Panangmatmat iti Lubong

Nakaam-amak a Gubuayan ti Organo

Nasapa pay idi 1988 ti saan unay a nalatak a diskubre ket naaramid idiay Santa Caterina Pinula, Guatemala. Sadiay, sigun iti maysa a resolusion idi Parliamento ti Europa, dagiti lokal nga autoridad nakasarakda iti “casa de engorde,” wenno “sentro a pagpalukmegan,” a sadiay dagiti kappasngay a maladaga a magatang iti nababa laeng a $20 (E.U.) ti mailako kadagiti pampamilia nga Americano ken Israeli a maipaay iti $75,000. Ti panggep? Tapno dagiti pamilia a gumatang kadakuada mausarda dagiti organo ti maladaga a maipaay kadagiti bukodda nga annak a makasapul iti panangimula kadagiti organo, kuna ti resolusion. Kunaenna met nga idi 1987 ti kasta met laeng a “sentro a pagpalukmegan” ket nasarakan idiay Honduras “iti asideg ti nakasarakan kadagiti adu a bagi dagiti ubbing, a dadduma kadakuada ti kappasngay a maladaga, a nakaikkatan ti maysa wenno ad-adu pay nga organo.” Ti sabali pay ket nasarakan idiay siudad ti Guatemala “a ti rehistrona ipamatmatna ti pannakailako iti ganggannaet a daga . . . kadagiti 170 nga ubbing, a ti kaaduan ket naipan idiay Estados Unidos a maipaay iti pannakaikkat dagiti organo.” Naipaulogen ti resolusion ti Parliamento kadagiti nadumaduma nga ahensia ken gobgobierno, a mangaw-awag iti umiso a tignay a maala a maibusor kadagidiay a makinbiang iti daytoy a nakaam-amak nga aramid.

Dagiti Tao a Mailaklako

Ilakoyonto kadi ti maysa kadagiti nasalun-at a batoyo a maipaay iti kuarta? Maysa a kompania iti Makinlaud nga Alemania a mangilaklako kadagiti organo ti tao a maipaay iti panangimula ket nangitukon nga agbayad iti $45,000 (E.U.) iti siasinoman a mangayat a mangaramid iti kasta a donasion. Kas banagna, maysa a pannakangiwat ti kompania kinunana, a “malmalmesdan kadagiti tukon.” Dagiti tattao a mangmatmat iti daytoy a kas ti gundaway a nalaka nga ibabaknang mangipaayda iti adu a gubuayan ti organo a maipaay kadagiti kompania a mangilaklako kadagiti tisyu. Saan a kas kadagiti saan a legal a panaglako iti organo nga ar-aramiden dagiti Rumangrang-ay a Pagpagilian, “dagiti agbalinto nga ahente kadagiti organo ket sipapanayag (ken legal) nga agtartrabahoda idiay Makinlaud nga Alemania,” kuna ti report ti magasin a Newsweek. Ti singsingeren ti kompania kadagita nga organo ket: $85,000.

Paritan dagiti Ospital ti Panagsigarilio

Idi napalabas a Disiembre, naipaulog ti panangiparit iti panagsigarilio kadagiti amin nga ospital publiko idiay Australia. Siasinoman a matiliw nga agsigsigarilio iti patakder ti ospital wenno kadagiti kukua ti ospital a lugan ket mamulta iti $5,000. Mairaman iti panangiparit dagiti lugar nga agserserbi iti komunidad ken dagiti lugar a mangaywan iti salun-at nga adda iti sidong ti panangiparit iti Departamento ti Salun-at, kuna ti The Sun-Herald iti Australia. Ti nabiit pay a pangngeddeng iparangarangna ti pannakaseknan iti kinapudno nga agarup 16,500 nga Australiano ti matay iti tinawen gapu kadagiti mainaig iti panagsigarilio a saksakit, “ad-adu iti maminlima a daras ngem dagiti matmatay kadagiti kalsada,” kuna ti The Sun-Herald. Sigun iti Departamento ti Salun-at, ti panagsigarilio paggastosan ti Australia iti 8,450,000 nga aldaw ti trabaho ken $276 milion iti tinawen.

