Fa nzobe na ala so ayeke na bezoin ni

“I sala na aita ti i na lege ti nzobe [“ndoye so ayeke be-biani”, NW]”.​—Zacharie 7:9.

TËNË ti Jéhovah Nzapa awa e ti ndoye “nzobe [“ndoye so ayeke be-biani”, NW]”. (Michée 6:8). Lo mû nga na e anda ti tënë ti sala ni. Mbeni oko nda ti tënë ni ayeke so “zo so asala nzobe asala nzoni na âme ti lo mveni, me zo ti sioni asala sioni na tele ti lo mveni.” (aProverbe 11:17). Tënë so ayeke tâ tënë biani! Ti fa ndoye so ayeke be-biani na mbage ti ambeni zo ayeke kpengba songo ti e na ala, na a yeke sala si songo ni aninga. Ye ti pekoni ayeke so e yeke duti na akamarade so ayeke be-ta-zo. So tâ ye ti ngele ngangu biani!​—aProverbe 18:24.

² Na ndo ni, Mbeti ti Nzapa atene na e: “Zo so atambela na lege ti mbilimbili na nzobe, lo wara fini, mbilimbili, na yango-iri.” (aProverbe 21:21). Biani, tongana e gi ti duti na ndoye so ayeke be-biani, fade a yeke sala si e nzere na lê ti Nzapa, na a yeke mû lege na e ti wara ande adeba nzoni, na tapande fini ti lakue lakue. Me tongana nyen e lingbi ti fa na gigi ndoye so ayeke be-biani? A lingbi e fa ni na mbage ti azo wa? Ndoye so ayeke be-biani ayeke nde na senge nzobe so zo ayeke fa gi tongaso na mbage ti mba ti lo? Nga, a yeke nde na tanga ti alege ti salango nzobe kue?

Fango nzobe gi tongaso na popo ti mba ayeke nde na fango ndoye so ayeke be-biani

³ Nzobe so zo ayeke fa gi tongaso na mbage ti mba ti lo ayeke nde mingi na ndoye so ayeke be-biani; na a lingbi ti bâ kangbi ni na yâ alege mingi. Na tapande, fani mingi ala so ayeke fa nzobe gi tongaso na mbage ti amba ti ala ayeke na mbeni tâ songo ti kamarade na azo ni pëpe. Ye oko, tongana e fa na mbage ti mbeni zo ndoye so ayeke be-biani, fade e yeke lë songo ti ndoye na zo ni. Na yâ Bible, ndoye so ayeke be-biani, so mbeni zo ayeke fa gi na mbage ti mba ti lo, alingbi ti luti na ndo songo so abâ gigi awe (Genèse 20:13; 2 Samuel 3:8; 16:17). A lingbi nga ti luti na ndo songo so aleke kozoni na peko ti ambeni kusala ti ndoye so ayeke be-biani (Josué 2:1, 12-14; 1 Samuel 15:6; 2 Samuel 10:1, 2). Ti fa kangbi so, zia e bâ ambeni tapande use na yâ Mbeti ti Nzapa: oko ni andu nzobe so zo ayeke fa gi tongaso na mbage ti mba ti lo, na use ni andu ndoye so ayeke be-biani.

⁴ Mbeni oko tapande ti nzobe so zo ayeke fa gi tongaso na mbage ti mba ti lo andu mbeni ye so asi lani na azo na yâ mbeni mangboko so awara kpale; na popo ti azo so, a yeke wara bazengele Paul. Ngu ague na azo ni juska a tuku ala na ndo zoa ti Malte (Kusala 27:37–28:1). Azo ti voyage so ayeke lani na droit oko pëpe ti ku mbeni ye na mbage ti azo ti zoa so; na nga, songo ayeke dä kozoni pëpe na popo ti ala. Atâa so kue, azo ti zoa ti Malte ayamba awande so nzoni, na ala sala “nzoni mingi” na ala (Kusala 28:2, 7). Tâ tënë, ala yamba lani azo ni nzoni mingi; ye oko, ala sala ni ngbanga ti kpale so asi, na ala fa ni na mbage ti awande. Tongaso, nzobe so ala fa ayeke lani mara ti nzobe so zo ayeke fa gi tongaso na mbage ti mba ti lo zo.

