Ngoi Angbâ Oke Teti Azo ti Sioni?

“Teti nyen Mo [Jéhovah mo] sala tene pepe tongana zo ti sioni ahunzi zo so ayeke mbilimbili ahon lo?”​—HABAKUK 1:13.

1. Na ngoi wa fade sese kue ayeke si na ndara ti hingango gloire ti Jéhovah?

NZAPA ayeke futi ande azo ti sioni mbeni lâ? Tongana a yeke tongaso, a lingbi e kiri e ku ngoi oke? Na ndo sese kue, azo ayeke hunda mara ti atene tongaso. E lingbi ti wara akiringo tene ni na ndo wa? Na yâ ti atene ti prophétie ti Nzapa, so asû na gbe ti yingo ti nzoni-kue na so andu ngoi ti Nzapa so adiko. Atene ni adë bê ti e so na yâ ngoi kete, Jéhovah ayeke fâ ngbanga na ndo azo ti sioni kue. A yeke gi na peko ti futingo so si sese ayeke ‘si na ndara ti hingango gloire ti Jéhovah legeoko tongana ngu asi kota ngu ti ingo.’ So ayeke zendo ti prophétie so e wara na yâ Tene ti Nzoni-kue ti Nzapa, na Habakuk 2:14.

2. Na yâ buku ti Habaqouq, a yeke wara tene ti afango ngbanga ota wa ti Nzapa?

² A sû buku ti Habaqouq ndulu na ngu 628 K.N.E., na a yeke wara na yâ ni molongo ti atene ti fango ngbanga ota ti Jéhovah Nzapa. A sala ye alingbi na use ti atene ti ngbanga so awe. Kozoni a yeke la ni fango ngbanga ti Jéhovah na ndo mara ti Juda ti so ake yanga, na ngoi ti giriri. Ti use ni a yeke tongana nyen? A yeke la ni fango ngbanga ti Nzapa na ndo ti Babylone, so asala ngangu giriri na azo. Tongaso, anda ti tene mingi ayeke dä so amu lege na e ti mä na bê so fade ayeke sala ye alingbi na ota fango ngbanga ti Nzapa so. Biani, e lingbi ti ku ti tene a si na yâ ngoi kete. Teti nzoni ti azo ti mbilimbili na lâ ti nda ni so, Nzapa ayeke futi ande azo ti sioni kue. Ndangba ni na popo ti ala ayeke kui ande na ngoi ti “kota lâ ti Nzapa, Lo Ti Ngangu Ahon Kue,” so ayeke ga na loro.​—Apocalypse 16:14, 16, NW.

3. Ye nyen ayeke tï ande biani na ndo azo ti sioni na ngoi ti e?

³ Bira ti kota lango ti Nzapa ayeke ga fadeso ndulu mingi. Na salango ye alingbi na fango ngbanga ti Nzapa na ndo azo ti sioni na ngoi ti e ayeke ga tâ ye biani gi tongana ti so afango ngbanga ti Jéhovah na ndo Juda na Babylone aga nga giriri tâ ye. Me, laso, ngbanga ti nyen ti bi bê pepe so e yeke na Juda na ngoi ti Habaqouq? Ye nyen ayeke si na yâ kodoro so?

Mbeni Kodoro ti Wuluwulu

4. Asango wa ti songo bê Habaqouq amä?

⁴ Ba Habaqouq prophète ti Jéhovah na dutingo na ndo li ti da ti lo so ayeke kpangbala, lo yeke gbu ngoi so ti wara pendere pupu ti lakui. Mbeni gbakuru ti pikango na mozoko ayeke na tele ti lo. (Habakuk 1:1; 3:19, kete tene ti nda ni) Me Habaqouq amä ambeni sango ti songo bê. Yehoïaqim, Gbia ti Juda, afâ Ouriya na lo sala si abi kuâ ti prophète so na sende ti kuâ teti azo senge. (Jérémie 26:23) Tâ tene, Ouriya abata la ni pepe ziango bê ti lo kue na Jéhovah, lo sala mbito na lo kpe lo gue na Égypte. Ye oko, Habaqouq ahinga so a yeke pepe nzala ti sala mbeni ye ti yekia Jéhovah si apusu Yehoïaqim ti sala ngangu. A lingbi ti ba ye so polele na lege ti so gbia ni aba ndia ti Nzapa na sioni lê mingi, nga na lege ti bê ti ke so lo yeke na ni teti Jérémie nga teti ambeni zo so ayeke sala na Jéhovah.

