Mauri Sivaraina
Lau Laloa Lou Gaudia Namodia Dainai Lau Moale!
DRUSILLA CAINE ESE IA SIVARAILAIA
Unai be lagani 1933, bona hari sibona Zanoah Caine lau adavaia, ia be lau hegeregerena, ia danu be colporteur ta—ful-taim haroro gaukara ia karaia tauna. Lau moale bada herea bona palani lau karaia egu adavana do lau bamoa ena gaukara lalonai, to unai lau karaia totona, baisikele ta lau abia be namo. Moni gaukara lasi negana lalonai, mauri ia auka dainai nega ta unai bamona dava bada gauna lau hoia lasi. Dahaka do lau karaia?
LAUEGU adavana ena tadina memero toi be egu hekwakwanai idia kamonai neganai, momoru negea gabudia dekenai baisikele ena kahana gunadia idia tahua, egu baisikele ta idia karaia totona. Idia ese kahana gunadia idia davaria, bona baisikele ta idia karaia! Baisikele taria dalana lau diba neganai, Zanoah bona lau be mai moale ida baisikele amo England hanuadia Worcester bona Hereford lalodiai ai heau bona ai davaria taudia ibounai ai haroro henidia.
Lau diba lasi unai abidadama karana maragina murinai be egu mauri lalonai gau namodia momo do idia vara. To, egu mauri ena badina lauma dalanai be egu lalokau tama sina ese idia haginia.
Tuari Badana Ena Hisihisi Bada Laganidia
Lau be December 1909 ai lau vara. Daudau lasi murinai, egu sinana ese The Divine Plan of the Ages buka ta ia abia, bona lagani 1914 ai, egu tama sina ese lau idia abia lao Oldham, Lancashire dekenai “Photo-Drama of Creation” ai itaia totona. (Unai buka bona laulau be hari idia gwauraia Iehova ena Witnes taudia ese idia halasia.) Lau laloatao ena be lau maragi, to ruma dekenai ai giroa lou neganai, lau itaia gauna dainai mai moale ida lau roho isi roho isi! Bena Frank Heeley ese emai noho gabuna, Rochdale dekenai, Baibel stadi grup ta ia hamatamaia. Unai hebou lao henia karana ese aiemai ruma bese ia durua, emai lalo-parara Baibel siridia dekenai ai habadaia.
Unai lagani tamona lalonai, emai mauri namona be Tuari Badana—hari ita gwauraia, Tanobada Tuarina Ginigunana, ese ia hadikaia. Lauegu tamana be ami gaukara totona idia abia hidi to ia gini siri. Ia be kota dekenai idia gwauraia “tau namona ta,” bona unai gabu ena niuspepa ia gwau, revareva haida idia siaia “tatau idia abia dae ia be mai momokani ida ia gwau tuari kohudia do ia gaukaralaia lasi.”
Egu tamana idia ruhaia momokani lasi, to, “Tuari Gaukarana sibona amo” idia ruhaia. Maoromaoro ia idia kirikirilaia matamaia, bona lau bona egu sinana dekenai idia karaia danu. Gabeai, ena rekodi idia itaia lou, bona idia siaia uma gaukara do ia karaia, to biru taudia be unai dala amo sibodia edia namo idia tahua bona iena davana moni idia henia lasi eiava sisina sibona idia henia. Emai famili durua totona, egu sinana be dabua huria gabuna dekenai gaukara metauna ia karaia—davana sisina totona. To, hari lau itaia egu matamata negana lalonai unai bamona hekwakwanai badadia lau haheaukalaia ese lau ia hagoadaia bada; unai ese lau ia durua mai anina bada lauma gaudia lau laloa bada.
Grup Maragina amo Ia Matamaia
Daudau lasi murinai, Baibel stiuden goadana ta, ladana Daniel Hughes, be emai turana namona ai ia lao. Ia be Ruabon dekenai coal maini gaukara ia karaia, ai hanaia lao gabuna, Oswestry, amo unai hanua ena daudau be kilomita 20 bamona. Vava Dan, ia lau gwauraia dalana, be emai famili taudia ia vadivadi henia momo, bona ia mai ai ia itaia negadia ibounai, hanaihanai Baibel gaudia ia herevalaia. Ia be anina bada lasi herevahereva lalonai ia vareai lasi. Lagani 1920 ai, Baibel stadi klas ta be Oswestry dekenai ia matamaia, bona lagani 1921 ai, Vava Dan ese lau dekenai The Harp of God bukana ta ia henia. Unai buka lau laloa bada badina lau ia durua Baibel ena hahediba herevadia lau lalo-pararalaia haraga totona.
