Ko e Anga ʻo e Vakai ʻa e Tohitapú
Teuteuʻi ʻo e Sinó—Ko e Fiemaʻu ke Fakakaukau Lelei
“KO E fakamāhikí ko e taʻofiʻanga ia ʻo e fakakaukau leleí,” ko e tohi ia ʻa ha fefine faʻu talanoa Falanisē. Ko e moʻoni, ʻi he faai mai ʻa e ngaahi senitulí, ko e fakakaukau leleí kuo ʻikai haʻane fekauʻaki ʻana ʻe taha mo e ngaahi meʻa lahi kuo fai ʻe he tangatá kiate kinautolu koeʻuhí ko e fakamāhikí. Ko e fakatātaá, ʻi ha feinga ke maʻu ʻa e kongaloto siʻisiʻi taha ʻe ala lavá, naʻe mātuʻaki kofuloto fakamanoʻo ai ʻe he kakai fefine ʻo e senituli 19 honau koná ʻo aʻu ki he ʻikai ke nau mei lava ʻo mānava. Naʻe taku ʻe he niʻihi naʻa nau aʻu ʻo kongaloto milimita ʻe 325. Ko e kakai fefine ʻe niʻihi ne hanga ʻe honau ngaahi kofuloto fakamanoʻó ʻo mātuʻaki kukuʻi honau hui-vakavaká ʻo malolo moʻoni ki honau ʻaté, ʻo tupu ai ʻa e mate.
Lolotonga ko e faʻahinga ākenga ko iá kuo fakafiefia ʻene mole atú, ko e fakamāhiki naʻá ne fakatupunga iá ʻoku kei hā lelei pē ʻi he ʻahó ni ʻo hangē ko e taimi ko iá. ʻOku kei foua pē ʻe he kau tangata mo e kau fefine ʻa e ngaahi founga faingataʻa, pea aʻu ʻo fakatuʻutāmaki, koeʻuhí ke fulihi honau fōtunga hāmai fakaenatulá. Ko e fakatātaá, ko e ngaahi fale tā-tataú mo e ngaahi fale tui fakaavaavá, ʻa ia naʻe faʻa ʻasi ʻi he ngaahi nofoʻanga ʻikai loko angalelei ʻo e sosaietí, kuo mapuna hake ia ʻi he ngaahi senitā fai fakatauʻangá mo e ngaahi tuʻakoló. Ko hono moʻoní, ʻi ha taʻu ki mui mai, ko e tā-tataú naʻe fika ono ia ʻi he pisinisi tupu vave taha fakamovetevete ʻi he ʻIunaite Seteté.
Ko e fuʻu mafuli lahi ange ʻi he ngaahi founga ʻo e teuteuʻi ʻo e sinó ʻoku toe fakautuutu mo ia, tautefito ki he kau talavoú. Ko e lahi ʻo hono fakaavaava ʻo e ngaahi kupu ʻo e sinó—kau ai ʻa e mataʻi huhú, ihú, ʻeleló, mo e kupu fakafanaú—ʻoku fakautuutu ʻene manakoá. Ki ha kulupu tokosiʻi ange, ko e fakaavaava lahi peheé kuo ʻikai toe fakamānako ia. ʻOku nau feinga kinautolu ki ha faʻahinga tōʻonga maliu lahi ange hangē ko e tutu fakaʻilonga, hifi,a mo e tā tongitongi ʻo e sinó, ʻa ia ʻoku mono ʻa e ngaahi meʻa ʻi lalo he kilí ʻo iku ai ki he avaava mo e petepete lahi fakaʻulia.
Ko ha Tōʻonga ʻi Onoʻaho
Ko e teuteuʻi pe ko hono liliu ʻo e sinó ʻoku ʻikai ko ha meʻa foʻou ia. ʻI he ngaahi konga ʻe niʻihi ʻo ʻAfilika, ko e kohi pe tā-tatau fakaeouaú kuo ngāueʻaki ia ʻi he laui senituli ke fakaʻilongaʻiʻaki ʻa e ngaahi kulupu fakafāmili pe matakali ʻe niʻihi. Ko e meʻa fakatupu-tokangá, ko e lahi ʻo e ngaahi fonua ko ení, ko e ngaahi tōʻonga peheé kuo fai ʻa e fehiʻa ki ai he taimí ni pea kuo hōloa hifo.