5. Dutingo ti akusala ti Juda na lege ti yingo ayeke so wa, na tongana nyen Habaqouq asala ye na gbele ni?

⁵ Habaqouq aba guru ti ayombo so ayeke londo na ndo ti ali ti da so ayeke na tele ni. A yeke pepe ti mu vorongo na Jéhovah si azo ayeke zö yombo so. Ala yeke bi tele na yâ akusala ti lege ti vorongo ti wataka, so sioni Gbia Yehoïaqim ti Juda aleke tene ni. So ye ti kamela! Ngule aga na lê ti Habaqouq, na lo dema tele: “O Jéhovah, a lingbi ande mbi dekongo teti ngoi oke ti hunda maboko, na mo mä pepe? Teti ngoi oke a lingbi mbi hiri mo ti mu maboko ti ke salango ngangu, na mo sö zo pepe? Ngbanga ti nyen mo sala si mbi ba sioye, na mbi ngbâ ti ba ye ti vundu? Na ngbanga ti nyen bubango ye na salango ngangu ayeke na gbele mbi, na ngbanga ti nyen papa alondo, na ngbanga ti nyen a yeke tiri? Tongaso ndia ayeke na ngangu pepe, na fango ngbanga ti mbilimbili ayeke lâ oko pepe. Teti zo ti sioni angoro zo ti mbilimbili, nda ni la a fâ ngbanga na lege ni pepe.”​—Habaqouq 1:2-4, NW.

6. Ye nyen asi na ndia nga na fango ngbanga ti mbilimbili na Juda?

⁶ Biani, bubango ye na salango ngangu ahon ndo ni. Na ndo kue so Habaqouq abi lê dä, lo yeke ba gi wusuwusu, papa, tiri. ‘Ndia ayeke na ngangu pepe,’ a sala ye oko mbeni pepe. Na ti mbilimbili a yeke tongana nyen? Biani, a so benda “lâ oko pepe.” A hon na ngangu lâ oko pepe. Nde na so, ‘azo ti sioni angoro azo ti mbilimbili,’ ala hon nde na aye so ndia azia na sese ti bata zo so tene ayeke na li ti lo pepe. Biani, “a fâ ngbanga mbilimbili pepe.” A buba ni awe. So tâ mbeni dutingo so amu vundu!

7. Ye nyen Habaqouq aleke na bê ti lo kue ti sala?

⁷ Habaqouq aluti kete ti gbu li na ndo ti ye so. Lo yeke kiri na peko? Oko pepe! Na peko ti so lo kiri lo dabe na aye ti ngangu kue so awakua be-ta-zo ti Nzapa awara, koli ti be-biani so akiri afa na gigi lekengo na bê ti lo kue ti ngbâ ti luti ngangu nga na bê so azia pepe tongana prophète ti Jéhovah. Habaqouq ayeke ngbâ ande lakue ti fa tene ti Nzapa, atä tongana salango tongaso ahunda lo ti mu fini ti lo.

Jéhovah Ayeke Sala Mbeni “Kusala” so Ayeda na ni Pepe

8, 9. Jéhovah ayeke sala “kusala” wa so ayeda na ni pepe?

⁸ Na yâ suma, Habaqouq aba azo ti lege ti vorongo ti wataka so ayekia Nzapa pepe. I mä tene so Jéhovah atene na ala: “I azo, i ba ndo na popo ti amara, na i ngbâ ti ba, na i ba tele na popo ti i na bê so adö.” A lingbi ti tene so Habaqouq ayeke hunda ngbanga ti nyen Nzapa asala tene na azo ti sioni na lege so. Na pekoni lo kiri lo mä Jéhovah atene na ala: “Zia bê ti i adö; teti a yeke sala mbeni kusala na lâ ti i so fade i yeda na ni pepe atä so a sala tene ni.” (Habaqouq 1:5, NW) Biani, a yeke Jéhovah lo mveni si ayeke sala kusala so ala lingbi pepe ti mä na bê na ni. Me kusala so ayeke so wa?

