“Ko ha ʻOvasia Kuo Pau ke Ne . . . Mapuleʻi-Kita”
“Ko ha ʻovasia kuo pau ke ne . . . mapuleʻi-kita.”—TAITUSI 1:7, 8, NW.
1, 2. Ko e hā ʻa e faʻifaʻitakiʻanga ʻo e fakamaʻumaʻú naʻe tokonaki mai ʻe Viliami ʻo Orange, pea ko e hā ʻa e ngaahi ola ʻaonga mei aí?
ʻOKU ʻomai ʻe he hisitōliá ha faʻifaʻitakiʻanga ʻoku taau ke tokangaʻi ʻaupito ʻo fekauʻaki mo e fakamaʻumaʻu ʻo e ngaahi ongo ʻo e lotó. ʻI he vaeuaʻanga ʻo e senituli hono 16, ko e pilinisi Hōlani kei talavou ko Viliami ʻo Orange naʻá ne kau ki ha fononga tulimanu mo Tuʻi Henelī II ʻo Falanisē. Naʻe fakahā ai ʻe he tuʻí kia Viliami ʻa e faʻufaʻu naʻá ne fai mo e tuʻi ʻo Sēpení ke fakaʻauha ʻa e kau lotu Palotisani hono kotoa ʻi Falanisē mo ia ʻi Hōlaní, pea ko hono moʻoní, ʻi he Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané hono kotoa. Naʻe pehē ʻe Tuʻi Henelī ia ko e talavou ko Viliamí ko ha tokotaha Katolika mālohi ʻo hangē pē ko iá pea ko ia ai, naʻá ne tala kotoa ʻa e fakaikiiki ki he fefonotakí kiate ia. Naʻe mātuʻaki fakalilifu lahi kia Viliami ʻa e meʻa naʻá ne fanongo ki aí koeʻuhi he ko e tokolahi ʻo hono ngaahi kaungāmeʻa ofi tahá ko e kau Palotisani, ka naʻe ʻikai te ne ʻai ke hā ʻa e anga ʻo ʻene ongoʻí, ka naʻá ne fakahā ʻa e mahuʻingaʻia lahi ʻi he ngaahi fakaikiiki hono kotoa pē naʻe tala ange ki ai ʻe he tuʻí.
2 Kaekehe, ʻi he faingamālie vave taha naʻe maʻu ʻe Viliami, naʻá ne fai ha ngaahi faʻufaʻu ke fakataʻeʻaongaʻi ʻa e fefonotakí, pea naʻe iku ʻa e meʻa ko ʻení ʻo fakatauʻatāinaʻi ai ʻa Hōlani mei he pule Faka-Katolika Faka-Sēpení. Koeʻuhi naʻe malava ʻe Viliami ke ngāueʻaki ʻa e mapuleʻi-kita ʻi heʻene ʻuluaki fanongo ki he fefonotakí, naʻe hoko ai ia ʻo ʻiloa ko “Viliami ko e Fakalongolongo.” Naʻe fuʻu lavameʻa fau ʻa Viliami ʻo Orange ʻa ia ʻoku fakahā ai kiate kitautolu: “Ko e tokotaha ia naʻá ne fokotuʻu moʻoni ʻa e tauʻatāina mo e tuʻu-ki-muʻa ʻo e lepupelika ʻo Hōlaní.”
3. Ko hai ʻokú ne maʻu ʻaonga ʻi hono ngāueʻaki ʻe he kau mātuʻá ʻa e mapuleʻi-kitá?
3 Koeʻuhi ko e tuʻunga ʻo ʻene fakamaʻumaʻú, naʻe ʻaonga lahi fakatouʻosi kia Viliami ko e Fakalongolongó tonu mo hono kakaí. ʻI ha founga meimei tatau mo ia, ʻoku totonu ke fakahāhā ʻi he ʻahó ni ʻe he kau mātuʻa, pe kau ʻovasia Kalisitiané, ʻa e fua ʻo e laumālie māʻoniʻoní ko e mapuleʻi-kitá. (Kalētia 5:22, 23) ʻI hono ngāueʻaki ʻa e ʻulungaanga ko ʻení, ʻoku nau maʻu ai ʻa e ʻaonga fakatouʻosi kiate kinautolu mo e ngaahi fakatahaʻangá. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko e ʻikai ke ngāueʻaki ʻa e mapuleʻi-kitá ʻe kinautolú ʻe lava ke hoko ai ha maumau ʻe taʻe ala mafakafuofua.
Ko e Mapuleʻi-Kitá—Ko ha Meʻa ʻOku Mātuʻaki Fiemaʻu ki he Kau Mātuʻá
4. Ko e hā ʻa e akonaki ʻa e ʻapositolo ko Paulá ʻokú ne fakamamafaʻi ʻa e fiemaʻu ki he kau mātuʻá ke nau ngāueʻaki ʻa e mapuleʻi-kitá?
