Ua Tumu le Lalolagi i le Mataʻu
IA FEPUARI 26, 1993, na galulu ai le Nofoaga Tutotonu o Fefaatauaiga i le Lalolagi e 110 ona fogafale, i le Aai o Niu Ioka, ina ua pa se pomu na tatao i totonu o se taavale sa paka. Na puea ai faamanu i ofaga le faitauafe o tagata faigaluega i totonu o lifi ua pepē, po o ē sa sosola ifo i faasitepu ua matuā taai ai le asu. Na latou lagona le mataʻu lea ua taatele i le lalolagi i aso nei.
Ua matatau tagata i le tele o atunuu i pomu, ia ua matuā salalau atu i so o se nofoaga i na atunuu e pei o Aialani ma Lepanona. Ioe, e 13 pomu na pāpā i le na o le tasi lava le aso—ia Mati 12, 1993—i Pomepei, i Initia, na fasiotia ai pe ā ma le 200 tagata! Na faapea mai se tagata na matamata i ai: “Ua iai le mataʻu i Pomepei atoa.” E tusa ma le faamatalaga i le mekasini o le Newsweek, “o le taatele i so o se mea o taavale e tatao ai pomu, ua faateteleina ai le matataʻu.”
Iai Pea le Mataʻu i Mea Faaniukelea
E iai le mataʻu e faapea o masini e gaosi ai malosi faaniukelea e ono lamatia i pomu. Afai e manuia se osofaiga e faia e faaleaga ai se fale e gaosi ai malosi faaniukelea, e ono mafai ona faaleagaina ai le lē mafaitaulia o mea ma oo ai mafatiaga. O le faamaoniga o le iai o lenei mataʻu, o le taumafai lea o se tasi tamaloa e faafetoʻai lana taavale ma le alatatala mo le puipuiga i le nofoaga o Three Mile Island, lea e iai le fale e gaosi ai malosiaga faaniukilia, i le Iunaite Setete.
E toatele ua matatau ina neʻi maua e tagata taufaamataʻu ma taʻitaʻi tuinanau i le pule ni meatau faaniukelea. Ua matatau nisi ina neʻi taumafai le faitau afe o saienitisi Rusia ua leai ni galuega e faatau atu o latou tomai. E lē gata i lea, e ui lava ua uma ona faia se maliega ua taʻua o le START ma isi maliega, ua manaomia ona matuā faaitiitia auupega mataʻutia faaniukelea, o le faatinoina o na feagaiga o le a lē faamāeaina seia mavae le tele o tausaga. I le taimi nei, o loo iai pea le mataʻu e pei o se ao o loo ōpea i luga o tagata, ona e ono mafai e se tagata maelega valea ona amata faaaogā nei auupega.
Faiga Sauā, ua Faateleina ai le Mataʻu
O le faateleina o le salalau atu o faiga solitulafono sauā, ua matatau ai tagata i o latou aiga ma i ala tetele. Ua iai se fua faatatau e 23,200 tagata Amerika na tagatavaleina i le 1990. Mo se faaaoaoga, i le aai o Chicago, ona o le faateleina o le faaaogāina o le crack cocaine, na iu ai i le fasiotia pe tusa ma le 700 tagata i le tausaga. O nisi vaipanoa o nisi o aai, ua avea ma tafā o taua, ma na fasiotia ai tagata na ui latalata ane i ai, e aofia ai tamaiti, i ni fetauaiga aasa. Ua faapea mai se tasi o mekasini: “Ua vave ona faateleina faiga sauā i aai tutotonu. . . . E leai se tasi e sao mai ai, ona ua matuā faatumulia nuu uma o le Iunaite Setete i vailaau faasaina ma tagata talavou lē taupulea. I tausaga taitasi, e 1 mai le 4 aiga uma i Amerika e oo i ai se solitulafono sauā po o le gaoia o a latou mea.”—U.S.News & World Report, Oketopa 7, 1991.
O le mataʻu i le tosoteine ua faapopoleina ai fafine i ni mea e ono tutupu mai. I Falani na lipotia mai ai le faateleina o le toso teine i le 62 pasene mai le 1985 e oo i le 1990. I totonu o le ono tausaga, na faaluaina ai le tele o faiga sauā faaleituaiga i le 27,000 i Kanata. Na lipotia mai i Siamani e faapea, e tasi se faiga sauā faaleituaiga e faia i se fafine mo le taʻi fitu minute uma.
E matatau foi tamaiti mo lo latou saogalemu. Na lipotia mai e le Newsweek e faapea, i le Iunaite Setete, “ua tauaveina ai e tamaiti laiti, e oo lava i le vasega fa ma le vasega lima, ia auupega, ma ua oo ai le mataʻu i faiaʻoga ma tagata faigaluega i le ofisa o aʻoga.” Ua matuā matuiā lava le tulaga ma e faapea, ua faaaogā ai e le kuata o aʻoga tetele i itumalo i aai ni masini e aumaia ai se faailoilo pe afai o iai se auupega, ae o tamaiti talavou uamaaa foi latou, ua latou iloa se auala e sao ai mai nei masini e aumaia ai faailoilo, e ala i le faaui atu o fana i faamalama i isi.
Mataʻu i le AIDS
Ua faatoateleina pea tagata ua matatau ina neʻi pisia i le AIDS. I le na o le Iunaite Setete lava ia, e sili atu i le 230,000 ē gasegase faapena o loo iai. O le AIDS ua avea ma mafuaaga sili lona ono o le oti o tagata i le va o le 15 i le 24 tausaga le matutua. Fai mai le Newsweek: “Ua aumaia e le lumanai se faamoemoe e mataʻu ai, o le matuā sili atu lea ona salalau o le faamaʻi.”
O le maliu mai le AIDS ua faateteleina pea i tagata i matatā eseese e pei o tagata sisiva, tagata fai faafiafiaga, i ata tifaga, musika, o ē aafia i faaaliga laei, televise, i le matātā tusiata, ma isi matatā faapena. Na faapea mai se tasi lipoti, o le 60 pasene o tagata Pale i Falani mai i matātā o le fai nusipepa, o le tusiata, ma fai faafiafiaga, ua maliliu ona o le AIDS, e mai i le taʻi 25 i le 44 tausaga le matutua. Ua lipotia mai e le WHO (Faalapotopotoga o le Soifua Maloloina i le Lalolagi) e faapea, e mai le 8 miliona e oo i le 15 miliona tagata i le lalolagi aoao ua aafia i le HIV. Fai mai Dr. Michael Merson, o se faatonu o le WHO, e faapea: “Ua manino nei e faapea o le aofaiga o ē ua aafia i le HIV i le kelope atoa, ua vave lava ona faateteleina le leaga, ae maise lava i atunuu tau atiaʻe.”
O le mea moni e iai foi le mataʻu e tusa ai ma le siosiomaga ma isi foi mea e mataʻu ai. Peitai, ua lava faamatalaga ua faamalaulauina atu e faaalia manino ai e faapea, ua tumu le lalolagi i le mataʻu. Pe iai se uiga faapitoa ua faataunuuina i lenei mea? Pe mafai ea ona tatou faatalitalia e olioli i le saolotoga mai le mataʻu?
[Ē Ana le Ata i le itulau 2]
Cover photos: Left: Tom Haley/Sipa Press; Bottom: Malanca/Sipa Press
[Ē Ana le Ata i le itulau 3]
Bob Strong/Sipa Press