Umuna a Paseta​—No Kasano a Nakagteng ti Biblia Kadatayo

TI maysa a bassit a talyer, siaannayas a papaandaren ti impresor ken dagiti agtutubo a sansanayenna ti pagimalditan a kayo ti sangalna, a siaannad nga iparparabawda dagiti blangko a papel iti typeface. No maadawdan, amirisenda no husto ti nayimprenta, sada isalapay a pamagaan dagiti nakupin a panid kadagiti lubid a naibanteng iti diding.

Pagammuan, adda nangbanugbog iti ridaw. Iti danagna, linuktan ti impresor ti ruangan, ket kellaat a simrek ti bunggoy dagiti armado a soldado. Rinugianda a binirok ti kabusbusorda unay a maiparit a literatura​—ti Biblia iti pagsasao dagiti gagangay a tattao!

Naladawda nga immay. Tangay naballaaganda, nakasibeten iti talyer ti agipatpatarus ken ti katulonganna, nangibakruyda kadagiti panid, ket agliblibasda itan a bumallasiw iti Rhine River. Uray kaskasano, nasalbarda ti dadduma a paset ti gapuananda.

Ti agipatpatarus ditoy isu ni William Tyndale, a nangikagumaan a nangaramid iti maiparit a “Baro a Tulag” nga impatarusna iti Ingles idiay Cologne, Alemania, idi 1525. Saan a karkarna ti napasaranna. Iti las-ud ti agarup 1,900 a tawen nanipud nakompleto a naisurat ti Biblia, adu a lallaki ken babbai ti nagsakripisio tapno maipatarus ken maisaknap ti Sao ti Dios. Magunggonaantay pay laeng ita iti gapuananda. Ania ti inaramidda? Kasano a nakagteng kadatayo dagiti Biblia nga iggemtay ita?

Panangkopia ken Panangipatarus iti Biblia Idi Un-unana

Napateg unay kadagiti pudno nga adipen ti Dios ti Saona. Kuna ti New Catholic Encyclopedia: “Kas kadagiti Judio a kapuonanda, impateg dagiti nagkauna a Kristiano ti panagbasa kadagiti Sagrado a Libro. Kas panangtulad ken Jesus (Mt 4.4; 5.18; Luc 24.44; Jn 5.​39), pamiliar dagiti Apostol iti D[aan] a T[ulag] a mangipasimudaag iti napaut ken naannad a panagbasa ken panagadal, ket indagadagda daytoy kadagiti adalanda (Rom 15.4; 2 Tim 3.15-17).”

Gapuna, nasken ti panagaramid kadagiti kopia ti Biblia. Kasakbayan ti panawen Kristiano, ti kaaduan a mangar-aramid iti daytoy isu dagidiay propesional a ‘nasigo a para-kopia’ a maamak nga agkamali. (Esdras 7:6, 11, 12, NW) Tapno makaaramid iti perpekto a kopia, nangipasdekda iti nangato a pagalagadan para kadagiti amin a simmarsaruno a para-kopia iti Biblia.

Nupay kasta, idi maikapat a siglo K.K.P., adda rimsua a parikut. Kayat idi ni Alejandro a Dakkel a masursuruan dagiti tattao iti intero a lubong iti Griego a kultura. Gapu iti panangsakupna, ti kadawyan a Griego, wenno Koine, ti nagbalin a sapasap a lenguahe iti intero a Makintengnga a Daya. Kas bungana, adu a Judio ti dimmakkel a di makabasa iti Hebreo, isu a saanda a mabasa dagiti Kasuratan. Gapuna, idi agarup 280 K.K.P., nagtataripnong ti maysa a grupo dagiti eskolar iti Hebreo sadi Alexandria, Egipto, tapno ipatarusda ti Hebreo a Biblia iti popular a Koine. Naawagan ti patarusda iti Septuagint, Latin para iti “Pitopulo,” tangay agarup kasta ti bilang dagiti nagipatarus. Nalpas dayta idi agarup 150 K.K.P.

Idi panawen ni Jesus, maar-aramat pay laeng ti Hebreo sadi Palestina. Ngem ti Koine ti kangrunaan a maus-usar sadiay ken iti dadduma pay nga adadayo a probinsia ti Romano a lubong. Gapuna, daytoy kadawyan a porma ti Griego ti inaramat dagiti Kristiano a mannurat iti Biblia tapno ad-adu a tattao ti madanon. Kasta met, siwayawaya a nagadawda iti Septuagint ken inaramatda ti adu kadagiti terminona.

