Jéhovah abata ala na gbe ti dê ti ahoto

MBENI wali asigigi na kota ndapre lo wara na yanga-da ti lo mbeni ye so a rulê tere ni. Lo mû ni, lo gi ndo na tere ti lo, me lo bâ zo oko na hongo ni ape. Peut-être a yeke mbeni zo la azia ni na bï. Lo zi yanga ni kete lo bâ, na hio lo kiri na yâ ti da na lo kanga yanga-da. Mbeni ye ti gingo bê a yeke dä ape, a yeke gi ambeti ti Nzapa. Lo gbu ni na kate ti lo, lo tene mbeni sambela na yâ ti bê ti lo ti kiri singila na Jéhovah ndali ti pendere kobe ti yingo so.

Amara ti ye tongaso asi lani na Allemagne na yâ ti angu so aga na peko ti ngu 1930. Na peko ti so aNazi amû kodoro na ngu 1933, a kanga lege na kusala ti aTémoin ti Jéhovah na ando mingi na yâ ti kodoro ni. Richard Rudolpha so fadeso ayeke na ngu 100 na ndo ni atene: ‘Lani, e hinga biani so fango tënë so awakua ti Jéhovah ayeke fa na ndo ti lo nga na iri ti lo, zo alingbi ti kanga lege na ni ape. Ambeti ti e, aTémoin ti Jéhovah, la amû maboko na e mingi ti manda Bible nga ti fa tënë. Me ngbanga ti so akanga lege lani na kusala ti e, a yeke ngangu ti wara ambeti ni. E yeke hunda lani tere ti e tongana nyen la kusala ni ayeke gue na li ni.’ Kete na pekoni, Richard aga ti hinga so lo lingbi ti sara mbeni ye ti mû lege na aita ti wara ambeti na mbeni lege so ala yeke sara ka ape. Lo yeke sara ni na gbe ti dê ti ahoto.​—aJu. 9:36.

LEGE SO AZO TI LIKISI AYEKE HON DÄ

Tongana mo fâ ngu ti Elbe (wala Labe) mo yeke wara ambeni hoto (Giant Mountains) so ayeke fadeso na popo ti République tchèque nga na Pologne. Atâa so yongo ti ahoto so asara gi mètre 1 600 tongaso, a yeke ndo so dê ayeke dä mingi na Europe. Neige so asara mètre ota akanga ndo ti ahoto ni teti anze omene tongaso. Azo so abâ ti ala ni tongana mbeni kete ye na ala gue kâ, ala lingbi ti tingbi na akota brouillard so alingbi ti mû li ti ahoto ni kue gi hio tongaso.

Teti angu mingi, ahoto so aga tongana katikati na popo ti akete kodoro, aroyaume nga na agbata. A yeke nzoni ti tene zo ahon na ndo ti ahoto so ape nga a yeke ngangu ti gue kâ ti bata ndo ni. Kozo, azo mingi ayeke hon na akungba wala aye ti tengo ni na hondengo ni na yâ ti ahoto so. Na yâ ti angu so aga na peko ti ngu 1930, na ngoi so ahoto so akangbi popo ti Tchécoslovaquie na Allemagne, aTémoin ti Jéhovah aleke ti komanse ti hon na alege ti yâ ti ahoto so, so azo so ayeke sara ye na likisi ahon dä mbeni pëpe. Ala leke ti hon na alege ni so ti sara nyen? Ti gue na ndo so ala lingbi ti wara ambeti ti e dä ti ga na ni na aita. Richard so ade maseka ayeke nga na popo ti aita ni.

ATAMBELA SO ALINGBI TI SARA SI ZO AWARA SIONI

Richard atene: “Na anda yenga, e gue na mbage ti ahoto so, e kangbi tere ti e mbasambala tongaso na yâ ti agroupe nde nde e yü bongo na poro tongana azo so ayeke gue na yongoro tambela. Ti londo na mbage ti Allemagne, e sara ngbonga ota tongaso ti hon na yâ ti ahoto ni ti si na Špindlerův Mlýn”, mbeni ndo so azo mingi ayeke gue na vacance dä so ayo kilomètre 16 tongaso na République tchèque. Na ngoi ni lani, mingi ti azo ti kodoro ti Allemagne alango na ndo ni so. Mbeni oko ayeke lani mbeni zo ti fango yaka so amä tere nzoni mingi na aita ni. Zo ti fango yaka ni ague na mbeni gbata so ayeke nduru na ndo so lo yeke dä ti yô acarton ti ambeti ti e na yâ ti mbeni charrette so ambarata la ayeke gboto ni. A yeke yô ka azo so ayeke gue na vacance na charrette ni so. A yô ambeti ni na train na gbata ti Prague la a ga na ni. Lo yô acarton ti ambeti ni lo gue na ni na yaka ti lo na lo honde ni na yâ ti mbeni da so a yeke bata kobe ti anyama dä ti ku na aita so ayeke ga ande ti mû ni ti gue na ni na Allemagne.

