Pagbantay sa Kalibutan

Ginakinahanglan ang Mas Maayo nga Pagpangulo

Ang katawhan sa bug-os nga globo natak-an na sa ila mga pangulo. “Ang iban nagapangangkon,” siling sang The Wall Street journal, “nga ang karon nga grupo sang mga pangulo sang kalibutan indi makasarang sa paghimo sang ila katungdanan.” Ang anay presidente sang Pransia nga si Valéry Giscard d’Estaing nagsiling: “Aton ginasaksihan ang krisis sa pangtiglawas nga demokrasya.” Ngaa daku gid ang pagkadiskontento sang publiko? Bangod ang mga pumuluyo “naugot sa mga pangulo nga daw maluya kag indi makasarang sa paglubad sa dalagku nga mga problema,” sabat sang Journal. Ini dugang nga nagsiling: “Naugot sila sa nakita nga pagpang-alag-ag kag kagarukan kon mangayo sila sing panuytoy. Kag indi lamang indibiduwal nga mga politiko ang puntariya sang publiko nga kabang-awan: Sa mga duog kaangay sang Hapon kag Italya, ang mga tawo wala sing salig sa bug-os nga sistema politikal.” Samtang ang mga gobierno nangin indi popular sa tion sang kabudlayan sa ekonomiya, “ini nga kahimtangan tumalagsahon bangod nagakatabo ini sing dulungan sa madamo nga mga duog, kag bangod apektado sini indi lamang ang mga yara sa puwesto kundi ang mga oposisyon nga mga partido man.” Agod mabalik ang pagsalig indi lamang ekonomiya ang dapat pauswagon, siling ni G. Giscard d’Estaing. “Ang aton katilingban nagakinahanglan sang abanse nga pagplano sa palaabuton.”

Ang mga Saksi ni Jehova Legal nga Ginkilala sa Mexico

Sang Mayo 7, ang mga Saksi ni Jehova ginhatagan sing legal nga tindog subong isa ka relihion sa Mexico. Ang dokumento nga nagagarantiya sang amo nga pagkilala ginhatag sa ila sang Kabulig nga Sekretaryo sang Departamento sang Interior sang Gobierno sang Mayo 31. Gani isa naman ini ka tikang padulong sa relihioso nga kahilwayan sa Mexico. Sang Abril 1, 1989 lamang nga ang mga Saksi ni Jehova nakapangamuyo sing hilway sa ila mga miting sa kongregasyon kag nakagamit sang Biblia sa ila pamalaybalay nga ministeryo. May yara na kapin sa 370,000 ka mga Saksi sa Mexico. Ang gobierno sang Mexico nagligwat sang iya mga kasuguan sang nagligad nga tuig kag nagsugod sa paghatag sing legal nga pagkilala sa relihioso nga mga organisasyon sa pungsod.

Walay Pulos ang Tawhanon nga mga Kinamatarong

Ginabantala sang UN Center for Human Rights sa Geneva, Switzerland, nga “katunga sang mga katawhan ang mga biktima sang malubha nga paglapas sang tawhanon nga mga kinamatarong,” report sang Aleman nga pamantalaan nga Süddeutsche Zeitung. Ining mga paglapas nagalakip sang pagpaantos, paglugos, pagpatay, pang-ulipon, gutom, kag pag-abuso sa bata. Ginabanta sang sentro nga sa ulot sang 150 milyones kag 200 milyones nga mga kabataan ang ginpilit sa pagtrabaho sa kapin sa 50 ka mga kadutaan. Dugang pa, minilyon ka tawo ang biktima sang rasismo kag kaakig sa mga dumuluong. “Sa imol kag maiwat nga palibot, walay pulos ang tawhanon nga mga kinamatarong,” siling ni G. Ibrahime Fall, pangulo sang sentro. “Matuod nga nakapadala kita sang tawo sa bulan, apang ang duta nga aton ginapuy-an nagapabilin nga mabudlay, makatalagam, kag sa masami makamamatay.”