Pryce Hughesa danu be unuseniai, ia be gabeai Iehova ena Witnes taudia edia London brens opesi ena naria tauna ai ia lao. Ia bona ena famili be Wales ena tano hetoana, Bronygarth, ai idia noho, bona ena taihuna Cissie, be egu sinana ena turana namona ta ai ia lao.
Lagani 1922 ai, inai boiboi herevana ‘Pavapava bona iena Basileia umui harorolaia’ ena moale lau laloatao. Murina laganidia lalonai, ena be lau sikuli noho, to mai egu ura bada ida pepapepa idauna hariharilaia gaukarana lau karaia, bona lagani 1924 ai Ecclesiastics Indicted ai hariharilaia. Unai lagani gunadia lau laloa lou neganai, abidadama tadikaka bona taihu momo ida lau hebamo be hahenamo badana ta—idia haida be Maud Clarkb bona ena turana Mary Grant,* Edgar Clay,* Robert Hadlington, Katy Roberts, Edwin Skinner,* bona Percy Chapman bona Jack Nathan,* idia ruaosi be Canada dekenai idia lao unuseniai gaukara idia durua.
Baibel herevana “Hari Idia Noho Taudia Milioni Momo be Do Idia Mase Lasi” be emai teritori badana dekenai nega korikori ai hereva momokani ia hahedinaraia. May 14, lagani 1922 ai, Pryce Hughes ena varavara ta, Stanley Rogers, be Liverpool amo ia mai, bona emai taoni amo not kahana hanuana, Chirk, dekenai unai hereva ia henia, bona hanuaboi ai, Oswestry ena The Picture Playhouse lalonai ia henia. Lau ese unai nega totona idia printaia boiboi pepana ta lau dogoatao noho. Unai nega ibounai lalonai, emai grup maragina be loaloa naria taudia toi—guna idia gwauraidia pilgrims—Herbert Senior, Albert Lloyd, bona John Blaney edia vadivadi amo idia hagoadaia.
Lalona Hadaia Negana
Lagani 1929 ai, egu lalona lau hadaia bapatiso lau abia totona. Egu mauri laganidia be 19 bona unai nega tamona ai, egu hahetoho korikorina ginigunana lau davaria. Tau matamata ta lau davaria bona ena tamana be politikol tauna ta. Ai ruaosi ai ura heheni, bona ia ura do ai headava. Lagani gunana ai, buka ladana Government idia halasia, bona ia dekenai ta lau henia. To gabeai ia hedinarai ia ese guba gavamani, unai buka ese ia herevalaia gauna badana, ia laloa lasi. Egu stadi karana amo lau diba idaunegai Israela taudia idia hagania abidadama lasi taudia do idia adavaia lasi bona unai hakaua herevana be mai anina bada Keristani taudia dekenai. Unai dainai, ena be lau dekenai ia auka, to iena ura lau dadaraia.—Deuteronomi 7:3; 2 Korinto 6:14.
Aposetolo Paulo ena hereva amo goada lau abia, ia gwau: “Kara namodia ita karaia be namo, ita hesiku lasi. Bema ita manoka lasi, nega do ia ginidae huahua do ita abia.” (Galatia 6:9) Lalokau tauna Vava Dan be lau ia hagoadaia danu lau ia tore henia neganai, ia gwau: “Hahetoho maragidia bona badadia idia vara neganai, Roma 8, siri 28 oi badinaia,” ia gwau: “Bona ita diba, Dirava idia lalokau henia taudia dekenai, dahaka dahaka idia vara gaudia ibounai ese unai taudia edia mauri do idia hanamoa. Inai taudia Dirava ese ia abia hidi iena ura gaudia do idia karaia totona.” Lau dekenai ia auka, to lau diba abia hidi maorona lau karaia. Unai lagani ai colporteur gaukara lau hamatamaia.