4 Ko Paulá ko ha tokotaha ia ʻo e kau mātuʻá, naʻe mahino kiate ia ʻa e mahuʻinga ʻo e mapuleʻi-kitá. ʻI heʻene akonakiʻi ʻa e kau mātuʻa naʻa nau haʻu kiate ia mei ʻEfesoó, naʻá ne tala ange kiate kinautolu: “Ko ia mou lamasi kimoutolu, mo e fanga sipi kotoa.” ʻI he kau ai mo e ngaahi meʻa kehé, ko e lamasi kinautolú naʻe kau ai mo e fiemaʻu ke ngāueʻaki ʻa e mapuleʻi-kitá, ke tokangaʻi honau ʻulungaangá. ʻI heʻene tohi kia Tīmoté, naʻe ʻai ai ʻe Paula ʻa e poini tatau pē, ʻo ne pehē: “Lamalama kiate koe mo e meʻa ʻoku ke akoʻaki.” Naʻe fakahā ʻe he akonaki peheé ʻa e lāuʻilo ʻa Paula ki he hehema fakaetangata ʻa e niʻihi ke nau tokanga lahi ange pē ki hono fai ʻa e malangá ʻi hono fai ʻa e meʻa ʻoku nau malangaʻakí. Ko ia ai, naʻá ne fuofua fakamamafaʻi ʻa e fiemaʻu ke fai ha tokanga kiate kinautolu tonu.—Ngāue 20:28; 1 Tīmote 4:16.
5. ʻOku anga-fēfē ʻa hono fakanofo ʻa e kau mātuʻa Kalisitiané, pea ko e fē ʻi he Tohitapú ʻoku hā ai ʻa e fakamatala ʻo kau ki he ngaahi fiemaʻu kiate kinautolú?
5 ʻI he faai mai ʻa e ngaahi taʻu lahi, kuo fakaʻaʻau ke mahino ange ʻa e ngafa faka-Tohitapu ʻo e kau mātuʻá. ʻI he ʻahó ni, ʻoku tau sio ʻoku fakanofo ʻa e kau mātuʻá ki he tuʻunga ko iá. ʻOku fakanofo ʻa e kau mātuʻá ʻe he Kulupu Pule ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová pe ko hono kau fakafofonga fakahangatonu. Pea ko e kulupu ko iá, ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa e “tamaioeiki agatonu mo boto.” (Mātiu 24:45-47, PM) Ko e ngaahi fiemaʻu ke hoko ko ha ʻovasia, pe ha mātuʻa Kalisitiané, kuo ʻomai ia tautefito pē ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻi he 1 Tīmote 3:1-7 mo e Taitusi 1:5-9.
6, 7. Ko e hā ʻa e ngaahi fiemaʻu tonu ki he kau mātuʻá ʻoku fiemaʻu ai ʻa e mapuleʻi-kitá?
6 Naʻe pehē ʻe Paula ʻi he 1 Tīmote 3:2, 3 ko ha ʻovasia kuo pau ke fakanānā ʻa ʻene ngaahi tōʻongá. Ko e meʻa ko ʻení pea mo e fiemaʻu ki ha mātuʻa ke ne anga-maaú ʻoku fiemaʻu ki ai ʻa e ngāueʻaki ʻo e mapuleʻi-kitá. Ko ha tangata ʻoku taau ke hoko ko ha ʻovasia ʻoku ʻikai ko ha tokotaha faʻa tā pea ʻoku ʻikai ke anga-fakaaoao. Ko e ngaahi ʻulungaanga ko ʻení ʻoku toe fiemaʻu foki ai ki ha mātuʻa ke ne ʻai ke mapuleʻi-kita. ʻIkai ko ia pē, kuo pau ke ngāueʻaki ʻa e mapuleʻi-kitá ʻe ha mātuʻa kae ʻoua ʻe hoko ko ha tokotaha konā mo uatau, pea nofo ki he uainé.—Sio ki he ngaahi fakamatala ʻi lalo ʻo e 1 Tīmote 3:2, 3, NW.
7 Naʻe fakamatala tonu ʻe Paula ʻia Taitusi 1:7, 8, NW, ʻo pehē kuo pau ke mapuleʻi-kita ha ʻovasia. Kaekehe, fakatokangaʻi ʻa e lahi ʻo e ngaahi fiemaʻu kehe kuo fakahokohoko ʻi he ongo veesi ko ʻení ʻoku ʻi ai hono kaunga ki ai ʻa e mapuleʻi-kitá. Ko e fakatātā, ko e ʻovasiá kuo pau ke ʻatā ia mei he lauʻi, ʻio, ʻoku ʻikai taau ke valokiʻi ia. ʻOku pau, ʻe ʻikai lava ke aʻusia ʻe ha mātuʻa ʻa e ngaahi fiemaʻu ko ʻení kaeʻoua kuó ne ngāueʻaki ʻa e mapuleʻi-kitá.