⁹ Habaqouq adengi mê nzoni ti mä ye so Nzapa atene na pekoni, atene so a sû na Habakuk 1:6-11. So ayeke tokua ti Jéhovah, na mbeni nzapa oko pepe ti wataka, wala mbeni yanda oko pepe, so ayeke na fini pepe, alingbi ti kanga lege na gango tâ tene ni: “Fade Mbi sala si azo ti Chaldée alondo, mara so bê ti ala asui na ala sala ye fade; mara so atambela na lê ti sese kue ti kamata akodoro so ayeke ti ala pepe. Ala yeke mara so ahili na amu mbito mingi na azo. Ala fâ ngbanga tongana bê ti ala aye, na ala yä iri ti ala mveni. Ambarata ti ala akpe fade ahon aze, na ala hili ahon a-ikaï so atambela na lakui. Azo ti mbarata ti ala akpe na lege ti fandara. Azo ti mbarata ti ala alondo na yongoro ndo, ala hulu tongana ngualo so ahulu ti gbu ye ti te. Ala kue aga ti sala ye ti ngangu, lê ti ala angbâ gi na gbele ala; ala bungbi angba tongana zo abungbi mbutu. Ala he agbia, na ala ba amokonzi tongana ye ti ngia; ala he gbada ti bira kue na ngia, teti ala leke koto ti sese na tele ni si ala kamata gbada ni. Fade ala hon ndo ti azo legeoko tongana kota pupu ahon na ye. Me ngbanga ayeke na li ti ala, teti ngangu ti ala mveni ayeke nzapa ti ala.”

10. Jéhovah ayeke ga na azo wa?

¹⁰ So tä gbotongo mê ti prophétie si alondo na Lo ti Nduzu Ahon Kue! Jéhovah ayeke ga na azo ti Chaldée, mara ti Babylone so ayeke sawasi mingi. Na ngoi ti tambela ti lo na ‘ando kue ti sese so yanga ni azi,’ lo yeke hon ande na ngangu ando ti duti mingi mingi. A mu mbito biani! Bungbi ti azo ti Chaldée “ahili na amu mbito mingi na azo,” a yeke ngangu na a dö bê. Lo mveni azia na sese andia ti lo so alingbi ti gbian ni pepe. ‘Lo fâ ngbanga tongana bê ti lo aye.’

11. Tongana nyen mo yeke fa peko ti gango ti aturugu ti Babylone na ndo ti Juda?

¹¹ Ambarata ti Babylone ayeke gue hio mingi ahon aze so akpe loro mingi. Bungbi ti aturugu so akpe na ambarata ti lo ayeke sioni ahon ambo ti ngonda so nzala asala ala, na so ague ti gi kobe na bï. Na kungo ti hon na bê so anze, ‘ambarata ti ala akpe na lege ti fandara.’ Ala londo na Babylone so ayo, ala mu loro ti ga na ndo ti Juda. Azo ti Chaldée ahulu tongana ngualo so akpe na kota nzala ti te mbeni kobe so anzere; na yâ ngoi kete, ala yeke tï na ndo ye so ala gue ti gbu. A yeke duti ande gi mbeni senge tiri oko na mbeni ndo, mbeni gango na ngangu so mbeni kete bungbi ti aturugu asala? Oko pepe! “Ala kue aga ti sala ye ti ngangu,” tongana mbeni kota bungbi ti aturugu so akpe legeoko ti futi ye. A lingbi ti ba na lê ti ala so ala yeke na nzala ti hon na bira ni, ala yeke hulu na loro legeoko na pupu ti tö ti gue na mbage ti do, na mbage ti Juda na Jérusalem. Aturugu ti Babylone agbu azo mingi, tongaso a lingbi ti tene ala yeke ‘bungbi angba tongana zo abungbi mbutu.’

12. Bango ndo ti azo ti Babylone ayeke so wa, na wato so amu mbito ayeke biani na ‘ngbanga na li ti lo’ teti nyen?

¹² Aturugu ti Chaldée ayeke he na ngia agbia na azo ti kota kamba, ala kue so alingbi pepe ti kanga lege na guengo na li ni lakue ti lo. Lo ‘he gbada ti bira kue na ngia,’ teti agbada ti bira kue atï na ngoi so azo ti Babylone ‘aleke koto ti sese na tele ni,’ na yango mbeni koto ti sese na nduzu, ti ga na bira na ndo gbada ti bira ni. Na ngoi so Jéhovah adiko, fade wato so amu mbito ayeke “hon ndo ti azo legeoko tongana kota pupu ahon na ye.” Na gango na bira na ndo Juda na Jérusalem, “ngbanga ayeke na li ti lo” teti lo sala ye ti sioni na azo ti Nzapa. Tongana lo hon na ngangu hio tongana mbeni kota pupu awe, fade komanda ti azo ti Chaldée ayeke pika kate: ‘Ngangu ti e ayeke nzapa ti e.’ Me lo yeke glisa lege ande!