Gaukara Aukana ta Lau Karaia
Lagani 1931 ai, ladana matamatana, Iehova ena Witnes taudia, ai abia bona unai lagani lalonai gaukara badana ta ai karaia, The Kingdom, the Hope of the World buklet ai gaukaralaia. Unai buklet be politikol taudia, tomadiho gunalaia taudia, bona bisinesi taudia ibounai dekenai ai henia. Lauegu teritori be Oswestry amo ia lao Wrexham, ena daudau be kilomita 25 bamona ia lao not kahana. Unai teritori ibounai lau karaia be gaukara aukana ta.
Unai lagani murinai, Birmingham hebouhebouna dekenai, volantia taudia 24 idia tahua. Mai moale bada ida, ai 24 be unai gaukara matamatana totona emai ladana ai henia, bona ai diba lasi unai gaukara be dahaka. Ai hoa bada, ai be rua rua idia siaia unai buklet tamona, The Kingdom, the Hope of the World do ai hariharilaia, kadi metaudia ai karaia bona Basileia ai harorolaia.
Dubu badana ia noho gabuna dekenai lau gaukara neganai lau idia itaia taudia dainai lau hemarai, to sibona lau hagoadaia unai siti dekenai lau ia diba tauna ta ia noho lasi. To, lau dekenai ia raka mai tauna ginigunana be guna ai sikuli hebou turana ta, lau ia raraia bona ia gwau: “Inai gaudia oi tauadae bona dahaka oi karaia noho?” Unai kara ese lau ia durua, taunimanima gari henia mamina ibounai ia haorea!
Gabu Ma Haida Dekenai Ai Lao
Lagani 1933 ai, Zanoah lau adavaia, ia be dogae bona ena mauri laganidia be lagani 25 amo lauegu ia hanaia. Iena adavana ginigunana be Baibel Stiuden goadana ta, bona ia mase murinai Zanoah be mai abidadama ida ena hesiai gaukara ia karaia noho. Nega daudau lasi murinai, ai be England ai rakatania bena emai teritori matamatana North Wales ai lao, ena daudau be kilomita 150 bamona. Emai maua, sutkeisi bona gau namodia ma haida be emai baisikele edia tari latanai, auri edia padanai, bona murina bosea lalodiai ai atodia sibona, to emai lao gabuna dekenai ai ginidae namonamo! Unai gaukara lalonai emai baisikele be gau badana—gabu ibounai dekenai ai idia abia lao diba, Welsh ororona ta, Cader Idris dekenai danu, ena lata be mita 900 bamona ataiai. “Basileia ena Sivarai Namona” idia ura kamonai taudia ai davaria be moale bada gauna.—Mataio 24:14.
Unuseniai ai gaukara daudau lasi bena ai idia hamaoroa, tau ta ladana Tom Pryce ese idia ia haroro henia, ai karaia bamona. Gabeai Tom be ena noho gabuna, Long Mountain, Welshpool kahirakahira dekenai, ai davaria—bona ai hoa bada! Egu haroro negadia ginigunadia lalonai, lau ese Baibel stadi bukana Reconciliation be ia dekenai lau rakatania. Ia sibona ese unai buka ia stadilaia, bona London dekenai revareva ia siaia buka ma haida ia abia totona, bona unai nega amo ena abidadama matamatana be mai ena ura bada ida ia harorolaia. Hora momo lalodiai emai hebamo karadia ai moalelaia, bona nega momo ai toiosi be ai stadi hebou bona ta ta ai hagoadaia.
Dika Badana ta Murinai Hahenamo Ia Vara
Lagani 1943 ai, North Wales kahirakahira dekenai idia noho colporteurs be idia noia Wrexham ena taoni dekenai do idia lao bona Righteous Ruler buklet hariharilaia gaukarana do idia durua. Dina ta ia do noho bena unai gaukara do ai hamatamaia neganai, dika badana ta ia vara. Gresford coal maini dekenai, kilomita toi Wrexham ena not kahana ai, gau ta ia pou bona maini gaukara taudia 266 ia hamasea. Natudia 200 mai kahana be tamana lasi, bona hahine 160 be idia vabu.
