Makomi eleki koumela oyo ezali na liste ya mikanda ya Biblia — Watchtower MIKANDA OYO EZALI NA INTERNET

Makomi eleki koumela oyo ezali na liste ya mikanda ya Biblia

“EZALI lokola nde fraze mokomoko ekomamaki mpo na kobenda likebi ya bato oyo balingaka koyeba lisolo ya lingomba ya boklisto na ebandeli.” Wana ezali maloba oyo moto moko alobaki mpo na makomi moko ya kalakala. Oyebi soki ezali makomi nini?

Ezali Canon de Muratori; mbala mosusu oyoká nkombo na yango, mbala mosusu mpe oyoká yango naino te. Ezala ndenge nini, okoki komituna ete, ‘Likambo nini ya ntina mingi ezali na Canon de Muratori?’ Yango ezali makomi eleki koumela oyo ezali na liste ya mikanda ya Makomami ya Grɛki ya boklisto.

Mbala mosusu oyebi ete Biblia ezali na mikanda mingi mpe omitunaka mituna te mpo na yango. Kasi, mbala mosusu okokamwa ete na eleko moko bato mosusu bazalaki komituna soki mikanda nini ebongi mpenza kotángama na kati ya Makomami ya Grɛki. Canon de Muratori etángi mikanda oyo endimami ete ezali mikanda oyo epemami. Okoboya te ete ezali na ntina tóyeba malamumalamu mikanda oyo esengeli kondimama na Biblia. Canon de Muratori emonisi nini mpo na mikanda oyo ezali lelo na Makomami ya Grɛki ya boklisto? Liboso ya kozwa eyano, tólobela naino makomi yango.

Ndenge oyo bamonaki yango

Canon de Muratori ezali eteni ya codex ya nkasa 76 oyo esalemi na mposo ya nyama mpe bakomá likoló na yango na mabɔkɔ; lokasa mokomoko ezali na santimɛtrɛ 27 na molai mpe santimɛtrɛ 17 na mokuse. Ludovico Antonio Muratori (1672-1750), mwana-mboka Italie mpe moto ya mayele na masolo ya kala oyo ayebanaki mingi, nde amonaki yango na bibliotɛkɛ ambrosienne, na engumba Milan. Muratori apanzaki nsango na yango na mobu 1740, yango wana babengaka yango na nkombo na ye ete Canon de Muratori. Emonani ete bakomaki codex yango na ekeke ya mwambe na monastɛrɛ ya Bobbio, pembeni ya engumba Piacenza, na nɔrdi ya Italie. Batyaki mokanda yango na bibliotɛkɛ ambrosienne na ebandeli ya ekeke ya 17.

Canon de Muratori ezali makomi ya milɔngɔ 85 oyo ezali na lokasa ya 10 mpe ya 11 ya codex wana. Makomi yango ezali na Latin; ekoki kozala ete mokomeli moko azwaki yango esika mosusu mpe asalaki kopi na codex wana, kasi asalaki mosala yango na likebi mpenza te. Kasi, mabunga mosusu oyo akɔtisaki emonanaki ntango bakokanisaki makomi wana na bamaniskri mosusu minei ya ekeke ya 11 mpe ya 12 oyo ezali na makambo moko wana.

Ekomamaki ntango nini?

Kasi, okoki komituna ete lokola Canon de Muratori ezali kopi, makomi ya liboso mpenza ekomamaki ntango nini. Emonani ete makambo wana ekomamaki na monɔkɔ ya Grɛki bankama ya bambula liboso ya codex yango, mpe oyo ezali na codex ezali libongoli na yango na Latin. Ezali na likambo moko oyo ekoki kosalisa biso tóyeba ntango oyo bakomaki makambo yango na ebandeli. Codex yango elobeli Pasteur, mokanda moko ya Biblia te, mpe elobi ete mokomi na yango nkombo na ye ezali Hermas, akomaki yango “kala te, na ntango na biso, na engumba Loma.” Bato ya mayele balobaka ete mokanda ya Hermas esilaki kokomama kati na mobu 140 mpe 155 ya ntango na biso (T.B.). Na bongo, okoki komona ntina oyo bakanisaka ete Canon de Muratori, oyo ekomamaki na Grɛki, mpe na nsima ebongolamaki na Latin, ekomamaki na kati ya mobu 170 mpe 200 T.B.

Bisika oyo bakomi nkombo Loma to balobeli engumba yango ezali komonisa ete ekomamaki kuna. Kasi bato ya mayele bazali bango nyonso na likanisi moko te mpo na moto oyo akomaki yango. Bamosusu bakanisaka ete ezali Clément d’Alexandrie, bamosusu Méliton de Sardes, mpe bamosusu Polycrate d’Éphèse. Kasi, mingi balobaka ete ekoki kozala Hippolyte, moto oyo akomaki mikanda mingi na monɔkɔ ya Grɛki mpe azalaki kofanda na Loma na eleko oyo na ntembe te bakomaki makambo oyo ezali na Canon de Muratori. Okoki komona ete nyonso wana ezali mpenza na ntina te, kasi, ntango mosusu okolinga koyeba makambo nini ezali kosala ete mokanda yango ezala na motuya mingi.