Ang Prostitusyon sa mga Kabataan Nagalapnag

“Ang mga doktor, opisyal sang pulis kag mga social worker . . . nagareport nga nagadugang ang pagkinahanglan para sa mga kabataan kag mga tin-edyer nga mga pampam bangod nasapwan sila sang mga kliyente subong ‘mas matinlo nga mga kahulid sa sekso kag mahimo nga wala sing AIDS,” siling sang International Herald Tribune sang Paris. Sa isa ka komperensia sining karon lang sang UNESCO (United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization) tuhoy sa “negosyo sa sekso kag tawhanon nga mga kinamatarong” nga ginhiwat sa Brussels, Belgium, ginkompirmar sang mga eksperto nga ang mga kostumer handa sa pagbayad sing mataas nga prisyo para sa mga kabataan nga ginakabig nga mga ulay. Samtang ginakilala nga ang bug-os globo nga epidemya sang AIDS amo ang panguna nga kabangdanan, ginasiling man sang mga eksperto nga ang madamo nga bahin sang madahog gid nga negosyo sa sekso “nagpanubo sang hilway nga pagbakal kag pagbaligya sang sekso kag nagpaluya sa pagdumili batok sa seksuwal nga paghingalit sa mga kabataan.” Ginapakita sang mga pagtuon sang UNESCO nga ang problema labi na nga lapnag sa Benin, Brazil, Colombia, Thailand, kag sa Pilipinas. Ginabulubanta nga 800,000 sa 2 ka milyon nga pampam sa Thailand ang mga kabataan kag mga tin-edyer, kag kapin sa 10,000 ka kabataan nga lalaki halin sa edad nga 6 tubtob 14 anyos ang ginakabig nga nagatrabaho subong mga pampam sa Sri Lanka.

Ang mga Pagpangabudlay sang Isa ka Ginang sa Puluy-an

“Nagapangabudlay sia kaangay sang isa ka manugdalagan sa marathon . . . apang wala gid mahatagan sing isa ka medalya,” siling sang pang-adlaw-adlaw nga pamantalaan nga Il Messaggero sa Italya tuhoy sa isa ka kinaandan nga ginang sa puluy-an. Ginapakita sang pananalawsaw nga ginhimo sang Rome Institute for Sports nga ang enerhiya nga ginagamit sang kinaandan nga ginang sa puluy-an sa iya mga hilikuton sa sulod sang balay (kapin sa 200 ka calory kada oras) sarang “mapaanggid sa kusog nga ginahinguyang sa madamo nga hampang.” Samtang ang iban nga mga hampang nagasunog sang madamo nga calory, ang estadistika mas nagakaigo “kon binagbinagon mo nga ang hilikuton sang isa ka ginang sang puluy-an ginahimo sa sulod sang walo ka oras adlaw-adlaw.” Ang nagauyat sang rekord sa kadasig nga manugdalagan nga si Marisa Masullo nagabaton: “Mas ginakapoy ako sa pagtrabaho sa sulod sang balay sangsa kon nagahanas ako.”

Isa ka Planeta sang Tubig

Kon laptahon sing alangay sa ibabaw sang kadaygan sang planeta, ang tubig sa kalibutan magahuman sang isa ka bug-os globo nga dagat nga may 2.5 kilometros ang kadalumon siling sang magasin nga People & the Planet. Sa katunayan, ang bug-os kalibutan nga kadaygan sang duta sarang makaigo sa letso sang Dagat Pasipiko diin madamo pa sing duog nga mabilin. Apang, sa tanan nga pundo nga tubig sang kalibutan, 3 porsiento lamang ang matab-ang, indi maparat nga tubig. Kag 1 porsiento lamang sang matab-ang nga tubig sang kalibutan ang matigayon sang katawhan. Ang iban nakibon sa mga glacier kag mga bukid nga yelo ukon yara sa idalom sang duta. Walay sapayan, inang 1 porsiento sarang makasustento sa duha ukon tatlo ka pilo sang presente nga populasyon sang kalibutan. “Sing makapasubo,” panalambiton sang magasin, “ang matab-ang nga mga tubig wala mabahinbahin sing timbang kag ginausikan bisan diin.” Subong resulta, suno sa isa ka pagbulubanta, duha ka bilyon sang pumuluyo sang duta ang nagakabuhi sa mga duog diin may daku nga kakulang sing tubig.

Madugay nga Pagkadunot sang mga Basura

Daw ano kadugay madunot ang kinaandan nga basura? Suno sa mga numero nga ginbalhag sa pamantalaan sa Italya nga Focus, nagalawig sing tatlo tubtob anom ka bulan bag-o ang mga ginapamahid nga papel ukon ginhaboy nga mga utanon madunot, halin sa 1 tubtob 2 ka tuig para sa mga pilter sang sigarilyo, 5 ka tuig para sa mga chewing gum, kag halin sa 10 tubtob 100 ka tuig para sa mga lata nga human sa aluminyum. Apang ang iban nga mga plastik nga materyal “wala nagakadunot sa sulod sang mga siglo . . . Indi sila matunaw sang tubig . . . , kag wala sing mga mikroorganismo ang handa sa pagkaon sa ila.” Ang polysterene, nga kinaandan nga ginagamit subong putos kag mga suludlan sing pagkaon kag ilimnon, ayhan madunot lamang sa sulod sang isa ka libo ka tuig, kag 4,000 ka tuig ang magaligad antes ang mga botelya magabalik sa ginkuhaan sa ila paagi sa kinaugali nga siklo.

