Pundamentalismo—Ano Ini?

DIIN nagsugod ang pundamentalismo? Sang talipuspusan sang nagligad nga siglo, ang liberal nga mga teologo nagbag-o sang ila mga pagpati agod batunon ang higher criticism tuhoy sa Biblia kag sientipiko nga mga teoriya, subong sang ebolusyon. Subong resulta, nalingkang ang pagsalig sang mga tawo sa Biblia. Ang konserbatibo nga mga lider sang relihion sa Estados Unidos naglihok paagi sa pagpatok sang gintawag nila nga mga sadsaran sang pagtuo.a Sang maaga nga bahin sang ika-20 nga siglo, ginbalhag nila ang pagbinagbinag sining mga sadsaran sa isa ka serye sang mga tomo nga gintig-uluhan The Fundamentals: A Testimony to the Truth. Sa sining tig-ulo naghalin ang termino nga “pundamentalismo.”

Sa una nga katunga nga bahin sang ika-20 nga siglo, ang pundamentalismo nangin amo ang topiko sa mga paghambalanay sa pulupanag-on. Halimbawa, sang 1925, ginsumbong sa korte sang relihioso nga mga pundamentalista ang isa ka manunudlo sa eskwelahan nga si John Scopes nga taga-Tennessee, E.U.A., nga nangin kilala subong ang kasaba ni Scopes. Ang iya sala? Nagtudlo sia sing ebolusyon, kag batok yadto sa kasuguan sang estado. Ang pila nagpati sadto nga ang pundamentalismo indi magdugay. Sang 1926, ang Christian Century, isa ka magasin sang mga Protestante, nagsiling nga yadto “wala sing pulos kag artipisyal” kag “wala gid sing kalidad sang mapuslanon nga hinimuan ukon magadugay.” Sayop gid ang ila haumhaum!

Kutob sang katuigan 1970, pirme nga yara sa balita ang pundamentalismo. Si Propesor Miroslav Volf, sang Fuller Theological Seminary, California, E.U.A., nagsiling: “Wala lamang nagpadayon ang pundamentalismo, kundi naglapnag man ini.” Karon, ang tinaga nga pundamentalismo wala lamang naaplikar sa mga kahublagan sang mga Protestante kundi sa iban man nga mga relihion, subong sang Katolisismo, Islam, Judaismo, kag Hinduismo.

Reaksion sa Aton Tion

Ngaa nagalapnag ang pundamentalismo? Sa bahin, ang ginapabangdan sang mga nagatuon sa sini amo ang maluya nga moral kag relihion sa aton tion. Sadto anay ang kalabanan nga katilingban nagkabuhi sa kahimtangan nga may kalig-unan sa moral nga napasad sa tradisyonal nga mga pagpati. Karon yadtong mga pagpati ginaduhaduhaan ukon ginasikway. Madamo sang mangin-alamon ang nagasiling nga wala sing Dios kag nga ang tawo nagaisahanon sa ordinaryo lamang nga uniberso. Ginatudlo sang madamo nga mga sientipiko nga ang katawhan resulta sang natabuan nga ebolusyon, indi sang binuhatan sang isa ka mahigugmaon nga Manunuga. Nangibabaw ang pagkamatinuguton nga panimuot. Ang kalibutan ginasalot sang pagkadula sang moral nga mga prinsipio sa tanan nga bahin sang katilingban.​—⁠2 Timoteo 3:​4, 5, 13.

Ginakahidlawan sang mga pundamentalista ang malig-on anay nga mga butang, kag ginapanikasugan sang pila sa ila nga ibalik ang ila mga komunidad kag mga pungsod sa ginapatihan nila nga nagakaigo nga mga sadsaran sang moral kag doktrina. Ginhimo nila ang ila masarangan sa pagpilit sa iban nga magkabuhi suno sa “husto” nga kodigo sa moral kag sistema sang ginapatihan nga mga doktrina. Ang isa ka pundamentalista kumbinsido gid nga sia ang husto kag ang iban sayop. Si Propesor James Barr, sa iya libro nga Fundamentalism nagsiling, nga ang pundamentalismo “masami nga ginakabig nga dimainabyanon kag matamayon nga termino, nagapahangop sang makitid nga panghunahuna, pagkapanatiko, walay kaathagan kag sektarianismo.”