Mbeni Nzoni Gunda Teti Beku

13. Ngbanga ti nyen beku nga na ziango bê kue asi bê ti Habaqouq?

¹³ Na ngoi so Habaqouq agbu nda ti ye so Jéhovah aleke ti sala nzoni ahon, beku akono na yâ bê ti lo. Na ziango bê kue, lo sala tene ti voro Jéhovah. Tongana ti so aba na Habaqouq 1:12 (NW), prophète ni atene: “O Jéhovah, mo yeke ti giriri kozoni pepe? O Nzapa ti mbi, Lo ti Nzoni-kue ti mbi, mo yeke kui pepe.” Jéhovah ayeke biani Nzapa “ngbele ye na ngoi so adiko nda ni pepe asi na ngoi so adiko nda ni pepe,” teti lakue lakue.​—Psaume 90:1, 2, NW.

14. Lege wa a-apostat ti Juda amu?

¹⁴ Na gbungo li na ndo suma so Nzapa amu na lo nga na warango ngia teti kota ndara so a ga na ni, prophète akiri atene: “O Jéhovah, mo leke ye ni ti fâ ngbanga dä; na, O Tênë, mo zia ni na sese ti zingo na ni.” Nzapa afâ ngbanga ti sioni na ndo ti a-apostat ti Juda, na fade a yeke suku na ala, ala yeke wara mbeni sioni sengo ndo so alondo na Jéhovah. A lingbi la ni ala ba lo tongana Tênë ti ala, tongana oko tâ gbada ti bira, oko ndo ti bata tele, oko Lingu ti salut. (Psaume 62:8 [62:7, NW]; 94:22; 95:1) Me, awafango lege ti Juda so aga a-apostat aga ndulu na Nzapa pepe, na ala ngbâ ti sala sana na awavorongo Jéhovah so ayeke na be-sioni-pepe.

15. Na lege wa Jéhovah ayeke ‘na lê ti nzoni-kue so alingbi ba sioye pepe’?

¹⁵ Dutingo so amu vundu mingi na bê ti prophète ti Jéhovah. Tongaso lo tene: “Mo so lê ti Mo ti nzoni-kue alingbi ba sioye pepe na sioye anzere na lê ti Mo pepe.” (Habakuk 1:13) Tâ tene, Jéhovah ayeke ‘na lê ti nzoni-kue so alingbi ba sioye pepe,’ so ti tene, ti kanga lê na ndo ye ti sioni.

16. Na lege ti ndulu tene, tongana nyen mo lingbi ti fa peko ti ye so asû na Habaqouq 1:13-17?

¹⁶ Tongaso, ambeni kpengba hundango tene aga na li ti Habaqouq. Lo hunda: “Teti nyen Mo ba ala so asala ye na handa? Teti nyen Mo sala tene pepe tongana zo ti sioni ahunzi zo so ayeke mbilimbili ahon lo? Na ngbanga ti nyen mo sala si zo ti sese aga tongana asusu ti kota ngu-ingo, na tongana anyama so ahara na sese so zo oko akomande ala pepe? Lo gboto ala kue na yango, lo gbu ala na yâ gbanda ti lo, na lo gbu ala na yâ kota gbanda ti lo. Tongaso lo sala ngia, na bê ti lo aduti na ngia. Teti so si, lo mu sadaka na gbanda ti lo, na lo zö yombo na gbele kota gbanda ti lo, teti na lege ti gbanda ni lo wara ye ti mosoro na kobe so anzere. Fade lo ngbâ ti lungula ye na gbanda ti lo, na lo ngbâ ti futi amara lakue?”​—Habaqouq 1:13-17, NW.

17. (a) Na gango na bira na ndo Juda na Jérusalem, tongana nyen azo ti Babylone ayeke sala ye so Jéhovah aleke ti sala? (b) Ye wa Jéhovah ayeke fa ande na Habaqouq?