Makambo oyo ezali na kati

Makomi yango ezali te kaka liste ya mikanda ya Makomami ya Grɛki ya boklisto. Ezali mpe na bakomantɛrɛ likoló ya mikanda yango mpe eyebisi bakomi na yango. Soki otángi makomi yango, okomona ete milɔngɔ ya liboso ezali te, mpe emonanaka lokola ete esuki na nzela. Makomi yango ebandi na Evanzile ya Luka, mpe eyebisi ete mokomi na yango azalaki monganga. (Bakolose 4:14) Elobi ete Luka ezali Evanzile ya misato; boye, elingi koloba ete eteni oyo ezangi na ebandeli nde elobelaki Evanzile ya Matai ná Evanzile ya Malako. Soki okanisi bongo, Canon de Muratori ekolongisa yo, mpamba te elobi ete Evanzile ya Yoane ezali evanzile ya minei.

Makomi yango elobi ete Luka nde akomaki mokanda ya Misala ya Bantoma mpo na “Teofili moto ya lokumu mingi.” (Luka 1:3; Misala 1:1) Na nsima, etángi mikanda ya ntoma Paulo epai ya Bakolinti (mibale), epai ya Baefese, epai ya Bafilipi, epai ya Bakolose, epai ya Bagalatia, epai ya Batesaloniki (mibale), epai ya Baloma, epai ya Filemona, epai ya Tito, mpe epai ya Timote (mibale). Elobi mpe ete mokanda ya Yuda ná mikanda mibale ya Yoane ezali mikanda epemami. Elobelaki mokanda ya liboso ya Yoane esika moko na Evanzile na ye. Liste ya mikanda epemami esuki na Emoniseli.

Likambo mosusu oyo ezali kobenda likebi ezali ete makomi yango elobeli Emoniseli ya Petelo, kasi elobi ete bato mosusu bamonaki ete ebongi te baklisto bátángaka yango. Mokomi ya Canon de Muratori amonisi ete mikanda ya lokuta ezalaki ata na ntango na bango. Canon de Muratori elobi ete mikanda yango esengeli kondimama te, “mpamba te ebongi te kosangisa eloko ya bololo lokola nsɔngi (bile) ná mafuta ya nzoi.” Mokanda yango elobeli mpe mikanda oyo esengelaki te kobakisama na makomi mosantu. Ezali mpo ete ekomamaki nsima ya eleko ya bantoma, na ndakisa mokanda Pasteur ya Hermas, to mpe mpo ekomamaki mpo na kolendisa mateya ya bapɛngwi.

Mbala mosusu, na makambo nyonso oyo tolobi, omoni ete mokanda ya Baebele, mikanda mibale ya Petelo mpe mokanda ya Yakobo ezali te na liste wana ya mikanda ya Biblia. Kasi, nsima ya kotalela mosala ya mokomeli oyo asalaki kopi ya maniskri yango, Doktɛrɛ Geoffrey Mark Hahneman alobaki ete “tokoki mpenza kokanisa ete Canon [de Muratori] etángaki mpe mikanda mosusu na nkasa oyo ezangi, mpe ekoki kozala ete mokanda ya Yakobo ná mokanda ya Baebele (mpe 1 Petelo) ezali na kati na yango.”—The Muratorian Fragment and the Development of the Canon.

Na bongo, Canon de Muratori ezali komonisa ete mikanda mingi oyo ezali lelo oyo na Makomami ya Grɛki ya boklisto endimamaki banda na ekeke ya mibale T.B. ete ezali mikanda oyo epemami. Ya solo, mpo mokanda moko endimama ete ebongi kozala na Biblia esɛngi te etángama naino na liste moko ya kala. Likambo oyo emonisaka ete mokanda epemamaki na elimo santu ezali makambo oyo elobi. Mikanda yango nyonso ezali komonisa ete mokomi na yango ezali Yehova Nzambe mpe ezali na makanisi oyo ekeseni te. Boyokani oyo ezali kati na mikanda 66 ya Biblia ezali komonisa ete ezali buku kaka moko mpe ezangi eloko te. Yango wana, ebongi mpenza tóndima yango ete ezali Liloba epemami ya Yehova, oyo ebatelami tii na mikolo na biso.—1 Batesaloniki 2:13; 2 Timote 3:16, 17.

[Elilingi na lokasa 13]

Ludovico Antonio Muratori

[Elilingi na lokasa 14]

Bibliotɛkɛ ambrosienne

[Elilingi na lokasa 15]

Canon de Muratori

[Eutelo ya bafɔtɔ]

Diritti Biblioteca Ambrosiana. Vietata la riproduzione. Aut. No. F 157 / 05

[Maloba mpo na kolimbola eutelo ya bafɔtɔ na lokasa 13]