⁵ Zia e haka fadeso tapande so na ye so Gbia David asala tongana lo yamba Méphiboseth, molenge ti kamarade ti lo Jonathan. David atene na Méphiboseth: “Fade mo te kobe na table ti mbi lakue.” Ti fa ngbanga ti nyen lo ye ti sala ye na mbage ti lo tongaso, David atene na Méphiboseth: “Fade mbi sala be-nzoni [“mbi fa ndoye so ayeke be-biani”, NW] na mo ngbanga ti babâ ti mo Jonathan”. (2 Samuel 9:6, 7, 13). A yeke tâ na lege ni si a fa nzoni salango ye ti David na mbage ti Méphiboseth tongana mbeni lege ti fango ndoye so ayeke be-biani. A yeke pëpe gi senge nzobe so zo ayeke fa na mbage ti mba ti lo, teti salango ye ti David afa na gigi be-biani ti lo na mbage ti mbeni songo so aleke ni kozoni (1 Samuel 18:3; 20:15, 42). Legeoko nga laso, awakua ti Nzapa ayeke fa nzobe na mbage ti azo kue. Ye oko, ala yeke fa ndoye so ayeke be-biani na mbage ti ala so Nzapa ayeda na songo so ala lë na ala.​—Matthieu 5:45; aGalate 6:10.

⁶ Ti hinga ambeni fä ti ndoye so ayeke be-biani, e yeke bâ ande atapande ota ti Bible so agboto lê na ndo lengo so. Atapande so ayeke mû lege na e ti bâ so azo ayeke fa ndoye so ayeke be-biani na yâ alege ota: oko ni, ala yeke fa ni na lege ti ambilimbili kusala; use ni, ala yeke fa ni na bê ti ala kue; na ota ni, ala yeke fa ni mbilimbili na mbage ti ala so ayeke na bezoin ni. Na ndo ni, atapande so ayeke fa tongana nyen e lingbi ti fa na gigi laso ndoye so ayeke be-biani.

Mbeni Babâ afa ndoye so ayeke be-biani

⁷ Genèse 24:28-67 afa tanga ti mbaï so andu wakua ti Abraham, so a sala tënë ti lo na yâ kozo article ni. Na pekoni so wakua ni atingbi na Rebecca, a tisa lo ti gue na da ti Bethuel, babâ ti Rebecca (aversê 28-32). Na ndo so, wakua ni afa anzene nzene tënë kue na ndo lege so lo gi ti wara na mbeni wali teti molenge ti Abraham (aversê 33-47). Lo tene so na lê ti lo, biani tambelango ti aye ni so ague nzoni juska fadeso ayeke mbeni fä so alondo na Jéhovah, “so afa lege mbilimbili na mbi ti kamata molenge ti ita ti mveni ti mbi teti molenge ti lo.” (Versê 48). Wakua ni ayeke na beku so tondo so lo yeke fa pekoni tâ na bê ti lo kue, ayeke pusu ande Bethuel na molenge ti lo Laban ti bâ so a yeke Jéhovah si ahiri deba nzoni na ndo kusala so. Na nda ni, wakua ni atene: “Tongana i ye ti sala na mveni ti mbi na lege ti nzobe na be-biani, i tene na mbi; tongana i ye pëpe, i tene na mbi, si mbi lingbi gue na mbage ti koti wala na mbage ti gati.”​—Versê 49.

⁸ Jéhovah afa lani awe ndoye so ayeke be-biani na mbage ti Abraham (Genèse 24:12, 14, 27). Fade Bethuel ayeke duti ndulu ti sala legeoko tongaso nga, na zingo lege na Rebecca ti gue na wakua ti Abraham so? Jéhovah afa ndoye ti lo so ayeke be-biani awe; fade zo ayeke zia nga ti lo lengo ni so na ndo ni? Wala yongoro voyage so wakua ni asala ayeke duti gi ye senge? Ye so adë lani bê ti wakua ti Abraham mingi ayeke ti mä Laban na Bethuel na tenengo: “Ye so alondo na L’Eternel.” (Versê 50). Ala bâ maboko ti Jéhovah na yâ aye so, na fade fade ala yeda na desizion ti lo. Na pekoni, Bethuel afa ndoye so ayeke be-biani tongana lo tene na ndo ni: “Bâ, Rebecca ayeke na gbele mo, mo kamata lo, mo gue, zia lo ga wali ti mveni ti mo tongana L’Eternel atene.” (Versê 51). Rebecca ayeda ti gue na wakua ti Abraham; ngoi kete na pekoni, lo ga wali ti Isaac na Isaac andoye lo ngangu mingi.​—Aversê 49, 52-58, 67.