Richard akiri atene: “Na ngoi so e si na yaka ni awe, e zia ambeti ni asi yâ ti abozo so e yü na peko ti e. A yeke abozo so a leke ni ti yô na aye so ane. Zo oko oko ayô ambeti so ane kilo 50.” Ala hon na ngoi so ndo avuko ti tene a bâ ala ape. Ala hon na ngoi so lâ ayeke lï na ala si na yanga-da na yanga ti ndapre. Ernst Wiesner, so ayeke lani surveillant so ague na ando nde nde na Allemagne na ngoi ni so, afa ambeni ye so aita ni asara ti tene agbu ala ape, lo tene: “Ambeni ita use ahon ti ala na devant, tongana ala wara mbeni zo, hio ala yeke za wâ ti torche na amba ti ala so ayeke na peko. Ala sara tongaso ti mû lege na aita ti ala so angbâ na peko, so ayo na ala mètre 100 tongaso, ti honde tere ti ala na yâ ti apere juska aita use so akiri aga nduru na ala na asara na ala mbeni tënë so gi ala na ala la amä yâ ni. Yenga oko oko ala yeke changé yâ ti atënë ni.” Azo ti lapolice ti Allemagne so ayü bongo ti bleu alingbi ti sara si ala wara kpale me ambeni ye nde nga alingbi ti sara si ala wara kpale.

Richard atene: “Na mbeni lakui, mbi yeke na kua mingi ti sara, tongaso, mbi gue na peko ti aita ti mbi so ahon ti ala kozo na République tchèque. Lani ndo avuko nga abrouillard ayeke dä. Mbi yeke tambela lani na gbe ti ngu so apika na glace nga dê ahon ndo ti mbi. Mbi girisa na popo ti akeke ti ngonda so ayo na nduzu mingi ape na mbi sara angbonga mingi kozo si mbi wara lege ti sigigi. Mingi ti azo so ayeke gue ti fono na yâ ti ahoto awara kuâ ngbanga ti so ala girisa. Mbi na aita ti mbi e wara tere gi na kota ndapre na ngoi so ala yeke kiri.”

Kete groupe ti aita so, so asara ye na mbeto ape so, ayeke gue lani na ndo ti ahoto so yenga oko oko teti ngu ota tongaso. Na ngoi ti dê, ala yeke zia ambeti ni na ndo ti mbeni planche so wen ayeke na gbe ni si ala pusu ni na ndo ti neige. Na ambeni ngoi, groupe ti aita 20 tongaso ayeke hon na kota lâ na alege so azo ayeke tambela ka dä ti fâ yâ ti katikati so ayeke na popo ti ahoto so. Ala yeke zia ambeni ita-wali na popo ti ala ti fa so ala yeke azo so ayeke sara sioni na zo ape. Tongana ala bâ so mbeni kpale ayeke hara ala, ambeni ayeke hon na devant na ala yeke bi achapeau ti ala na nduzu.

Nyen la aita ni asara na peko ti so ala kiri na voyage so ala sara teti alango mingi na bï? A leke ti tene a kangbi ambeti ni hio na aita. A sara ni tongana nyen? A rulê tere ni tongana ti so a yeke rulê ka na savon na a bungbi ni ndo oko, na a gue na ni na place so atrain ayeke luti dä na Hirschberg. Na pekoni, a tokua ambeti ni na ando nde nde na yâ ti Allemagne na aita ayeke kangbi ni na amba ti ala na hondengo ni tongana ti so a fa na tongo nda ti article so. Aita mingi la ayeke kangbi ambeti so na hondengo ni, tongaso tongana a hinga mbeni ye na ndo ni ayeke ga na kota kpale. Me mbeni lâ mbeni ye so ala ku tere ti ala na ni ape asi na abuba yâ ti ye so ala leke ti sara.

Na ngu 1936, azo ti lapolice awara ndo so a yeke zia ambeti ti e dä nduru na gbata ti Berlin. Na popo ti aye so ala wara, ala wara ambeti ti e so a kangbi yâ ni ota na so a rulê tere ni so mbeni zo so ayeke na Hirschberg la atokua ni me ala hinga zo ni ape. Azo ti lapolice abâ fason ti sungo mbeti ti ambeni ita. Tongaso ala wara lege ti hinga mbeni ita so amû li ni ti ga na ambeti na yâ ti kodoro ni na ala gbu lo. Ngoi kete na pekoni, ala gbu ambeni ita use, mbeni oko ayeke Richard Rudolph so ala bâ atene ala la amû li ni. Teti so aita ni ayeda so ala la aga na ambeti ni so, ambeni ngoi na pekoni ambeni ita angbâ ti sara avoyage so, so a lingbi ti sara si ala wara kpale.

YE SO E LINGBI TI MANDA

Ambeti ti e so aita ayô ni na yâ ti abozo na ndo ti ahoto si ala ga na ni amû lani maboko mingi na aTémoin ti Jéhovah so ayeke na Allemagne. Me, a yeke pëpe gi ahoto so la ayeke oko lege so aita ni ayeke hon dä lani. Ti si na ngu 1939, na ngoi so aturugu ti Allemagne amû kodoro ti Tchécoslovaquie, amara ti lege tongaso ahon lani na tere ti katikati ti kodoro ni. Na yâ ti ambeni kodoro so ayeke na tere ti Allemagne, akodoro tongana France, Pays-Bas nga na Suisse, aTémoin ti Jéhovah na ando nde nde azia fini ti ala na lê ti kuâ ti gue na ambeti na aita ti ala so a sara ye ti ngangu na ala.

Laso e lingbi ti wara ambeti ti e aTémoin ti Jéhovah tongana ti so bê ti e aye. A lingbi ti duti ati so a pika ni na masini, ati so zo alingbi ti mä ni wala ati so a zia na ndo ti Internet. Atâa mo wara afini mbeti na bungbi wala mo téléchargé ni na ndo ti site jw.org, gbu li ti mo na ndo ti aye so a sara ti tene mo wara ambeti so. Peut-être warango ambeti ni ayeke ngangu tongana ti so aita ahon na ni na bê ti bï na yâ ti ahoto so neige amû ni kue so ape, me aita mingi asara nga kua ngangu ti tene mo wara ambeti so.