‘A yeke gboto cuivre na yâ ti ahoto’

A YEKE na nze ti Mars ti ngu 1961 la si a wara na aye ni so. A rule ni na yâ ti mbeni ye tongana kondja. Wungo ti aye ni kue ahon 400, na mingi ti ala a sara ni na gengere, wala cuivre. Na popo ti aye ni, mo yeke wara acouronne, akeke ti komandema, ambeni ye ti kua, amassue nga na ambeni ye ti sarango na bira. Tënë ti warango aye ni so anzere mingi na azo so ayeke diko Bible ngbanga ti so na Genèse 4:22, a sara tënë ti Tubal-Caïn so ayeke lani “zo so ahinga ti sara ye kue ti gengere na ti wen”.

Ahundango ndo mingi angbâ na ndo ti ndo so aye ni so kue alondo dä. Aye ni so afa atene depuis giriri la si azo ti akodoro so Bible asara tënë ni ayeke kôro yâ ti ahoto ti zi na cuivre nga ala yeke tö ni ti zi na asaleté ti tere ni na ala yeke leke ambeni ye na ni.

ANDO TI GBOTONGO CUIVRE NA SESE TI ZENDO

Na ngoi so azo ti Israël aga nduru ti lï na sese so Nzapa aye ti mû na ala, Moïse atene na ala, a tene: ‘A yeke gboto cuivre na yâ ti ahoto.’ (Ndia ti fani use ni [Deutéronome] 8:7-9, Mbeti ti Nzapa, Tënë so amu fini). Azo ti gingo aye na gbe ti sese awara na Israël nga na Jourdain angbene ndo ti gingo amosoro ti gbe ti sese nga na ando ti tongo yâ ti amosoro ni so, ando tongana Feinan, Timna nga na Khirbat en-Nahas. Aye so a wara na ando ni so afa nyen?

Na Feinan nga na Timna ni, a yeke wara gbâ ti adû kirikiri so azo ti gingo acuivre azi lani cuivre dä a sara angu 2 000 tongaso awe. Même laso, tongana zo ague kâ, lo yeke bâ ambeni tênë so akete kete morceau ti cuivre vert vert ayeke na yâ ni. Ândö, azo ni ayeke dë ahoto ni na aye ti kua ti ala so a sara ni na tênë ti zi na cuivre so ayeke na yâ ni. Tongana ala bâ encore mbeni ye ape, ala yeke mû aye ti kua so a leke na wen ti kôro na adû si yâ ni akono alï. Na yâ ti mbeti ti Job, a fa na e mara ti kua ni so (Job 28:2-11). A yeke lani ngangu kua mingi; ni la même na ngu 200 ti si na ngu 400 tongaso, akota zo ti kodoro ti Rome ayeke tokua lani asioni zo ti kanga nga na ambeni zo ti kanga ni nde na yâ ti adû ti gbotongo cuivre ti Feinan.

A wara gbâ ti saleté ti peko ti kua ti tongo yâ ti acuivre ni na Khirbat en-Nahas (so aye ti tene “Ngbene ndo ti gbotongo cuivre”). Ye so aye ti fa so a yeke sara lani kua ti tongo yâ ti acuivre na ndo ni so. Ambeni wandara apensé so a mû asese ni na ando tongana Feinan nga na Timna si a ga na ni na Khirbat en-Nahas ni. Ti zi cuivre na yâ ti asese ni, azo ni ayeke pe wâ ni na aye ti pengo na wâ na yanga wala na gere si charbon ni achauffé juska degré 1 200 tongaso. Ala yeke sara tongaso teti l’heure miombe wala bale-oko. Mingi ni, a yeke mû kilo 5 ti sese a tö yâ ni si a wara kilo 1 ti cuivre, so na pekoni a lingbi ti mû ni ti leke na mara ti aye nde nde.