Mbeni molenge afa na gigi ndoye so ayeke be-biani

⁹ A fa nga ndoye so ayeke be-biani na mbage ti Jacob, âta ti Abraham. Na Genèse chapitre 47, a fa tënë ti Jacob so, na ngoi ni kâ, ayeke na Egypte, na a tene so “lâ ti kui ti [lo] aga ndulu”. (Aversê 27-29). Lo gi bê ti lo lani ngbanga ti so lo yeke gue ti kui yongoro na kodoro so Nzapa amû zendo ni na Abraham (Genèse 15:18; 35:10, 12; 49:29-32). Me Jacob aye lani pëpe ti tene a lu lo na Égypte; tongaso, lo hunda ti tene a gue a lu lo na sese ti Canaan. Na popo ti azo so kue lani, zo wa alingbi ti bata tënë ti yanga ti Jacob so nzoni ahon? A yeke gi Joseph, molenge ti Jacob so ayeke na kota ndo.

¹⁰ Tondo ni atene: “[Jacob a] hiri molenge ti lo Joseph, lo tene na lo, Tongana mbi ga nzoni na lê ti mo, mbi hunda mo, mo zia maboko ti mo na gbe kuni ti mbi, mo sala na mbi na lege ti nzobe na be-biani. Mbi hunda mo, mo lu mbi na Egypte pëpe. Me tongana mbi lango legeoko tongana akotara ti mbi, mo yô mbi, mo sigigi na mbi na Egypte, mo lu mbi na ndo ti lu akuâ ti ala.” (Genèse 47:29, 30). Joseph amû zendo so fade lo yeke sala ye alingbi na ye so babâ ti lo ahunda; ngoi kete na pekoni, Jacob akui. Joseph na aita ti lo amû kuâ ti Jacob na ala gue na ni “na sese ti Canaan, ala lu lo na gamba ti yaka ti Macpéla, na gbele Mamré, so Abraham avo legeoko na yaka ni na tïtî Ephron, zo ti mara ti Heth, teti ndo ti lo ti lu akuâ.” (Genèse 50:5-8, 12-14). Na lege so, Joseph afa ndoye so ayeke be-biani na mbage ti babâ ti lo.

Mbeni kogara afa ndoye so ayeke be-biani

¹¹ Buku ti Ruth afa tongana nyen Ruth, mbeni womua so ayeke kogara ti Naomi, afa ndoye so ayeke be-biani na mbage ti Naomi so ayeke nga womua. Tongana Naomi amû lani desizion ti kiri na Bethléhem ti Juda, Ruth afa na gigi ndoye so ayeke be-biani nga ye so lo leke na bê ti lo, tongana lo tene: “Na ndo so mo gue dä, fade mbi gue dä; na ndo so mo lango dä, fade mbi lango dä; fade azo ti mo aga azo ti mbi, na Nzapa ti mo aga Nzapa ti mbi”. (Ruth 1:16). Na pekoni, Ruth akiri afa ndoye so ayeke be-biani tongana lo yeda ti sala mariage na Boaz, fami ti Naomi, atâa so ngu ti Boaz ahon mingia (Deutéronome 25:5, 6; Ruth 3:6-9). Lo tene na Ruth: “Be-nzoni [“ndoye so ayeke be-biani”] so mo sala na nda ni, a hon ti kozoni, teti mo tambela na peko ti apendere koli pëpe, tongana ala yeke awanzinga wala azo ti mosoro.”​—Ruth 3:10.

¹² Ndoye so ayeke be-biani, so Ruth afa “kozoni”, andu ngoi so lo zia azo ti kodoro ti lo, ti mû peko ti Naomi (Ruth 1:14; 2:11). Me ndoye so ayeke be-biani so Ruth afa “na nda ni”, tongana lo yeda ti sala mariage na Boaz, ahon ye so lo sala kozoni na mbage ti Naomi. Fadeso, Ruth alingbi ti dü mbeni molenge so ayeke ga héritier ti aye ti Naomi, teti so Naomi ahon ngu ti dungo molenge awe. A sala mariage ni. Na pekoni, tongana Ruth adü molenge, awali ti Bethléhem adekongo: “A dü molenge-koli na Naomi”. (Ruth 4:14, 17). Biani, Ruth ayeke lani mbeni “wali so alingbi,” na tongaso Jéhovah amû na lo pendere matabisi ti ga mbeni kotara ti Jésus Christ.​—Ruth 2:12; 3:11; 4:18-22; Matthieu 1:1, 5, 6.

