Fuaʻiʻakau Manakoa ʻa e Tokotaha Ngaohi Meʻa Fakanamuleleí
MEI HE TOKOTAHA-TOHI ʻĀ HAKE! ʻI ʻĪTALI
ʻOKU ʻi ai ha hisitōlia fuoloa ʻo e ngaahi meʻa fakanamuleleí. ʻI he taimi ʻo e Tohi Tapú naʻe ngāueʻaki ai ʻa e ngaahi meʻa fakanamuleleí ʻi he ngaahi ʻapí, ko e valá, mohengá pea ʻi ha sino pē ʻo ha taha naʻe lava ke ne fakatau mai ia. Ko e ngaahi meʻa ʻoku ngaohiʻaki ʻa e ngaahi meʻa fakanamuleleí ʻoku kau ki ai ʻa e ʻālosi, lolo paʻame, sinamoni mo e ngaahi sipaisi kehe.—Palovepi 7:17; Hiva ʻo e Hiva 4:10, 14.
Ko e ngaahi huhuʻa ʻoku toʻo mei he ʻakaú ʻoku kei ngāueʻaki tefito ia ʻi hono ngaohi ʻa e meʻa fakanamuleleí. Kuó ma haʻu eni ki Calabria, ko e vahefonua taupotu ki he fakatonga ʻo e muitolotolo ʻo ʻĪtalí, ke sio ʻi he feituʻu ʻoku ngaohi ai ʻa e taha ʻo e ngaahi huhuʻa peheé. ʻOku ʻikai nai te ke ʻilo ʻe koe ʻa e fuaʻiʻakau ko e bergamot, neongo ia ko e ngangatu ʻo e fuaʻiʻakaú ni ʻoku pehē ʻoku nāmuʻi ia ʻi he vahe tolu ʻe taha ʻo e meimei meʻa fakanamulelei kotoa pē ʻa e kakai fefiné ʻoku fakatau atú pea ko e vaeua ʻi he ngaahi kaloni ʻa e kakai tangatá. Tuku ke ma fakataukeiʻi koe ki he fuaʻi bergamot.
Ko e bergamot ko ha faʻahinga ia ʻo e molí ʻoku ʻikai fakatōlaú. ʻOku kamata fisi mai ia ʻi he konga ki mui ʻo Maʻasí pe ko ʻEpeleli, pea ko e ngaahi foʻi fua kili engeenga molemole, ʻa ia ko e fōlahi nai ʻo ha foʻi moli anga-maheni, ʻoku momoho ia ʻi ʻOkatopa ki Tīsema. ʻOku vakai ʻa e kau mataotao tokolahi ki he bergamot ko ha ʻakau-kolosi, pea ʻoku ʻikai loko ʻiloʻi pe naʻe muʻaki tupú ʻi fē. ʻOku ʻikai ha feituʻu ʻe tupu noaʻia ai ʻa e bergamot, pea ʻoku ʻikai lava ke tupu ia mei hono tengá. Ke ʻai ia ke tupú, ʻoku hanga ʻe he kau tō ngoué ʻo toʻo ha ngaahi huli mei he ngaahi fuʻu ʻakau ʻoku lolotonga moʻuí ʻo fakahoko ia ki ha ngaahi fuʻu ʻakau ʻo e ngaahi kalasi meimei tatau, hangē ko e laimí pe ko e moli mahí.
Ki he kau ngaohi meʻa fakanamuleleí, ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi tuʻunga makehe ia ʻa e fuaʻi bergamot kia kinautolu. Ko ha tohi ʻe taha ʻo kau ki he meʻá ni ʻoku fakamatalaʻi ai ko e huhuʻa ʻoku maʻu mei aí ʻoku ʻi ai ʻene malava hāhāmolofia ke “fio pea ʻai ke taumaʻu ʻa e ngaahi ʻalaha kehekehe, ʻo fakatahaʻi ia ki ha foʻi manongi makehe ʻe taha, pea ʻoange ha nanamu foʻou makehe ki he foʻi huʻi taki taha ʻoku fakakau ai iá.”a
Ngoueʻi ʻi Calabria
Ko e ngaahi maʻuʻanga fakamatala fakahisitōliá ʻoku fakahaaʻi ai naʻe tupu ʻa e bergamot ʻi Calabria ʻi he kamataʻanga nai ʻo e senituli hono 18 pea naʻe fakatau atu ʻe he kakai ʻo e feituʻú ʻi he taimi ki he taimi ʻa hono huhuʻá ki he kau fononga naʻe fou mai aí. Kae kehe, ko hono ngoueʻi fakakomēsialé, naʻe makatuʻunga ia ki hono ngaohi mo fakatau atu ʻa e kaloní. ʻI he 1704, naʻe ngaohi ai ʻe Gian Paolo Feminis, ko ha ʻĪtali naʻe hiki ʻo nofo ʻi Siamane, ha kaloni naʻá ne ui ko e Aqua admirabilis, pe “vai fungani.” Ko e meʻa tefito naʻe ngaohiʻakí ko e huhuʻa bergamot. Naʻe hoko ʻo ʻiloa ʻa e meʻa fakanamuleleí ni ko e eau de Cologne, “vai Kaloni,” pe kaloni, ko e tauhingoa ki he kolo naʻe ngaohi mei aí.