Saan a Mabalin a Pagnaedan

Sigun iti pagiwarnak iti Soviet a Pravda, ti 800-tawen nga Ukrainian nga ili iti Chernobyl ket naiyeskediolen a madadael dua ket kagudua a tawen kalpasan ti panagsagabana iti kadadaksan nga aksidente iti planta ti bileg a nuklear iti lubong. Ti panagtignay ket nasken agsipud ta ti radiasion ti namagbalin iti ili a saan a maitutop a pagnaedan ti tao iti pinulpullo a tawtawen. Ti aksidente iti Chernobyl nangisaknap iti radiasion iti sangalubongan ket makuna a nangpapatay iti 31 nga indibidual iti aglawlaw iti asidegna.

Ni Kristo ken ti Krismas

Maysa a surbey nga inaramid ti Sydney City Mission ipalgakna a, para kadagiti adu nga Australiano nga ubbing, ni Jesus saan nga isu ti kangrunaan a persona iti Krismas. Nasurok a 80% kadagiti nataengan a nasurbey ti mamati a para kadagiti ubbing a nababbaba ngem 10 ti edadna, ti pudno nga “ari iti piesta” isu ni Santa wenno “Father Christmas,” kuna ti Daily Telegraph iti Sydney. Nupay no kaaduan kadagiti nataengan matmatanda pay laeng a ni Jesus ti kangrunaan a persona iti Krismas, agarup 21 porsiento kadagiti nasurbey ti makarikna a ni Santa ket napatpateg.

Dagiti Adikto iti Pangpakalma

Idi 1984 dagiti umili a Pranses a nasurok a 20 ti edadda ket agtomtomarda iti 75 a pangpakalma iti tinawen, kuna ti International Herald Tribune. Nanipud idin, kuna ti pagiwarnak, ti panagusar “agpangpangaton a ‘kasla kimat’ ti kapartakna.” Sigun iti artikulo, dua a banag ti kasla makimbiang iti panagpangatona. Umuna, dagiti kaaduan a mangngagas mangiresetada iti daytoy a kita ti medisina “no saanda a makagteng iti espisipiko a diagnosis iti saan a nalawag a reklamo dagiti pasienteda.” Maikadua, inadaw ti Tribune ni Dr. Patrice Boyer iti French National Institute of Health and Medical Research kas tuktukoyenna ti “pananginanama dagiti Latin a kas met kadagiti Pranses iti panagannayas nga agsapul iti tulong sakbay ti pannakidangadangda a maibusor iti rigat, isu a mangpataud iti nasayaat a pangusaran iti pangpakalma.”

Nasaysayaat a Komunikasion

Kalpasan iti innem a bulan a panangibangon a nakagastuan iti $362 milion, ti umuna a fiber-optic a kable ti telepono a mangballasiw iti Atlantico ket nagserbin idi napalabas a Disiembre. Dagiti tallo a suer a kable nga addaan kadagiti satelait ket makaawit iti kaaduan a 20,000 nga awag nga aggigiddan. Nupay kasta, ti kable a fiber-optic kabaelanna ti mangawit iti 40,000 nga awag. Nupay no ti barot a suer maawitna ti 48 nga awag, nasurok a 8,000 nga awag ken ti panangiyallatiw ti impormasion babaen iti kompiuter ti mabalin a maaramid ti maymaysa nga optikal a linabag babaen ti lawag ti laser. Kas banag daytoy baro a teknolohia, ti internasional nga awag ken ti pannakaiyallatiw dagiti impormasion ket mabalinen nga aramiden a dagdagus ken awan ti pannakasinga.

Naikkat a Klero

Ti maysa a surbey ti Sunday School Board iti Southern Baptist Church idiay Estados Unidos ipamatmatna a tunggal bulan 116 kadagiti denominasion dagiti ig-iglesia “ikkatenda wenno pilitenda dagiti di naragsak a papastor nga agikkat,” kuna ti Los Angeles Times. Sigun iti surbey, nasurok a 2,100 nga ig-iglesia ti nangikkaten kadagiti papastorda iti nabiit pay a 18 a bulbulan. Maikadua a masansan a makagapu iti pannakaikkat isu ti “imoralidad​—agraman ti di umiso a kababalin iti sekso, panagtakaw, di umiso a panangimaton iti kuarta ti iglesia ken dagiti parparikut iti personal a kinatarnaw,” kuna ti Times. Naisitar met ti “di nasayaat a panagtrabaho,” “ti kasla diktador nga estilo ti panangidaulo,” “pannakidangadang a maipaay iti pannakabalin,” ken “dagiti pagsusupadian iti personalidad.” Sigun iti artikulo, “40% kadagiti ig-iglesia ti nangikkat iti nasurok a maysa a pastor ket ngangngani 25% kadagiti papastor ti nagsagaba iti napalabas a pannakaikkat.”