A fa ndoye so ayeke be-biani na lege ti akusala

¹³ Mo bâ lege so Bethuel, Joseph, na Ruth afa ndoye so ayeke be-biani? Ala sala ni pëpe gi na lege ti apendere tënë ti yanga, me na lege ti ambilimbili kusala. Bethuel atene gi pëpe: ‘Bâ, Rebecca la!’, me lo ‘to Rebecca’. (Genèse 24:51, 59). Joseph atene gi pëpe: “Fade mbi sala tongana mo tene,” me lo na aita ti lo ti koli asala na Jacob “tongana lo komande ala ti sala”. (Genèse 47:30; 50:12, 13). Ruth atene gi pëpe: “Ndo so mo gue dä, fade mbi gue dä”, me lo zia biani azo ti kodoro ti lo ti gue na tele ti Naomi, si na nda ni “ala use ague juska ala si na Bethléhem.” (Ruth 1:16, 19). Kâ na Juda, Ruth akiri asala ye kue “na lege ni so kogara ti lo awa lo ti sala.” (Ruth 3:6). Biani, a yeke na lege ti akusala si Ruth, nga na ambeni zo nde, afa lani ndoye so ayeke be-biani.

¹⁴ A yeke ye ti mungo ngia na bê ti bâ tongana nyen awakua ti Nzapa laso angbâ ti fa ndoye so ayeke be-biani na lege ti akusala. Na tapande, pensé na ala so ayeke sala kue ti mû maboko na awazin, na ala so akpale ahon ndo ti ala, wala na afon ala na yâ vorongo so vundu agbu ala ngangu (aProverbe 12:25). Pensé nga na mingi ti aTémoin ti Jéhovah so ayeke mû kutukutu ti ala ti gue lakue na ambeni mbakoro na Da ti Royaume teti abungbi ti yenga oko oko. Anna, so ayeke na ngu 82 na so ayeke na mbeni kobela ti bio (arthrite), asala mbeni tënë so azo mingi ayeke yeda na ni; lo tene: “Mbi bâ ti mbi ni tongana mbeni deba nzoni so alondo na Jéhovah tongana a yeke mû mbi na yâ kutukutu ti gue na mbi na abungbi kue. Mbi kiri singila na Jéhovah tâ na bê ti mbi kue teti so lo mû na mbi mara ti aita ti koli na ti wali tongaso.” Mo yeke mû mbage ti mo na mara ti akusala tongaso na yâ kongregation ti mo? (1 Jean 3:17, 18). Tongana mo yeke sala ni biani, zia na bê ti mo so fade azo ayeke yekia mingi ndoye ti be-biani so mo yeke fa.

A fa ni na bê kue

¹⁵ Atapande ti Mbeti ti Nzapa so e bâ ni afa nga so a yeke na bê kue si zo ayeke fa ndoye so ayeke be-biani; a yeke gbu lo na ngangu pëpe ti fa ni. Bethuel ayeda na bê kue ti sala kusala maboko na maboko na wakua ti Abraham, na Rebecca kue ayeda ti sala tongaso (Genèse 24:51, 58). Na ngoi so Joseph afa lani ndoye so ayeke be-biani, zo agbu lo na ngangu pëpe (Genèse 50:4, 5). Ruth “akanga bê ti lo ti gue na [Naomi]”. (Ruth 1:18). Tongana Naomi ahunda na Ruth ti gue ndulu na Boaz, ndoye so ayeke be-biani apusu Ruth zo ti kodoro ti Moab ti kiri tënë tongaso: “Ye kue so mo tene na mbi, fade mbi sala.”​—Ruth 3:1-5.

¹⁶ Aye mingi ayeke dä ti manda na ndo ndoye so ayeke be-biani so Bethuel, Joseph na Ruth afa ni na gigi teti so Abraham, Jacob, na Naomi ayeke lani na ngangu pëpe ti pusu ala ti sala ye. Ti tâ tënë ni, ye oko pëpe na lege ti ndia apusu Bethuel ti kangbi na molenge ti lo ti wali. Lo lingbi fade ti tene gi na wakua ti Abraham so: ‘Mbi ye pëpe. Molenge ti mbi so amû maboko mingi na mbi na yâ kusala. Mbi ye ti bata lo na tele ti mbi.’ (Genèse 24:18-20). Legeoko nga, ye oko akanga lege pëpe na Joseph ti sala ye nde na tënë so babâ ti lo atene, teti na ngoi ni so ande, Jacob akui awe, na lo lingbi pëpe ti pusu molenge ti lo ti bata zendo so Jacob lo mveni lo mû na lo. Naomi nga afa so Ruth alingbi fade ti ngbâ gi na Moab (Ruth 1:8). Ruth alingbi nga fade ti sala mariage na mbeni oko ti “apendere koli” ahon ti sala mariage na Boaz so ngu ti lo ahon mingi.