¹⁷ Na gango na bira na ndo Juda nga na kota gbata ti lo Jérusalem, fade azo ti Babylone ayeke sala ye ti bê ti ala. Ala yeke hinga ande pepe so ala yeke ye so Nzapa asala na kusala ti fâ ngbanga ti mbilimbili ti lo na ndo ti azo so aduti be-ta-zo pepe. A lingbi ti ba hio ngbanga ti nyen a yeke ngangu na Habaqouq ti yeda so Nzapa ayeke sala kusala na azo ti Babylone so ayeke sioni, ti sala ye alingbi na fango ngbanga ti Lo. Azo ti Chaldée, so ayeke na mawa pepe, ayeke awavorongo Jéhovah pepe. Ala yeke ba azo tongana asenge ‘susu nga tongana nyama so ahara na sese’ so ayeke dä ti tene agbu na ahon ndo ti ala. Me gingo bê ti Habaqouq ayeke ninga mingi pepe. Jéhovah ayeke ndulu ti fa na prophète ti lo so fade azo ti Babylone ayeke ngbâ gi senge tongaso pepe, a yeke se ala teti kota bê ti ala ti wara ye, nga teti ala futi ye na atuku mene na mawa oko pepe.​—Habakuk 2:8.

Ndulu ti Mä Ambeni Tene Nde ti Jéhovah

18. Ye nyen e lingbi ti manda na lege ti bango ndo ti Habaqouq, tongana ti so afa na Habakuk 2:1?

¹⁸ Me ti fadeso, Habaqouq aku ti tene Jéhovah angbâ ti sala tene na lo. Na bê kue, prophète ni atene: “Fade mbi sala sinziri na ndo ti mbi, fade mbi luti na ndo tour ti ba ye so Lo ye ti tene na mbi, na tene so alingbi mbi kiri dä tene ti toto ti mbi.” (Habakuk 2:1) Prophète Habaqouq aye mingi la ni ti hinga ye so Nzapa ayeke kiri ti tene na lege ti lo. Lo yeke hunda tele ti lo ngbanga ti nyen si sioni amu ndo kue, teti na lê ti lo Jéhovah ayeke mbeni Nzapa so akanga lê pepe na ndo ye ti sioni; ye oko, lo yeke ndulu ti tene akiri aleke bibe ti lo. Tongaso, ti e a yeke tongana nyen? Tongana e yeke hunda tele ti e ngbanga ti nyen a zia lege na ambeni ye ti sioni, a lingbi ziango bê ti e kue na mbilimbili ti Jéhovah Nzapa amu maboko na e ti ngbâ ti luti nzoni na ti ku lo.​—Psaume 42:6, 12 (42:5, 11, NW).

19. Tongana ti so Nzapa atene giriri na Habaqouq, ye nyen asi na aJuif so aglisa lege?

¹⁹ Tongana ti so lo tene giriri na Habaqouq, Nzapa afâ ngbanga na ndo mara ti aJuif so ake yanga na ziango lege si aturugu ti Babylone alï na ngangu na Juda. Na ngu 607 K.N.E., ala futi Jérusalem nga na temple ni, ala fâ apendere legeoko na ambakoro, na ala gbu azo mingi na ngba. (2 Chronique 36:17-20) Na peko ti mbeni yongoro dutingo ngba na Babylone, mbeni tanga ti aJuif be-ta-zo akiri na kodoro ti ala na ala kiri aleke temple ni na nda ni. Atä so kue, na pekoni aJuif akiri aglisa dutingo be-ta-zo na Jéhovah, mbilimbili na ngoi so ala ke Jésus tongana Messie.

20. Tongana nyen Paul asala la ni kusala na Habakuk 1:5 na ndo tene so andu kengo Jésus?

²⁰ Na lege ti Kusala 13:38-41, bazengele Paul afa na aJuif na Antioche ye so kengo Jésus, na tongaso nga sadaka ti lo ti ton zo, aye ti tene. Na fango peko ti Habakuk 1:5 na lege ti atene ti Septante, Paul amu gbotongo mê so: “Tongaso, i bata nzoni si tene so mbeti ti aProphète atene aga na ndo i pepe, I ba, i azo ti ke tene, a lingbi bê ti i adö, na i hon; teti Mbi yeke sala mbeni kusala na lâ ti i, kusala so i lingbi mä tene ni tongana tâ tene pepe, kamême mbeni zo atene ye so na i.” Legeoko na tene so Paul afa pekoni, use gango tâ tene ti Habakuk 1:5 asi na ngoi so aturugu ti Rome afuti Jérusalem nga na temple ti lo na ngu 70 N.E.