AYE SO A SARA NA CUIVRE NA ISRAËL TI ÂNDÖ

Lani na hoto ti Sinaï, Jéhovah Nzapa amû yanga ti tene a mû acuivre ti ndo ni a sara na ambeni ye ti tere ti tabernacle (Exode, chapitre 27). Angu mingi na pekoni, a leke temple ti Jérusalem gi tongana ti tabernacle ni. Peut-être lani azo ti Israël ahinga sarango kua na cuivre kozo ti tene ala gue na Égypte, wala peut-être ala manda kua ni gi kâ. Ni la, na ngoi so ala sigigi na Égypte, ala wani aleke mbeni kete bagara na lor. Ala leke nga gbâ ti aye ti tene a sara na kua na yâ ti tabernacle, aye tongana akota bassine, ata, akopo, apoêle, apelle nga na afourchette.​—Exode 32:4.

Na pekoni, na ngoi so azo ti Israël ayeke tambela na yando, peut-être nduru na Punon (so laso a yeke peut-être Feinan), mbeni ndo so cuivre ayeke dä mingi, azo ni adema tere ndali ti manne nga ndali ti ngu. Ni la ti se ala, Jéhovah atokua asioni ngbo, na ye so asara si azo ni mingi akui. Na ngoi so azo ti Israël ni achangé bê ti ala, Moïse asambela, na Jéhovah atene na lo ti leke mbeni ngbo ti cuivre na lo zia ni na tere ti mbeni keke na nduzu. Mbaï ni atene: “Tongana ngbo ate mbeni zo, tongana lo bâ ngbo ti gengere ni, lo ngbâ na fini.”​—Nombre 21:4-10; 33:43.

CUIVRE SO GBIA SALOMON ASARA KUA NA NI

Gbia Salomon aleke lani temple na Jérusalem na gbâ ti cuivre. Babâ ti lo, David, la amû kota mbage ni na ngoi so lo sö benda na ndo ti kodoro ti Syrie (1 Chronique 18:6-8). “Kota sembe ti gengere” wala kota bassine so lani aprêtre ayeke sukula na tere ti ala, amû lani litre 66 000, na nengo ni alingbi ti si tonne 30 (1 aGbia 7:23-26, 44-46). Nga, mo yeke wara kota pilier use so yâ ni ayeke dû so a sara na cuivre na so aluti na yanga ti temple ni. Tere ti pilier ni, ti londo na gigi ti si na yâ ni, ayeke centimètre 7 na ndambo, konongo ti yâ ni ayeke mètre 1 na ndambo tongaso, yongo ni na nduzu ayeke mètre 8 nga a zia ambeni ye tongana kpoto na li ti apilier ni. Akpoto ni ayo mètre 2 tongaso (1 aGbia 7:15, 16; 2 Chronique 4:17). Wungo ti cuivre kue so a mû ti leke gi na aye ni so kue ayeke ye ti dongo bê mingi.

Ândö na Israël wala na ambeni kodoro nde, azo asara nga kua na cuivre mingi. Na tapande, na yâ ti Bible, a sara na e tënë ti aye so a leke ni na cuivre, aye tongana aye ti bira, azingiri, aye ti mozoko nga na ayanga-da (1 Samuel 17:5, 6; 2 aGbia 25:7; 1 Chronique 15:19; Psaume 107:16). Jésus asara lani tënë ti nginza ti “gengere”, nga bazengele Paul asara tënë ti “Alexandre, lo so kua ti lo ayeke ti leke aye na gengere”.​—Matthieu 10:9; 2 Timothée 4:14.

Azo ti gingo aye na gbe ti sese nga na awandara angbâ lakue ti hunda tere ti ala na ndo ti cuivre ti tango ti azo ti Israël ti giriri, nga na ti lo so a iri ni Nahal Mishmar. Atâa so ahundango tënë ni angbâ, aye so Bible atene afa so kodoro so lani azo ti Israël aduti dä ayeke ‘mbeni nzoni sese [so] a yeke gboto cuivre na yâ ti ahoto’ ni.​—Ndia ti fani use ni 8:7-9, Tënë so amu fini.