Sanglit wala sing isa nga luyag tawgon nga makitid sing hunahuna, panatiko, ukon sektarianista, indi tanan nag-ugyon sa kon sin-o ang pundamentalista kag sin-o ang indi. Apang, may pila ka butang nga nagapakilala sa relihioso nga pundamentalismo.

Pagkilala sa Pundamentalista

Ang relihioso nga pundamentalismo masami nga isa ka pagtinguha nga ipreserbar ang ginapatihan nga orihinal nga mga tradisyon ukon relihioso nga mga pagtuluuhan sang isa ka kultura kag pamatukan ang ginahangop subong sekular nga espiritu sang kalibutan. Indi buot silingon nga ginapamatukan sang mga pundamentalista ang tanan nga moderno. Ginagamit sang pila ang moderno nga komunikasyon sing epektibo sa pagpasanyog sang ila pagtamod. Apang nagapakig-away sila batok sa sekularisasyon sang katilingban.b

Ang iban nga pundamentalista determinado indi lamang sa pagpreserbar para sa ila kaugalingon sang tradisyonal nga porma sang mga doktrina ukon paagi sang pagkabuhi kundi ipatuman man ini sa iban, sa pagbag-o sang sosyal nga porma agod nga mapahisuno ini sa mga pagpati sang mga pundamentalista. Sa amo, ang Katoliko nga pundamentalista wala lamang nagasikway sa aborsion. Mahimo gid nga piliton niya ang mga lehislador sang iya pungsod nga magpasar sing kasuguan nga nagadumili sa aborsion. Sa Poland, suno sa pamantalaan nga La Repubblica, agod maaprobahan ang batok sa aborsion nga kasuguan, “ ‘nakig-away’ [ang Katoliko nga Simbahan] diin gingamit niya ang tanan niya nga ikasarang kag impluwensia.” Sa paghimo sini, ang mga awtoridad sa simbahan nanghikot kaangay gid sa mga pundamentalista. Ang Christian Coaliton sang mga Protestante sa Estados Unidos ‘nakig-away’ man.

Labaw sa tanan, kilala ang mga pundamentalista sa ila tudok relihioso nga mga pagpati. Sa amo, ang isa ka pundamentalista nga Protestante mangin isa ka kumbinsido nga tagsakdag sang literal nga pagpatpat sa Biblia, ayhan lakip ang pagpati nga ang duta gintuga sa sulod sang anom ka literal nga adlaw. Ang Katoliko nga pundamentalista wala sing pangduhaduha tuhoy sa pagkadimasinalaypon sang papa.

Madali mahangpan, nian, nga ang termino nga “pundamentalismo” nagapahanduraw sing dirasonable nga pagkapanatiko kag kon ngaa ang indi mga pundamentalista nagakabalaka kon makita nila nga nagalapnag ang pundamentalismo. Subong mga indibiduwal, mahimo nga indi kita mag-ugyon sa mga pundamentalista kag mahadlok bangod sang ila mga pagmaniobra sa politika kag sa ila masingki nga mga buhat kon kaisa. Sa pagkamatuod, ang mga pundamentalista sang isa ka relihion mahimo nga makugmat sa mga buhat sang mga pundamentalista sang lain nga relihion! Sa gihapon, madamo sang mahunahunaon nga tawo ang nabalaka tuhoy sa mga butang nga nagapalapnag sang pundamentalismo​—⁠ang nagadugang nga paglugak sa moral, pagkadula sing pagtuo, kag ang pagsikway sa espirituwalidad sa moderno nga katilingban.

Ang pundamentalismo lamang bala ang sabat sa sining mga huyog? Kon indi, ano pa?

[Mga footnote]

[Blurb sa pahina 5]

Sang 1926, ginlaragway sang isa ka magasin sang mga Protestante ang pundamentalismo subong “wala sing pulos kag artipisyal” kag “bug-os nga wala sing kinaiya sang mapuslanon nga hinimuan ukon magadugay”