Ang mga Guab Makalalaton

“Ang mga guab sang ngipon makalalaton.” Siling sang isa ka report sang Agence France-Presse news service sa isa ka pagtuon nga ginhimo sang isa ka Swiso nga eskwelahan sa ngipon kag sang World Health Organization. Ginapakita sang ila pananalawsaw nga ang Streptococcus mutans, nga bakterya nga ginatunaan sang pagkaguab sing ngipon, masami nga ginapaliton halin sa baba sang isa ka katapo sang pamilya pakadto sa iban nga katapo, subong kon ang mga ginikanan nagagamit sang kutsara nga ginagamit man sang ila kabataan ukon nagatilaw sang bibiron sang lapsag antes ini patition. Nagadaku ang katalagman suno sa kadamuon sang bakterya nga yara sa laway sang isa ka tawo. Ang bakterya, nga nagahimo sa kalamay nga mangin asido nga amo ang nagapierde sang mga ngipon, daw nagadamo ilabi na sa mga baba sang kabataan sa ulot sang edad nga isa kag apat ka tuig​—diin ang mga ngipon sang kabataan madali maguab.

Mga Helmet Para sa mga Siklista

Magsuksok sang makaamlig nga kalo! Amo ini ang laygay nga ginahatag sang WHO (World Health Organization) sa mga siklista. Walay sapayan nga ginapanubo sang makaamlig nga mga helmet ang halit sa ulo sa 75 porsiento, ang Australia amo lamang ang pungsod nga nagapatuman karon sa mga siklista nga isuksuk ini. Sa Estados Unidos, dos tersia sang kamatayon sa pagbisiklista ang tuga sang mga kahalitan sa ulo kag sa utok, diin ang mga pamatan-on sa ulot sang 6 kag 14 anyos ang yara sa daku nga katalagman. Ang WHO nagapanalambiton: “Ang pagpang-alag-ag [sa pagsuksok sang mga helmet] nga ginapakita sang pila ka siklista mabudlay mahangpan, kon binagbinagon nga wala sang isa ang makapanghiwala nga ang mga mga siklista labi nga maamligan paagi sa mga helmet.”

Mga Dapaw sa Yab-ok

“Wala sing may nakahibalo kon paano sila nakalab-ot didto, apang ang mga dapaw nagapuyo sa halos tanan nga puluy-an,” siling sang magasin nga Science News. Bangod indi makita sang tawhanon nga mata, ining tuman ka diutay nga mga sapat nagapanginaon sa mga himbis sang panit nga padayon nga nagakahukas sa mga tawo. Ining mga tinuga sarang masapwan sa mga hapin sa katre, mga alpombra, kag upholstered nga mga muwebles. Daw ano sila kadamo? Gintun-an sang mga mananalawsaw nga nasangkapan sang vacuum kag mikroskopyo ang yab-ok sa duha ka balay nga may dapaw. Ang isa ka sofa sa isa ka balay nasapwan nga may 7,454 ka dapaw sa kada gramo sang yab-ok, kag may dugang nga 2,361 ka hanip sa kada gramo sang yab-ok sa alpombra sa idalom sang sofa.

Mas Grabe sangsa Black Death

“Sang ika-14 nga siglo sa Europa, ang Black Death (Bubunic Plague) nagpatay sang mga 25 milyones ka tawo, ukon isa sa kada apat ka tawo,” siling sang American Health nga magasin. “Ginapakita sang bag-ong impormasyon nga kon ang mga tawo padayon nga manigarilyo sa karon nga kadasigon, ang sigarilyo magapatay sa 10 ka pilo sina nga kadamuon: sa dimagkubos 250 milyones, ukon isa sa kada lima ka tawo nga nagakabuhi karon sa mauswagon nga mga pungsod.” Ang mga nasapwan, pasad sa madamo nga pagtuon sa kapin sa isa ka milyon ka tawo, nagpakita nga ang pagpanigarilyo mas makamamatay pa sangsa una nga paghunahuna tuhoy sini. “Nagpati kami nga mga isa sa apat ka nagapanigarilyo ang ginapatay sang ila bisyo,” siling ni Dr. Richard Peto, propesor sa Oxford University sang Inglaterra. “Apang nasapwan namon karon nga halos un-tersia​—ayhan mas madamo pa​—sang mga nagapanigarilyo ang nagakapatay bangod sini. Ang epekto sang pagpanigarilyo sa kadamuon sang nagakapatay sa isa ka pungsod nagalabaw sing daku sa iban nga mga kabangdanan.” Sa 250 milyones ka ginapaabot nga mapatay, kapin sa katunga ang mga tawo nga nagaedad halin sa 35 tubtob 69 anyos, nga napalip-ot ang ila kabuhi sa promedyo nga 23 anyos bangod sang pagpanigarilyo.