No Ania ti Ammo dagiti Ubbing

Maysa a surbey kadagiti 180 nga ubbing a lallaki ken babbai idiay Estados Unidos nga agedad agingga iti 12 ti nangipakita nga ad-adu ti mainagananda a marka iti de alkohol nga inumen ngem ti mainagananda a presidente iti Estados Unidos. Dagiti ubbing ket, iti promedio, nabaelanda nga innaganan ti 5.2 a de alkohol nga inumen ngem 4.8 laeng kadagiti presidente. “Daytoy a surbey ipamatmatna ti kasaknap ti paset ti arak iti inaldaw a panagbiag dagiti ubbing a saan pay a legal nga uminum iti uneg ti 10 pay a tawen,” kuna ni Michael Jacobson, pangulo iti Center for Science in the Public Interest, isu a nangidaulo iti surbey. Maysa a sangapulo ti tawenna nga ubing a babai mainagananna ti 14 nga inumen a de alkohol ngem mainagananna ti uppat laeng a presidente, ket ti pito ti tawenna nga ubing a lalaki inlistana ti “Ragon” ken ti “Aprilham Linchon” kas presidente, ngem mainagananna ti 10 a marka iti beer ken arak.

Agbiag iti At-atiddog

Ipakita ti estadistika nga ad-adu a tattao ti makagkagteng iti sangagasut ngem idi. Ipadamag ti The Vancouver Sun a 2,850 a Canadians ti nasurok a 100 ti edadda idi 1986​—ngimmato iti 775 manipud 1981. Kasta met idiay Estados Unidos, adda 25,000 a centenario idi 1985​—ngimmato iti 10,000 manipud 1980. Ti direktor iti gerontolohia idiay Simon Fraser University mariknana nga ad-adu a tattao ti agbiagto agingga iti 100 ket kunana pay, “Dagiti natataenganen ti kasla makalasat.” Ti makagapu kunana iramanna: “Ti nasaysayaat a nutrision, nasaysayaat a panangaywan ti salun-at ken nasaysayaat a kasasaad ti panagbiag.” Ti espesialista iti geriatric psychiatry idiay Vancouver General Hospital umanamong, a kunkunana: “Tapno agbiagka iti kasta a kapaut, masapul a napigsaka iti pisikal. Kasapulam met ti makin-uneg a bileg. Adu kadagitoy a tattao ti nakapadasen iti nakaro a pakarigatan, ngem sibibiagda pay laeng.”

Adu Unay a Matmatay kadagiti Armas

Sigun iti report a naipablaak iti JAMA (The Journal of the American Medical Association), ti gastos iti ospital gapu kadagiti pannakadangran a patauden dagiti armas mabalin a mapattapatta a $429 milion iti tinawen. Iti dayta a gatad, dagiti managbayad iti buis ket makuna al-alaenda ti ngangngani 86 porsiento. Nupay kasta, kunaen dagiti managsirarak a ti tinawen a bilang mabalin nga agpangato iti nasurok a $1 bilion no ti bayad dagiti mangngagas, ti physical therapy, serbisio ti ambulansia, dagiti serbisio ti panangpaimbag, ken dagiti dadduma pay a panangaywan ket nairaman. “Dagitoy a nasarakan ket napateg ti kaipapananda kadagiti managaramid-linteg a mangus-usig kadagiti linteg a manglapped iti pannakagun-od kadagiti armas,” kuna ti JAMA.

Adu Unay a Pammati?

Maysa a sesion iti panangagas babaen iti pammati idiay Sud Carolina, E.U.A., a maawagan “kellaat nga iyaadu ti panangagas” ti nagbanag iti panangidarum a maibusor kadagiti dua a taga Texas a manangagas babaen iti pammati. Maysa a babai a taga Norte Carolina kunaenna a dagitoy ti makimbiang iti pannakablo ti tengngedna ken ti likudna. Apay? Sigun iti The Greenville News, ti darumna “deskribirenna ti pamay-an a panangipatay ti ministro iti imana iti maysa a tao a kalpasanna isut’ ‘mapapatay iti espiritu’ ket matnag iti takkiag ti ‘mangsippaw.’” Ti parikut iti daytoy a kaso ket, kuna ti babai, awan ti nangsippaw​—ket isut’ nadangran.