Tangay nareregta a misionero dagiti nagkauna a Kristiano, nabiitda la a nasursuro nga aramaten ti Septuagint a mangpaneknek a ni Jesus ti Mesias a nabayag nga inur-urayda. Daytoy ti nangriribuk kadagiti Judio ket nangaramidda kadagiti baro a patarus iti Griego tapno mapukaw ti pangibatayan dagiti Kristiano kadagiti argumentoda babaen ti panangrebisar kadagiti paboritoda a pammaneknek a teksto. Kas pagarigan, iti Isaias 7:14 inaramat ti Septuagint ti Griego a sao a kayuloganna “birhen,” a naimpadtuan a tumukoy iti ina ti Mesias. Nagaramat dagiti baro a patarus iti sabali a Griego a sao, a kaipapananna “balasang.” Gapu iti agtultuloy a panangusar dagiti Kristiano iti Septuagint, insardeng a namimpinsan dagiti Judio ti taktikada ket intandudoda ti pannakaisubli ti Hebreo. Iti kamaudiananna, nagbalin a bendision daytoy a tignay kadagiti simmarsaruno a panangipatarus iti Biblia agsipud ta nakatulong a nangtaginayon iti Hebreo a pagsasao.

Dagiti Immuna a Kristiano a Nagipablaak Kadagiti Libro

Rinugian dagiti nareregta a nagkauna a Kristiano ti nangaramid iti adu a kopia ti Biblia a kabaelanda nga aramiden, a bin-ig a kinopia babaen ti ima. Isuda met ti immuna a nagusar iti codex, nga addaan kadagiti panid a kas iti moderno a libro, imbes nga itultuloyda ti agusar kadagiti lukot. Saan laeng a nalaka ti agbirok kadagiti kasuratan iti codex no di pay ket ad-adu ti malaonna iti maysa a tomo ngem ti maisurat iti maysa a lukot​—kas pagarigan, ti intero a Griego a Kasuratan wenno uray ti intero a Biblia.

Nakompleto dagiti libro a mangbukel iti Kristiano a Griego a Kasuratan idi agarup 98 K.P. kadagiti libro ti kakaisuna a natda nga apostol, ni Juan. Adda pay nabatbati a paset ti kopia ti Ebanghelio ni Juan, a maawagan Rylands Papyrus 457 (P⁵²), a napetsaan iti di naladladaw ngem 125 K.P. Idi 150 agingga iti 170 K.P., inaramid ni Tatian, nga estudiante ni Justin Martyr, ti Diatessaron, a pakasaritaan ti biag ni Jesus a naadaw kadagiti isu met laeng nga uppat nga Ebanghelio a masarakan kadagiti agdama a Bibliatayo.b Ipasimudaag daytoy a dagidiay laeng nga Ebanghelio ti imbilangna nga autentiko ken maisirsirkulasion idin. Idi agarup 170 K.P., naaramid ti kaunaan a pagaammo a katalogo dagiti libro ti “Baro a Tulag,” a maawagan Muratorian Fragment. Nailista iti dayta ti kaaduan kadagiti libro ti Kristiano a Griego a Kasuratan.

Di nagbayag, kasapulan a maipatarus ti Kristiano a Griego a Kasuratan ken ti Hebreo a Kasuratan gapu iti panagsaknap ti pammati dagiti Kristiano. Idi agangay naaramid dagiti adu a bersion kadagiti pagsasao a kas iti Armeniano, Coptic, Georgian, ken Syriac. Masansan a nasken idi ti mangbukel kadagiti alpabeto para laeng iti dayta a panggep. Kas pagarigan, naikuna nga inimbento ni Ulfilas, obispo ti Iglesia Romana idi maikapat a siglo, ti alpabeto a Gothic tapno maipatarus ti Biblia. Ngem binaktawanna ti libro dagiti Ar-ari agsipud ta impagarupna nga isungsongna dagiti Gothic a makigubat. Nupay kasta, di nalapdan daytoy a tignay ti panangrubbuot dagiti “Kristiano” a Goth iti Roma idi 410 K.P.!

Dagiti Biblia a Latin ken Slavonic

Kabayatanna, limmatak ti Latin, ket nagparang dagiti sumagmamano a bersion iti Kadaanan a Latin. Ngem nagduduma ti estilo ken kinaumisoda. Isu nga idi 382 K.P., pinusgan ni Papa Damasus ti sekretariona a ni Jerome a mangaramid iti opisial a Biblia a Latin.

