaksan para sa higko nga ginabuga sa hangin nagaluntad para sa lima lamang ka makahililo nga sustansya: asbestos, ben­zene, be­ryl­lium, mer­cu­ry, kag vi­nyl chlo­ride. Ang mga talaksan para sa iban pa nga sustansya ginabilin sa tagsa ka siudad ukon estado, kag nagakatuhay ini—kon kaisa sing tigpulopulo.

Pag-ati sa Nagligad

Ang pag-ati sa bug-os nga kalibutan sa maragtason nga mga lugar “nagalab-ot sa wala sing tupong nga proporsion,” siling sang ­U.S.News & ­World Re­port. “Ginakahadlokan sang mga awtoridad nga sa dili madugay mahublasan sang bandalismo ang tanan sang kilala nga lugar sang arkeolohiya sa Amerika kag sa bug-os nga kalibutan.” Bangod sang daku nga kantidad sang kuwarta nga matigayon gikan sa manggaranon nga mga kolektor, gin-ati sang mga kawatan ang mga lulubngan sang Aztec kag Mayan, ang mga lulubngan sang mga Amerikano nga Indian, kag ang nalunod nga mga barko—sa masami ginabiyaan ang mga lugar nga guba kag gani imposible na nga ton-an. “Ang ginabasol sang madamo sa pag-ati amo ang pagpakita sang arkeolohiya sa pelikula sining karon lang subong sang ‘Raid­ers of the Lost Ark’ kag ‘Ro­manc­ing the ­Stone,’” siling sang magasin.

Katalagman sa Kanser

“Ang isa ka bata nga mabun-ag sa EU sa 1985 may kapin sa isa sa tatlo ka tsansa nga kanseron sa ulihi,” siling sang Ca-A Cancer Jour­nal for Cli­ni­cians nga ginbalhag sang ACS (Amer­i­can Cancer So­cie­ty). Suno sa ACS, para sa mga lalaki nga nabun-ag sang 1985, ang tsansa nga mapatay sila bangod sa kanser halos isa sa apat. Para sa mga babayi, ang tsansa isa sa lima. Ang kabangdanan sang daw pagdugang sang posibilidad nga mapatay bangod sa kanser amo, sa bahin, ang kamatuoran nga nagalawig ang kabuhi sang tawo, sanglit ang iban pa nga kabangdanan sang kamatayon, subong sang balatian may kaangtanan sa tagipusuon kag dugo, nagbuhin. Ining kahimtangan, sa baylo, naghatag sa dugang nga mga tawo sing kapin nga tion nga mapadayag sa mga katalagman sang kanser, siling sang ACS. Sa kapin ka positibo nga bahin, ang report kasan-o lang sang ACS nagapakita sing “lima ka tuig nga ilawig pa sang 50 porsiento sang bag-o matukiban nga mga pasyente nga may kanser.”

Ikaduha

“Ang surbe sang Gal­lup kasan-o lang naghimo sa Brazil subong ikaduha sang labing masingki nga pungsod sa kalibutan, masunod sa Co­lom­bia,” siling sang The Wall ­Street Jour­nal. “Sang nagligad nga lima ka tuig, natukiban sang surbe, 34% sang mga pamilya sang Brazil ang nakaeksperiensia sing isa ka sahi sang krimen. Ang kadamuon sa E.U. kon ipaanggid 13%.” Madamo gid nga krimen ang nagakatabo, siling sang report, “amo kon ngaa ang mga balita tuhoy sa kasingki wala na nagapakibot.” Ang pagbaligya sing pusil kag ang serbisyo sang mga body­guard nagdugang. Ang polisiya sa São Paulo kag Rio de Ja­nei­ro naglaygay sa mga nagamaneho kon gab-i nga indi magdulog para sa suga sang trapiko, kay basi kawatan sila. Ang kalabanan sang pagpangawat ginapabangod sa mga pamatan-on sang imol nga mga pamilya nga, suno sa isa ka pari, nagabatyag nga “may kinamatarong sila sa pagpangawat sa manggaranon” kag “wala gani nagakompisar sang pagpangawat subong sala.”

Wala sing Balibad nga Domingo

Sa panikasog nga mahaylo ang mga tawo sa pagsimba kon Domingo, ang Beth­le­hem Uni­ted Meth­od­ist ­Church nagtinguha sa pagtabon sang tanan nga balibad sang mga tawo. Subong ginreport sa The Luf­kin Dai­ly News sang Tex­as, may mga katre para sa mga nagabatyag nga ang Domingo amo lamang ang ila adlaw sa pagtulog, may TV para sa mga indi luyag makawasi sing paborito nga programa, kag matig-a nga mga kalo para sa mga nagasiling nga “ang atop mawasdak kon magsimba ako.” May yara mga habol kag mga kuyab para sa mga nagabatyag nga ang tinukod tuman kainit ukon tuman katugnaw, may mga ngalan nga itakud para sa mga wala sing kilala, kag may mga hampanganan para sa mga nagahampang kon Domingo, kag may mga bayo para sa mga wala sing isul-ob. Lakip sa pila pa ka butang nga ginhanda amo ang matadlong kag mahapos pungkoan nga mga pulungkoan, pagsugat kag pagdul-ong nga serbisyo kag sing score­card “agod mahibal-an kon sin-o ang salimpapaw nga nagtambong.”