¹⁷ Bethuel, Joseph, na Ruth ayeke lani ndulu ti fa ndoye so ayeke be-biani, na a yeke bê ti ala si apusu ala ti sala ni. Ala bâ so a yeke kungba ti ala ti fa lengo so na mbage ti azo so ala yeke na songo na ala, tongana ti so Gbia David abâ lani so a yeke kungba ti lo ti fa ndoye so ayeke be-biani na mbage ti Méphiboseth.

¹⁸ Ndoye so ayeke be-biani angbâ lakue mbeni lengo ti azo ti Nzapa, mbilimbili ti azo so ayeke bata kundu ti Nzapa (Psaume 110:3; 1 aThessalonicien 5:12). Amara ti a-ancien wala asurveillant tongaso abâ so a yeke kungba ti ala ti lingbi na ziango bê so a zia na ndo ala teti so a hiri ala na kusala (Kusala 20:28). Atâa so kue, tongana ala yeke sala kusala ti ala ti berger nga na ambeni kusala nde ndali ti kongregation so afa na gigi ndoye so ayeke be-biani, ‘zo ayeke forcé ala ti sala ni pëpe, me ala sala ni teti so bê ti ala aye’. (1 Pierre 5:2). A-ancien ayeke bata kundu ti Nzapa ngbanga ti so ala yeke na kungba nga na nzala ti sala ni. Ala fa ndoye so ayeke be-biani na mbage ti angasangbaga ti Christ ngbanga ti so a yeke kungba ti ala ti sala ni, na ala ye ti sala tongaso (Jean 21:15-17). Mbeni ancien so ayeke Chrétien atene: “A nzere ka na mbi ti sala vizite na aita na ndo ti ala wala ti pika singa na ala, gi ti tene so mbi yeke pensé na ala. Ti mû maboko na aita ayeke mbeni ye so mbi wara ka ngia dä mingi, na ye so anzere na mbi mingi!” Na ndo kue, a-ancien so abata kundu ti Nzapa na ndoye ayeke yeda na tënë so.

Fa ndoye so ayeke be-biani na ala so ayeke na bezoin ni

¹⁹ Ambaï ti Bible so e bâ tënë ni afa nga so a lingbi a fa ndoye so ayeke be-biani na mbage ti ala so ayeke na mbeni bezoin so ala mveni alingbi pëpe ti kaï ni. Ti sala si hale ti lo amiro pëpe, Abraham ayeke lani na bezoin ti mungo maboko ti Bethuel. Ti tene a mû kuâ ti lo ague na ni na Canaan, Jacob ayeke lani na bezoin ti Joseph. Nga, ti wara mbeni molenge tongana héritier, Naomi ayeke lani na bezoin ti Ruth. Abraham, Jacob, na Naomi, ala kue alingbi lani pëpe ti kaï abezoin so tongana a mû maboko na ala pëpe. Legeoko nga laso, a lingbi a fa ndoye so ayeke be-biani mbilimbili na mbage ti ala so ayeke na bezoin ni (aProverbe 19:17). A lingbi e mû tapande ti Job. Lo yeke lani mbeni babâ ti sewa so ayeke bi lê mingi na ndo “awanzinga so atoto, na amolenge so babâ ti ala ayeke pëpe, ala so ayeke na zo ti sala na ala pëpe” nga na “azo so ayeke kui”. Job ‘asala nga si bê ti womua asala bia na ngia’ na lo ga ‘lê teti awaziba na gere teti awazin.’​—Job 29:12-15.

²⁰ Ti tâ tënë ni, a yeke wara na yâ kongregation oko oko “awanzinga so atoto”. Peut-être toto ti ala ni aga na lege so ala duti lakue gi ala oko, ala nze, ala bâ tele ti ala so ala lingbi pëpe, ala wara suingo bê ngbanga ti ambeni zo, ala yeke na ngangu kobela, wala ala toto kuâ ti mbeni zo so ala ndoye mingi. Atâa nda ti kpale ti ala ni ayeke so wa, azo so kue, so e ye ala mingi, ayeke na abezoin so a lingbi ti kaï ni na lege ti akusala ti ndoye so ayeke be-biani, so alondo na bê na nga so aninga.​—1 aThessalonicien 5:14.