Ko e tā-tataú, tui fakaavaavá mo e hifi e sinó, naʻe hoko ia ʻi he taimi ʻo e Tohitapú. Naʻe faʻa lahi tahá hono tōʻongaʻaki ʻe he ngaahi puleʻanga panganí ʻi he fekauʻaki mo ʻenau lotú. ʻOku mahino, naʻe taʻofi ʻe Sihova ʻa hono kakaí, ʻa e kau Siú, mei he faʻifaʻitaki ki he kau pangani ko iá. (Livitiko 19:28) ʻI he tuʻunga ko e “kakai kanokato” ʻa e ʻOtuá tonu, naʻe maluʻi ai ʻa e kau Siú mei he ngaahi tōʻonga ololalo fakalotu loí.—Teutalonome 14:2.
Tauʻatāina Faka-Kalisitiané
Ko e kau Kalisitiané ʻoku ʻikai ke nau moʻulaloa ki he Lao ʻa Mōsesé, neongo ʻokú ne fokotuʻu mai ha ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻe niʻihi ʻoku ngāueʻaki ai pē ki he fakatahaʻanga Kalisitiané. (Kolose 2:14) ʻE lava ke nau fakaeʻa ai kinautolu ʻi loto ʻi he ngaahi ngataʻanga ʻo e tuʻunga tāú ʻi he taimi ʻoku fekauʻaki ai mo e faʻahinga teuteu ʻoku nau fili ke ʻaí. (Kaletia 5:1; 1 Timote 2:9, 10) Kae kehe, ko e tauʻatāina ko ení ʻoku ʻikai taʻefakangatangata.—1 Pita 2:16.
Naʻe tohi ʻe Paula ʻi he 1 Kolinito 6:12: “Ko e meʻa kotoa pe ʻoku ngofua kia kita, ka ʻoku ʻikai ʻaonga kotoa pe.” Naʻe mahinoʻi ʻe Paula ko ʻene tauʻatāina ʻi he tuʻunga ko ha Kalisitiané naʻe ʻikai ʻoange ai kiate ia ha ngofua ke ne fai ha meʻa pē ʻokú ne loto ki ai ʻo ʻikai fakaʻatuʻi ʻa e niʻihi kehé. Ko e ʻofa ki he niʻihi kehé naʻá ne tākiekina ʻene tōʻongá. (Kaletia 5:13) “Pea ʻoua naʻa taki taha tokanga ki heʻene meʻa aʻana pe,” ko ʻene naʻinaʻí ia, “ka ki he meʻa ʻa e kakai kehe foki.” (Filipai 2:4) Ko ʻene fakakaukau taʻesiokitá ʻoku hoko ia ko e faʻifaʻitakiʻanga tuʻu-ki-muʻa ki ha Kalisitiane pē ʻoku fakakaukau ki ha faʻahinga teuteuʻi ʻo e sinó.
Ngaahi Tefitoʻi Moʻoni Faka-Tohitapu ke Fakakaukau ki Ai
Ko e taha ʻo e ngaahi ngafa ki he kau Kalisitiané ko e malanga mo e akoʻi ʻo e ongoongo leleí. (Mātiu 28:19, 20; Filipai 2:15) ʻE ʻikai loto ha Kalisitiane ke ne fakaʻatā ha meʻa, kau ai hono fōtunga hāmaí, ke ne fakaleluʻi ʻa e niʻihi kehé mei he fanongo ki he pōpoaki ko iá.—2 Kolinito 4:2.
Lolotonga ko e ngaahi teuteu ko ia hangē ko e tui fakaavaavá pe tā-tataú ʻoku manakoaʻi nai ia ʻe he kakai ʻe niʻihi, ʻoku fiemaʻu ia ki ha Kalisitiane ke ne ʻeke hifo kiate ia, ‘Ko e hā ʻa e faʻahinga fakafeangai ʻe hanga ʻe he faʻahinga teuteu peheé ʻo langaʻi ʻi he feituʻu ʻoku ou nofo aí? ʻE fakakau fakataha ai au mo ha faʻahinga kulupu angakehe ʻo e sōsaietí? Neongo kapau ʻe fakaʻatā ia ʻe hoku konisēnisí, ko e hā ʻa e ola ʻe hanga ʻe heʻeku tui fakaavaavá pe tā-tataú ʻo fakahoko ki he niʻihi kehe ʻi loto ʻi he fakatahaʻangá? Te nau vakai ki ai ko ha fakamoʻoni ia ʻo e “laumalie ʻoku ʻo mamani”? ʻE fakatupunga nai ai ha veiveiua fekauʻaki mo ʻeku “ʻatamai leleí”?’—1 Kolinito 2:12; 10:29-32; Taitusi 2:12, NW.