Rinugian ni Jerome babaen ti panangrebisarna kadagiti Latin a bersion ti Kristiano a Griego a Kasuratan. Nupay kasta, impettengna nga ipatarus ti Hebreo a Kasuratan manipud iti orihinal a Hebreo. Gapuna, idi 386 K.P., immakar sadi Bethlehem tapno agadal iti Hebreo ken agpatulong iti maysa a rabbi. Gapu itoy, nangparnuay iti kontrobersia kadagiti kameng ti iglesia. Patien dagiti dadduma, agraman ti kasadaran ni Jerome a ni Augustine, a naipaltiing ti Septuagint, ket inakusarda ni Jerome iti “ikakappon kadagiti Judio.” Intuloy ni Jerome ti trabahona ket nalpasna daytoy idi agarup 400 K.P. Babaen ti panangtuntonna iti gubuayan dagiti orihinal a pagsasao ken kadagiti dokumento ken panangipatarusna kadagitoy iti nabiag a pagsasao idi kaaldawanna, sangaribu a tawen ti nangunaan ni Jerome kadagiti moderno a pamay-an ti panangipatarus. Naawagan ti gapuananna iti Vulgate, wenno Kadawyan a Bersion, ket inusar dayta dagiti tattao iti adu a siglo.

Iti makindaya a Kakristianuan, adu pay la idi ti makabasa iti Septuagint ken iti Kristiano a Griego a Kasuratan. Ngem idi agangay, ti Kadaanan nga Slavonic, a nagtaudan dagiti Slavic a pagsasao ita, nagbalin a kangrunaan a pagsasao iti amianan a daya a Europa. Idi 863 K.P., napan idiay Moravia, nga adda ita iti Czech Republic, ti dua nga agkabsat a makasao iti Griego, da Cyril ken Methodius. Rinugianda nga impatarus ti Biblia iti Kadaanan nga Slavonic. Tapno maaramidda dayta, inimbentoda ti Glagolitic nga alpabeto, nga idi kamaudiananna sinuktan ti Cyrillic nga alpabeto, a naipasurot iti nagan ni Cyril. Daytoy ti nagtaudan ti moderno a Ruso, Ukraniano, Serbiano, ken Bulgario nga alpabeto. Ti Slavonic a Biblia ti inusar dagiti tattao iti daydi a lugar iti adu a kaputotan. Ngem idi agangay, tangay nagbaliwen dagiti pagsasao, saanen a maawatan ti gagangay a tao.

Nagtalinaed ti Hebreo a Biblia

Iti daytoy a panawen, manipud idi agarup maikanem agingga iti maikasangapulo a siglo K.P., nangaramid ti maysa a grupo dagiti Judio a naawagan Masorete kadagiti sistematiko a wagas ti panagkopia tapno mataginayon ti teksto ti Hebreo a Kasuratan. Inkagumaanda pay a binilang amin a binatog ken uray ti tunggal letra, nga inusigda ti nagdudumaan dagiti manuskrito, tapno mataginayon ti autentiko a teksto. Saan nga ubbaw ti panagbannogda. Kas ehemplo, ti panangidilig kadagiti moderno a Masoretiko a teksto kadagiti Dead Sea Scroll, a naisurat iti nagbaetan ti 250 K.K.P. ken 50 K.P., ipakitana nga awan naaramid a panagbalbaliw iti doktrina iti las-ud ti nasurok a 1,000 a tawen.c

Idiay Europa, ti Edad Media ket maaw-awagan met iti Nalidem a Panawen. Saan unay a makabasa ken bassit laeng ti ammo dagiti tattao. Idi agangay, uray dagiti klero, di makabasa ti kaaduan iti Latin a maar-aramat iti simbaan ket masansan a dida pay mabasa ti mismo a pagsasaoda. Daytoy met idi ti tiempo idiay Europa a pannakaipan dagiti Judio kadagiti ghetto. Ti kastoy a pannakaiputputong ket nakatulong iti panagtultuloy ti panagadal iti Biblikal a Hebreo. Nupay kasta, gapu iti panangidumduma ken kinaawan panagtalek, masansan a saan a magun-odan iti ruar ti ghetto ti pannakaammo dagiti Judio. Iti makinlaud a Europa, bumasbassit met ti makaammo iti Griego. Kimmaro ti kasasaad gapu iti panagraem ti Simbaan iti Lumaud iti Latin Vulgate ni Jerome. Dayta ti imbilang ti kaaduan a kakaisuna nga autorisado a bersion, nupay iti ngudo ti panawen dagiti Masorete, saanen a maar-aramat ti Latin. Gapuna, idi in-inut a timmanor ti panagtarigagay a mangammo iti Biblia, naiwayaan ti nakaro a panagbinnusor.