Ai ese unai taitai taudia edia lista ta ai karaia, idia ta ta ai vadivadi henia, bona idia dekenai buklet ta ai rakatania. Lau dekenai idia henia hahinena ta ena ladana be Mrs Chadwick, ia be ena natuna, mauri lagani 19 merona, ia haboioa. Ia lau vadivadi henia neganai, ena natuna badana, Jack, be ena sinana ia hagoadaia totona ia vadivadi henia. Unai tau matamata be lau ia diba to ia hereva lasi. Unai murinai, ia ese buklet ia duahia bona ma buklet ta The Final War, lagani haida gunanai ia dekenai lau rakatania gauna ia tahua.
Jack bona ena adavana, Mary, be egu noho gabuna idia diba bona idia mai buka ma haida idia abia totona. Lagani 1936 ai, idia ura edia ruma Wrexham dekenai hebou do idia abia. Albert Lloyd ia vadivadi bena hua 6 murinai, kongregesen ta idia haginia, bona Jack Chadwick be hakaua naria tauna. Hari Wrexham dekenai be kongregesen toi idia noho.
Gypsy Taudia Edia Treila ta Dekenai Ai Noho
Guna ia mai bona hari, ai be gabu ta amo ai lao gabu ta dekenai ai davaria noho gabudia ai gaukaralaia, to Zanoah ia laloa ai sibona emai ruma ta do ai abia be namo, bona unai ruma be gabu idauidau dekenai do ai veria lao diba. Egu adavana be kapenta gaukara ia diba momo bona ena sene taudia be Gypsy taudia, bona ia ese ai totona Gypsy taudia edia treila ta ia karaia. Ai gwauraia Elizabeth, Baibel amo ai abia ladana ta, ena anina be “Momo Edia Dirava.”
Ai noho gabuna ta lau laloaboio lasi—unai be au momo gabuna ta, sinavai maragina ta badinai ia noho. Lau dekenai unai gabu be Paradaiso bamona! Herevana treila ia bada lasi bona kohu be momo lasi, to gau ta ese unai treila lalonai ai noho hebou laganidia edia moale ia hadikaia lasi. Keru neganai, bedi dabuadia be nega momo idia auka bona treila ena haba dekenai idia kamokau, bona paripari be ia vara loulou hekwakwanai ta. Ranu danu ai huaia lao, nega haida gabu sisina daudau ai raka, to ai gaukara hebou bona unai hekwakwanai ai hanaidia.
Keru negana ta ai, lau gorere bona ai dekenai be aniani sisina ia noho bona moni be lasi. Zanoah be bedi latanai ia helai bona egu imana ia abia, bona lau dekenai Salamo 37:25 ia duahia, ia gwau: “Gunaguna lau be mero, harihari lau be buruka, to nega ta kara maoromaoro tauna ta be Dirava ese ia rakatania, a? Lasi momokani, nega ta lau itaia lasi. Bona tau namona ena natuna be nega ta idia hitolo, a? O iena natuna ese aniani totona taunimanima idia noia, a? Lasi, nega ta lau itaia lasi. Lasi momokani.” Lau ia itaia bona ia gwau: “Bema gau namona ta ia vara lasi, do ita noinoi, bona lau diba Dirava be unai bamona ita do ia rakatania lasi!” Bena ia lao emai dekena taudia ia haroro henidia.
Zanoah be dina tubua ai lauegu inua gauna ta ia karaia totona ruma dekenai ia giroa mai neganai, revareva udaia gauna ta ia noho. Ena lalonai be £50 (K212 bamona), bona unai be ena tamana amo. Lagani gunadia haida lalonai, Zanoah idia samania koikoi, idia gwau ia be mai koikoi danu ia henaohenao, to idia hamomokania vadaeni ia be ia kerere lasi. Unai harihari gauna be edia kara hamaoromaoroa davana. Nega korikori ai ia mai!
Gau Namona ta Lau Dibaia
Nega haida lagani momo idia ore murinai gau haida ita dibaia. Haheitalai ta be inai: Lagani 1927 ai, sikuli lau do rakatania lasi neganai, egu klas turadia bona tisa taudia ibounai lau haroro henidia—to tisa ta, Lavinia Fairclough, sibona lau haroro henia lasi. Idia ese egu mauri lalonai lau palanilaia gaudia idia laloa bada lasi, bona lau bona Miss Fairclough be ai hebamo namonamo lasi, unai dainai egu palani be ia lau hamaoroa lasi. To lagani 20 bamona murinai lau hoa bada—bona moale bada—badina egu sinana ese lau ia hamaoroa unai tisa be ena turana gunadia ibounai bona ia hadibadia taudia ia vadivadi henidia bona ia hamaorodia hari ia be Iehova ena Witnes hahinena ta!
