Tanobada Dekenai Gari Karana be Bada
FEBRUARY 26, 1993, New York City ai, bomu badana ta be motuka ta dekenai idia atoa bona ia pou neganai, atai ia daekau stori 110 World Trade Center ruma badana ia hamarerea. Unai neganai gaukara taudia tausen momo be ruma ena lift lalodiai idia noho bona lift idia heau lasi dainai ia koudia, eiava kwalahu amo idia honu vada gabuna amo idia heau diho. Inai dagedage tanobada dekenai hari ia noho gari bada karana idia mamia.
Tanobada idauidau momo dekenai taunimanima be bomu garina idia gari dikadika, Ireland bona Lebanon dekenai unai kara be ia bada. Oibe, March 12, 1993 ai, Bombay, India dekenai, dina tamona lalonai, bomu 13 idia pou bona taunimanima 200 bamona idia hamasedia! Unai kara ia itaia tauna ta ia gwau: “Bombay dekenai taunimanima iboudiai idia gari dikadika.” Newsweek magasin lalonai ia gwau motuka dekenai “nega momo bomu idia atoa dainai gari bada ia havaraia.”
Niuklia Gabudia Dainai Idia Gari
Taunimanima be niuklia siahu idia haboua gabudia dekenai bomu do idia hapoua garina idia gari. Bema niuklia paoa karaia gabuna dekenai bomu do idia hapoua, dika bada bona hisihisi bada do ia havaraia diba. Unai be gari kava gauna lasi, badina Pennsylvania, United States ai, tau ta be ena motuka amo niuklia paoa karaia gabuna, Three Mile Island ai, ena sekuriti maguna ia hamakohia bona ia hanaia toho.
Taunimanima momo idia gari, dagedage taudia bona siahu bada idia tahua lohia taudia be niuklia tuari kohu do idia abia garina. Taunimanima haida idia gari badina idia laloa gaukara lasi Soviet saiens taudia tausen momo be moni abia totona edia diba be tanobada ma haida edia gavamani dekenai do idia hoihoilaia toho. Danu, ena be START gwauhamata pepana ia gwau namona be idia atoa hegaegae niuklia tuari kohu do idia kokidia, to unai gaukara do idia haorea diba lasi ela bona lagani 1999 dokonai, eiava murinai. To unai nega ia do mai lasi neganai, taunimanima idia gari dikadika, idia laloa kava tauna ta be unai kohu do ia gaukaralaia diba.
Dagedage Karana ese Gari Ia Havaraia
Mai dagedage danu raskol karadia idia momo idia lao dainai, taunimanima be edia ruma dekenai bona dala dekenai idia gari bada. Lagani 1990 ai, America taudia 23,200 bamona idia aladia mase. Hegeregere, Chicago siti ai, drag ta ladana crack cocaine idia ania taudia edia namba ia bada, bona unai dainai, lagani tamona lalonai taunimanima 700 bamona idia aladia mase. Siti haida edia gabu ta ta dekenai taunimanima idia tuari heheni, bona taunimanima, natudia danu, be idia huanai idia raka lao neganai, idia pididia mase. Magasin ta lalonai ia gwau: “Siti sisina bada dekediai dagedage karadia ia bada ia lao haraga. . . . [United States] lalonai, hanua momo dekenai drag ania taudia bona raskol memero kekeni be momo. Lagani ta ta iboudiai America taudia edia ruma bese 4 4 amo 1 1 be dagedage idia davaria eiava edia kohu idia henaoa.”—U.S.News & World Report, October 7, 1991.
Hahine hadikaia karana dainai hahine momo idia gari bada. Lagani 1985 ia lao 1990 ai, France lalonai, ripoti ia hahedinaraia hahine hadikaia karana be 62 pesen amo ia bada daekau. Canada dekenai, lagani 6 lalodiai, taunimanima hadikaia karana be nega rua amo ia bada, bona ena namba be 27,000 ia abia. Germany dekenai, ripoti ia gwau miniti 7 7 iboudiai hahine 1 1 idia hadikaia.
Natudia danu be dika idia davaria garina idia gari. Newsweek magasin lalonai ia gwau United States dekenai, “natudia, klas 4 bona 5 natudia danu, be tuari kohu ta idia loalaia, bona tisa bona sikuli naria taudia be idia gari dikadika.” Unai kara ia bada dainai siti ena sikuli badadia dekenai masini idia atoa bona natudia dekenai auri gauna ta ia noho neganai ia regerege, to memero kekeni ese uindo amo edia ipidi be haida dekenai idia henia bona iduara lalonai idia vareai neganai edia ipidi be lasi dainai masini be ia regerege lasi.
AIDS Garina Idia Gari
Taunimanima momo herea be AIDS gorerena do idia abia garina idia gari. United States lalonai, taunimanima 230,000 bona ma haida ese unai gorere idia davaria. Mauri lagani 15 ia lao 24 taudia idia mase ena badina badadia dekenai badina namba 6 be AIDS gorerena. Newsweek magasin lalonai ia gwau: “Dina vairai taunimanima momo herea ese gorere do idia davaria bona unai be mai garina.”
Mavaru, drama, muvini piksa, miusik, dabua sitailo, televisen, laulau torea, bona unai bamona bisinesi ma haida lalodiai, taunimanima momo herea be AIDS gorerena dainai idia mase. Ripoti ta ese ia hahedinaraia, Paris dekenai, edia lagani be 25 ia lao 44 tatau 100 100 amo 60 60 be AIDS gorerena dainai idia mase, unai tatau edia gaukara be nius torea, laulau torea, bona moale karadia bisinesi idia karaia taudia. WHO (World Health Organization) ena ripoti ese ia hahedinaraia tanobada hegegemadai HIV gorere idia abia taudia edia namba be milion 8 ia lao milion 15 bamona. Dr. Michael Merson, WHO oreana ena dairekta tauna ta, ia gwau: “Hari ia hedinarai goevagoeva, tanobada hegegemadai HIV gorere ia bada ia lao haraga, unai be momokani kohu momo lasi tanobadadia dekenai danu.”
Momokani, tanobada, davara, bona hodahoda idia dika idia lao, bona kara ma haida dainai taunimanima idia gari. To, ita kikilaia vadaeni gaudia ese idia hahedinaraia goevagoeva tanobada dekenai gari be bada herea. Unai ia vara be mai ena badina, a? Gabeai, do ita gari lasi negana do ia mai, a?
[Picture Credit Line on page3]
Bob Strong/Sipa Press