²¹ Tongaso biani, zia e ngbâ lakue ti mû tapande ti Jéhovah Nzapa, so “nzobe ti lo ayeke kota mingi”. (Exode 34:6; aEphésien 5:1). E lingbi ti sala tongaso na lege ti ambilimbili kusala so alondo na bê, na mingi ni teti azo so ayeke na yâ ti bezoin. Nga, kite ayeke pëpe so e yeke yekia Jéhovah, na e yeke wara kota ngia tongana e ‘sala na aita ti e na lege ti ndoye so ayeke be-biani’.​— Zacharie 7:9.

[Kete Tene na Gbe Ni]

Fade mo kiri tënë tongana nyen?

• Na lege wa ndoye so ayeke be-biani ayeke nde na nzobe so azo ayeke fa gi tongaso na popo ti ala?

• Tongana nyen Bethuel, Joseph, na Ruth afa lani ndoye so ayeke be-biani?

• A lingbi e duti na mara ti bango ndo wa tongana e fa ndoye so ayeke be-biani?

• Zo wa ayeke na bezoin ti tene e fa na mbage ti lo ndoye so ayeke be-biani?

[Ahundango Tene ti Manda na Ye]

1, 2. (a) Ngbanga ti nyen a lingbi e fa na gigi ndoye so ayeke be-biani? (b) Ahundango tënë wa e yeke bâ ande?

3. Kangbi wa a yeke na popo ti nzobe so zo ayeke fa gi tongaso na mbage ti mba ti lo, na ndoye so ayeke be-biani?

4, 5. Tongana nyen atapande ti Bible use so a mû ni ge afa kangbi so ayeke na popo ti ndoye so zo ayeke fa gi tongaso na mbage ti mba ti lo, na ndoye so ayeke be-biani?

6. Mbeti ti Nzapa agboto lê na ndo ambeni fä wa ti ndoye so ayeke be-biani so zo asala na mbage ti mba ti lo?

7. Ye nyen wakua ti Abraham atene na Bethuel nga na Laban? Tënë wa wakua ni asigigi na ni?

8. Tongana a hunda Bethuel na ndo mungo Rebecca, Bethuel akiri tënë tongana nyen?

9, 10. (a) Jacob ahunda lani na molenge ti lo Joseph ti sala nyen teti lo? (b) Tongana nyen Joseph afa ndoye so ayeke be-biani na mbage ti babâ ti lo?

11, 12. (a) Na lege wa Ruth afa ndoye so ayeke be-biani na mbage ti Naomi? (b) Na lege wa ndoye so ayeke be-biani so Ruth afa “na nda ni” ayeke nzoni ahon ti so lo fa “kozoni”?

13. Tongana nyen Bethuel, Joseph, na Ruth afa lani ndoye so ayeke be-biani?

14. (a) Tongana nyen awakua ti Nzapa ti ngoi ti fadeso ayeke fa na lege ti akusala ti ala ndoye so ayeke be-biani? (b) Fa ambeni kusala ti ndoye so ayeke be-biani, so ambeni Chrétien ayeke sala na ndo so mo yeke dä.

15. Na yâ atapande ti Bible ota so e bâ, ye nyen e manda nga na ndo ndoye so ayeke be-biani?

16, 17. Ye nyen asala si ndoye so ayeke be-biani, so Bethuel, Joseph na Ruth afa na gigi ayeke tâ nde mingi? Ye nyen apusu ala ti fa lengo so?

18. (a) Bango ndo wa a-ancien ayeke na ni tongana ala yeke “bata kundu” ni? (b) Tongana nyen mbeni ancien afa bibe ti lo na ndo mungo maboko na afon lo na yâ vorongo?

19. Atondo ti Bible, so e sala lisoro na ndo ni na yâ article so, agboto lê mingi na ndo mbage wa ti ndoye so ayeke be-biani?

20, 21. Azo wa ayeke na bezoin ti tene e fa ndoye so ayeke be-biani na mbage ti ala? A lingbi e oko oko kue e leke na bê ti e ti sala nyen?

[Foto na lembeti 18]

Tongana nyen Bethuel afa lani ndoye so ayeke be-biani?

[Foto na lembeti 21]

Ndoye so ayeke be-biani so Ruth afa ayeke lani mbeni deba nzoni teti Naomi

[Afoto na lembeti 23]

Zo ayeke fa ndoye so ayeke be-biani na bê ti lo kue, na lege ti ambilimbili kusala, na mbage ti ala so ayeke na yâ ti bezoin