21. Tongana nyen aJuif ti ngoi ti Habaqouq aba “kusala” ti Nzapa so ayeke ti sala si azo ti Babylone afuti Jérusalem?

²¹ Ti aJuif na ngoi ti Habaqouq, “kusala” ti Nzapa so ayeke la ni ti sala si azo ti Babylone afuti Jérusalem ayeke mbeni ye so zo alingbi lâ oko pepe ti bi bê dä, teti gbata ni ayeke gunda ti vorongo Jéhovah nga ndo so ayeke zia na ndo mbata gbia ti lo so asa ye na ndo lo. (Psaume 132:11-18) Ndali ti atene so, kozoni a futi Jérusalem lâ oko pepe. A gbi temple ti lo lâ oko pepe. A kinda lâ oko pepe sewa ti Gbia David. A lingbi ti bi bê oko pepe ti tene Jéhovah azia lege na aye tongaso ti ga. Ye oko, na lege ti Habaqouq, Nzapa agboto mê polele so fade aye ti dongo bê tongaso ayeke si. Na mbaï ayeda biani so aye so asi tongana ti so a tene giriri.

“Kusala” ti Nzapa so Ayeda na ni Pepe na Ngoi ti E

22. Na ngoi ti e, “kusala” ti Jéhovah so ayeda na ni pepe ayeke ndu nyen?

²² Jéhovah ayeke sala ande mbeni “kusala” so ayeda na ni pepe na ngoi ti e? Atä so a lingbi ti kpa ye so ayeke si pepe teti azo ti dengo kite, lo yeke sala ande biani mbeni ye tongaso. Ti so, kusala ti Jéhovah so ayeda na ni pepe ayeke duti ande futingo Chrétienté. Legeoko tongana Juda ti giriri, lo tene lo yeke voro Nzapa, me lege ti lo abuba sioni mingi. Na yâ ngoi kete, fade Jéhovah ayeke sala ande kue ti tene aye kue ti Chrétienté aglisa biaku, legeoko nga na bungbi kue ti “Babylone ti Kota,” bungbi ti alege ti vorongo ti wataka ti sese kue.​—Apocalypse 18:1-24.

23. Ye wa yingo ti Nzapa ayeke pusu Habaqouq ti sala na pekoni?

²³ Jéhovah angbâ lakue ti duti na mbeni kusala teti Habaqouq ti sala kozoni na futingo ti Jérusalem na ngu 607 K.N.E. Nzapa ayeke tene ande nyen na prophète ti lo? Habaqouq ayeke mä ande atene so ayeke pusu lo ti mu gbakuru ti lo ti mozoko, na ti sambela Jéhovah na lege ti abia ti mua. Me, kozoni, yingo ti Nzapa ayeke pusu prophète ni ti fa tene ti asioni ye ti vundu. E ye biani ti hinga kpengba nda ti atene ti prophétie so teti ngoi ti Nzapa so adiko. Tongaso, zia e kiri e bi lê na ndo prophétie ti Habaqouq.

Mo Dabe Mo?

• Dutingo ti aye na Juda na ngoi ti Habaqouq ayeke la ni so wa?

• Jéhovah asala mbeni “kusala” wa ti dongo bê na ngoi ti Habaqouq?

• Gunda wa teti beku Habaqouq ayeke na ni giriri?

• Fade Nzapa ayeke sala “kusala” wa so ayeda na ni pepe na ngoi ti e?

[Foto na lembeti 15]

Habaqouq ayeke hunda tele ti lo ngbanga ti nyen Nzapa azia lege si sioni ahon ndo ni. Mo nga?

[Foto na lembeti 16]

Habaqouq asala giriri tene ti ye ti ngangu teti sese ti Juda na maboko ti azo ti Babylone

[Foto na lembeti 16]

Aye so awasenda-mbeso awara, so angbâ ti gbata ti Jérusalem so afuti ni na ngu 607 K.N.E.