Ai hedavari neganai, lau ese guna egu abidadama bona lau palanilaia gaukarana lau hamaoroa lasi ena badina lau gwauraia. Ia kamonai namonamo bena ia gwau: “Lau be hanaihanai hereva momokani lau tahua. Unai be egu mauri lalonai lau tahua gauna ta!” Unai kara amo gau namona ta lau dibaia—namona be lau hedavari henia taudia ibounai lau haroro henidia bona ta lau hahemaoro henia lasi.
Tuari Ma Ta—Bona Vaira Negana
Lagani 1939 ia ore gwauraia neganai, tuari totona idia hegaegae matamaia lou. Egu tadina Dennis, lagani 10 lauegu murinai ia vara merona, be ami dekenai idia abia vareai lasi, to idia hamaoroa namona be ena gaukara gunana do ia rakatania lasi. Ia ese hereva momokani ia ura henia bada lasi, unai dainai egu adavana bona lau ese unai gabu ena painia taudia, Rupert Bradbury bona ena tadina David ai noia ia idia vadivadi henia. Ia idia vadivadi henia, bona ia ida Baibel idia stadilaia. Dennis be lagani 1942 ai ia bapatiso, gabeai painia gaukara ia karaia, bona lagani 1957 ai, ia idia abia hidi loaloa naria tauna.
Emai natuna kekenina, Elizabeth, be lagani 1938 ai ia vara, bona famili durua totona, Zanoah ese emai treila ia habadaia. Lagani 1942 ai, emai natuna kekenina iharuana, Eunice, ia vara neganai, toana be ruma korikorina ta ai tahua be aonega karana. Unai dainai, Zanoah be lagani haida lalonai painia gaukara ia rakatania, bona Wrexham kahirakahira dekenai ruma maragina ta ai abia. Gabeai, Cheshire ena provinsi, Middlewich taoni dekenai ai noho. Unuseniai, lagani 1956 ai, egu lalokau adavana ia mase.
Emai natudia kekeni rua be ful-taim hesiai taudia ai idia lao, bona mai moale danu idia headava. Eunice bona ena adavana, elda tauna ta, be London dekenai spesel painia gaukara idia do karaia noho. Elizabeth ena adavana danu be kongregesen elda ta, bona Preston, Lancashire dekenai, idia, edia natudia, bona egu tubudia edia natudia hani be lau kahirakahira idia noho, bona unai lau moalelaia bada.
Lau tanikiu bada badina egu noho gabuna ena vaira iduarana amo dala lau raka hanaia lao diba Kingdom Hall dekenai. Vanegai laganidia lalonai, lau be Gujarati gado taudia edia grup lau bamoa, idia be unuseniai idia hebou danu. Gado lau dibaia be ia auka sisina badina hari egu taiana be idia kudima sisina. Nega haida matamata taudia idia karaia diba bamona hereva regedia idaudia lau lalo-pararalaia be auka. To unai be hekwarahi gauna namona ta.
Lau be hegeregere ruma-ta-ruma-ta haroro gaukara bona egu ruma dekenai Baibel stadi lau karaia noho. Turadia be lau idia vadivadi henia neganai, nega momo egu ekspiriens haida lau gwauraia be moale gauna. Lau tanikiu bada badina kahirakahira lagani 90 lalonai Iehova ena taunimanima lau bamoa bona lau abia hahenamodia lau do laloatao noho.
[Footnotes]
a Pryce Hughes ena mauri sivaraina, “Abidadama Oreana ida Lau Raka Noho,” be The Watchtower, April 1, 1963 gauna dekenai ia hedinarai.
b Unai Iehova ena abidadama hesiai taudia edia mauri sivaraina be guna idia halasia Gima Kohorona dekenai idia hedinarai.
[Picture on page 25]
May 14, 1922 ai, lau kamonai Baibel herevana “Hari Idia Noho Taudia Milioni Momo be Do Idia Mase Lasi,” ena boiboi pepana
[Picture on page 26]
Lagani 1933 ai, Zanoah bona lau ai headava murinai
[Picture on page 26]
Emai treila, egu adavana ese ia karaia gauna, ladana “Elizabeth,” ena badinai ai gini