Ibubusor iti Pannakaipatarus ti Biblia

Idi 1079, impaulog ni Pope Gregory VII ti umuna kadagiti adu a bilin ti simbaan idi edad media a mangiparparit iti panangaramid ken no dadduma uray ti panangikut kadagiti bersion iti kadawyan a pagsasao. Imbabawina ti permiso iti pannakaangay ti Misa iti Slavonic agsipud ta kasapulan a maipatarus ti sumagmamano a paset ti Nasantuan a Kasuratan. Maisupadi unay iti takder dagiti nagkauna a Kristiano, insuratna: “Kayat ti Mannakabalin-amin a Dios a rumbeng a mailimed ti nasantuan a kasuratan iti dadduma a lugar.” Gapu iti daytoy nga opisial a takder ti simbaan, naibilang a napeggad dagidiay mangiparparegta iti panagbasa iti Biblia.

Iti laksid ti di makaay-ayo a kasasaad, nagtultuloy ti panangkopia ken panangipatarus iti Biblia kadagiti kadawyan a pagsasao. Sililimed a naiwaras idiay Europa dagiti bersion iti adu a pagsasao. Bin-ig a nakopia dagitoy babaen ti ima, ta idi laeng ngalay ti dekada 1400 a naimbento ti movable-type nga imprenta idiay Europa. Ngem tangay nangina ken manmano dagiti kopia, naragsaken ti gagangay nga umili no maaddaan iti uray maysa laeng a paset ti maysa a libro ti Biblia wenno sumagmamano laeng a pinanid. Adu ti naikabesa dagiti dadduma, uray ti intero a Kristiano a Griego a Kasuratan!

Nupay kasta, idi agangay adu dagiti movimiento a mangidardarirag iti pannakareporma ti simbaan. Daytoy ket gapu iti napabaro a pannakabigbig iti pateg ti Sao ti Dios iti inaldaw a panagbiag. Kasano a dagitoy a movimiento ken ti irarang-ay ti imprenta apektaranna ti Biblia? Ket ania ti napasamak ken ni William Tyndale ken iti patarusna a nadakamat iti pangrugian? Tuntonentayo daytoy a makapainteres a pakasaritaan agingga iti kaaldawantayo kadagiti sumarsaruno a ruar.

[Dagiti Footnote]

[Tsart iti panid 8, 9]

Dagiti Kangrunaan a Petsa iti Pannakayallatiw ti Biblia

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

KASAKBAYAN TI KADAWYAN A PANAWEN (K.K.P.)

Nakompleto ti Hebreo a Kasuratan c. 443 K.K.P.

400 K.K.P.

Ni Alejandro a Dakkel (d. 323 K.K.P.)

300 K.K.P.

Nangrugi ti Septuagint c. 280 K.K.P.

200 K.K.P.

100 K.K.P. Kaaduan kadagiti Dead Sea Scroll c. 100 K.K.P. agingga iti 68 K.P.

KADAWYAN A PANAWEN (K.P.)

Nadadael ti Jerusalem 70 K.P.

Nakompleto ti Griego a Kasuratan 98 K.P.

100 K.P.

Rylands Papyrus ti Juan (b. 125 K.P.)

200 K.P.

300 K.P.

400 K.P. Latin Vulgate ni Jerome c. 400 K.P..

500 K.P.

600 K.P.

Pannakaisagana ti Masoretiko a Teksto

700 K.P.

800 K.P.

Ni Cyril idiay Moravia idi 863 K.P.

900 K.P.

1000 K.P.

Bilin kontra iti pannakaipatarus ti Biblia iti kadawyan a pagsasao 1079 K.P.

1100 K.P..

1200 K.P..

1300 K.P..

[Ladawan iti panid 9]

Dagiti nagkauna a Kristiano ti immuna a nagusar iti codex

[Ladawan iti panid 10]

Napan ni Jerome sadi Bethlehem tapno agadal iti Hebreo