Ko e fuofua ʻulu bergamot naʻe tō ia ʻi Reggio ʻi he 1750 nai, pea ko e tupu lahi fakaʻulia naʻe maʻu mei hono fakatau atu ʻo e huhuʻa ʻo e bergamot naʻe fakaʻaiʻai ai ke ngoueʻi lahi ange. ʻOku fiemaʻu ki he ʻakaú ni ʻa e ʻea ʻikai fuʻu vela pe momoko ʻo tuʻu fakatonga pea fakaūū ai mei he ngaahi havili momoko mei he tokelaú, ka ʻoku ʻikai tupu lelei ia ʻi he ngaahi feliliuaki fakafokifā ʻi he māfana ʻo e ʻeá, havili lahí mo e hauhau fuoloa ʻa e ʻeá. Ko e ʻea lelei ʻoku fiemaʻú ʻoku maʻu ia ʻi ha konga fonua lausiʻi, ʻoku kilomita ʻe 5 hono fālahí pea kilomita ʻe 150 lōloa, ʻa ia ʻoku ofi ki he matāfonua taupotu ki he fakatonga ʻo e fonua lahi ʻo ʻĪtalí. Neongo ʻoku fai ʻa e ngaahi feinga ke tō ʻa e bergamot ʻi ha toe feituʻu kehe, ko ha peseti lahi ʻo hono ngaohi ʻi māmani lahí ʻoku haʻu ia mei he vahefonua Reggio. Ko e toe feituʻu kehe mahuʻinga pē taha ʻoku ʻomai mei aí ko e fonua ko Kōtevuaá, ʻi ʻAfilika.
Ko e lolo bergamot—ko ha huhuʻa lanu mata-engeenga ia—ʻoku maʻu mei hono kilí. Ko e founga motuʻa ki hono maʻu ʻa e lolo ko ení ko hono tofi ua ʻa e foʻi fuá, toʻo ʻa e kakanó, pea tatau ʻa e kilí ke fakapihi ai ki tuʻa ʻa e huhuʻá ki ha konga meʻa molū. Ko e pāuni nai ʻe 200 ʻo e bergamot naʻe pau ke ngaohi ke maʻu ai ha pāuni huhuʻa pē ʻe taha. ʻI he ʻahó ni ko e meimei huhuʻá kotoa ʻoku toʻo ia ʻe he ngaahi mīsini, ʻa ia ʻoku ngāueʻaki ki ai ʻa e ngaahi mataʻi tisi pe lola ke ne tama ʻa e kili kotoa ʻo e ngaahi foʻi fuá.
Siʻi Hono ʻIloʻí ka ʻOku Lahi Hono Ngāueʻakí
Ko e fuaʻiʻakaú ni ʻoku siʻi nai hono ʻilo ʻi tuʻa mei Calabria, ka ʻi he lau ia ʻa ha maʻuʻanga fakamatala ʻe taha, “ʻi he haʻohaʻonga ʻo e kau mataotaó, ko e bergamot ko ha foʻi lea faimana ia.” Ko e manongi hono fuá ʻoku lava ke nāmuʻi ia ʻo ʻikai ʻi he ngaahi meʻa fakanamuleleí pē kae pehē foki ki he ngaahi koloa hangē ko e koa, ʻotolono, kilimi fulu-nifo mo e ʻū kilimí. ʻI heʻene hoko ko ha meʻa fakaifó, ʻoku ngāueʻaki ʻa e huhuʻa bergamot ʻi he ʻaisikilimí, tií, ngaahi meʻa melié mo e ngaahi inú. Ko ʻene malava ke tokoni ki he fakamelomelo ʻo e kilí kuo fakakau ai ia ʻi he meʻa ʻoku ngāueʻaki ki hono ngaohi ʻo e ngaahi meʻa-teuteu milimili ki he laʻaá. Ko ʻene malava ke tāmate siemu mo e pekitīliá ʻoku ʻai ai ia ke mahuʻinga ki he ngāueʻanga huʻi-vaí ko ha meʻa tāmate siemu ʻi he tafá, faitoʻo matá mo e faitoʻo kilí. Ko e huhuʻa fatu mei he bergamot, ko ha meʻa fakafatu mālohi, ʻoku toe ngāueʻaki ia ke taʻofi ʻa e fānoa ʻa e totó mo taʻofi ʻa e fakalelé.
Kuo fakamavaheʻi ʻe he kau faiʻanalaisó ʻa e foʻi huʻi ʻe 350 nai ʻo e huhuʻa bergamot, ʻa ia ʻoku tokoni ia ki heʻene manongi makehé mo e ngaahi tuʻunga kehe lahi fau. Ko e meʻá ni kotoa ʻoku ʻi he fuaʻiʻakau pē ʻe taha!
ʻOku ngalingali naʻe ʻikai maheni ʻa e kau hiki Tohi Tapú mo e bergamot. Kae kehe, ko ha taha pē ʻokú ne tokanga ke vakaiʻi ʻa e ngaahi tuʻunga ʻo e kalasi ko eni ʻo e molí pea mo e poto ʻo hono Tokotaha-Fakatupú ʻe lava moʻoni ke ne maʻu ʻa e ʻuhinga ke fakaongo atu ai ʻa e ngaahi lea ʻa e tokotaha-tohi-sāmé: “Fakamalo ʻo Sihova: . . . ʻa e ʻakau fua.”—Sāme 148:1, 9.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Hangē pē ko e kovi ki he kakai ʻe niʻihi ʻa e ngaahi meʻa hangē ko e pōleni ʻo e mohukú pe ngaahi matalaʻiʻakaú, ʻoku kovi ki he niʻihi ʻa e ngaahi meʻa fakanamuleleí. ʻOku ʻikai ke tuʻuaki atu ʻe he ʻĀ Hake! ha faʻahinga pau ʻo e meʻa fakanamuleleí.
[Fakatātā ʻi he peesi 17]
Ko e huhuʻa ʻo e “bergamot” ʻoku toʻo ia ʻaki hono tama ʻa e kili kotoa ʻo e ngaahi foʻi fuá
[Maʻuʻanga Tā]
© Danilo Donadoni/Marka/age fotostock