ʻOku hanga ʻe he faʻahinga liliu sino ʻe niʻihi ʻo fetuku ʻa e ngaahi fakatamaki mafatukituki ki he moʻuí. Ko e tā-tatauʻaki ʻa e ngaahi hui taʻefakamaʻá kuo kaunga ia ki hono fakamafola ʻo e ʻate pupulá mo e vailasi ʻeitisí. Ko e mahamahaki ʻo e kilí ʻi he taimi ʻe niʻihi ko e maʻu ia mei he ngaahi fakalanu ʻoku ngāueʻakí. Ko e tui fakaavaavá ʻe lava ke ʻosi ha ngaahi māhina pea toki sai pea ʻe lava ke mamahi ʻi he lahi taha ʻo e taimi ko iá. ʻE lava ke nau toe fakatupunga ʻa e kona, fānoa e totó, mapuni e halanga totó, maumau e neavé, mo e ulufia lahi. Tānaki atu ki aí, ko e ngaahi founga ʻe niʻihi ʻoku ʻikai faingofua ke toe fakafoki. Ko e fakatātaá, fakatuʻunga ʻi he lahí mo e lanú, ko ha tā-tatau ʻe lava ke toʻo ia ʻi hano toutou faitoʻo huelo ʻa ia ʻoku totongi mamafa mo mamahi. Ko e tui fakaavaavá ʻe iku ki he pikipiki ʻi he kotoa ʻo e moʻuí.
Pe ʻe fili ʻe ha taha ke tali ʻa e ngaahi fakatuʻutāmaki ko ení pe ʻikai ko e fili fakafoʻituitui ia. Ka ko ha taha ʻoku kumi ke fakahōifuaʻi ʻa e ʻOtuá ʻokú ne ʻilo ko e hoko ko ia ko ha Kalisitiané ʻoku kau ki ai ʻa hono foaki kita ki he ʻOtuá. Ko hotau sinó ko e ngaahi feilaulau moʻui ia ʻoku foaki atu ki he ʻOtuá ke ne ngāueʻaki. (Loma 12:1) Ko ia ai, ko e kau Kalisitiane matuʻotuʻá ʻoku ʻikai ke nau vakai ki honau sinó ko ʻenau koloa fakaʻaufuli ia ke maumauʻi pea fakafōtunga keheʻi tavale. Tautefito ki he faʻahinga ko ia ʻoku nau taau ke takimuʻa ʻi he fakatahaʻangá, ʻoku ʻiloa kinautolu ʻi heʻenau ngaahi tōʻonga tāú, ʻatamai leleí, mo ʻenau fakakaukau leleí.—1 Tīmote 3:2, 3.
Ko hono fakatupulekina mo ngāueʻi ʻa e mafai fakakaukau kuo akoʻi faka-Tohitapú ʻe tokoniʻi ai ʻa e kau Kalisitiané ke fakaʻehiʻehi mei he ngaahi tōʻonga tōtuʻa mo fiefia-he-mamahi ʻo e māmani ko ení, ʻa ia ʻoku mātuʻaki “motu mei he moʻui ʻa e ʻOtua.” (Efeso 4:18) Te nau lava leva ai ke ʻai ʻenau fakakaukau leleí ke maama atu ʻi he ʻao ʻo e tangata kotoa pē.—Filipai 4:5.
[Fakamatala ʻi lalo]
a ʻOku ʻi ai ʻa e faikehekehe mahino ʻi he hifi koeʻuhi ko e tuʻunga fakafaitoʻó pe naʻa mo e ngaahi taumuʻa fakasanisaní, pea mo e angaʻaki hono hifi pe maumauʻi ʻa e fōtunga totonú ʻi he tokolahi ʻo e kau talavoú, tautefito ki he tamaiki fefine taʻu hongofulutupú. Ko e tuʻunga ki muí ʻoku faʻa hoko ia ko ha fakaʻilonga ʻo e māfasia lahi fakaeongo pe ngaohikoviʻi, ʻa ia ʻe fiemaʻu nai ai ha tokoni fakapalofesinale.