ʻI he Feangai mo e Niʻihi Kehé
8. Ko e hā ʻa e ngaahi ʻulungaanga ʻoku fiemaʻu ki he kau mātuʻá ʻi he fai ʻo ha akonaki ʻoku fakamamafaʻi ai ʻa e fiemaʻu ʻo e mapuleʻi-kitá?
8 ʻOku ʻikai ke ngata ai, ko ha ʻovasia kuo pau ke ne anga-kātaki mo kātaki-fuoloa ʻi he feangai mo e kaungātuí, pea ʻoku fiemaʻu heni ʻa e mapuleʻi-kitá. Ko e fakatātā, ʻoku tau lau ʻia Kalētia 6:1: “Kainga, neongo pe ʻe puke nima ha taha lolotonga ʻene fai ha kovi; ka ko kimoutolu, ʻa e kau fakalaumalie [tautefito ki he kau mātuʻá], mou faitoʻo ki ha taha pehe ʻo angafakaalaala [anga-malū, NW]; pea ke vakai kiate koe naʻa ʻiloange ʻe ʻahiʻahiʻi mo koe foki.” ʻOku fiemaʻu ʻa e mapuleʻi-kita kae fakahāhā ʻa e laumālie ʻo e anga-malū. Fekauʻaki mo e meʻa ko iá, ʻoku toe kau foki ʻa e mapuleʻi-kita ʻi he fai ʻo ha vakavakai kiate kita. ʻOku pehē pē, ʻi he fiemaʻu ha tokoni mei ha taha ʻo e kau mātuʻá ki ha taha ʻokú ne faingataʻaʻia, ʻoku mahuʻinga ʻaupito ʻa e mapuleʻi-kitá. Tatau ai pē pe ko e hā ʻa e fakakaukau nai ʻa e tokotaha ʻo e kau mātuʻá ki he tokotaha ko iá, kuo pau ke ne anga-ʻofa, mo anga-kātaki, mo fakaʻatuʻi. ʻI he lelei ange ke ʻoua ʻe vave pē ke fai ha fakahinohino ki ai, ko e tokotaha ʻo e kau mātuʻá kuo pau ke ne fie fanongo pea ke ne tohoaki mei he tokotaha ko iá ʻa e meʻa ʻokú ne faingataʻaʻia moʻoni aí.
9. Ko e hā ʻa e akonaki ʻoku totonu ke manatuʻi ʻe he kau mātuʻá ʻi he feangai mo e ngaahi tokoua ʻoku meimei vale ʻi he loto-moʻuá?
9 ʻOku feʻungamālie ʻa e akonaki ʻia Sēmisi 1:19 tautefito ʻi he feangai mo e kakai ʻoku meimei vale ʻi he loto-moʻuá: “ʻOku mou lāuʻilo pe, siʻoku kainga ʻofeina: ka ke vave ʻa e tangata fuape he fanongo, kae fakatotoka ki he lea, pea fakatotoka ki he ʻita.” ʻIo, kuo pau ke tokanga ʻa e tokotaha ʻo e kau mātuʻá ke ʻoua te ne toe tali ʻaki atu pē ʻi he founga tatau pē mo ia kuo fai mai, tautefito ʻi ha fetaulaki mo e ʻitá pe ngaahi tōʻonga fakaeongo. ʻOku fiemaʻu ʻa e mapuleʻi-kitá ke ʻoua ʻe taliʻaki ʻa e ngaahi lea ʻita koeʻuhi ko e anga ʻo e ongó ʻaki ʻa e ngaahi lea ʻita tatau, ke ʻoua ʻe “totongi ʻene kovi ʻaki ʻa e kovi.” (Loma 12:17) Ko e toe tali ʻaki atu pē ʻi he founga tatau pē mo ia kuo fai maí ʻokú ne ʻai ʻe ia ʻa e tuʻunga ʻoku koví ke toe kovi ange. Ko ia ʻoku toe ʻomai heni ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá ki he kau mātuʻá ha fakahinohino lelei ʻaupito, ʻo fakamanatu kiate kinautolu “ko e tali malū ʻoku lolou ai ʻa e houhau.”—Palōvepi 15:1.
Mapuleʻi-Kita ʻi he Ngaahi Fakataha ʻa e Kau Mātuʻá mo e Ngaahi Fakataha Fakaefakamaaú
10, 11. Ko e hā ʻa e meʻa kuo hoko ʻi he ngaahi fakataha ʻa e kau mātuʻá, ʻo hā mei ai ʻa e fiemaʻu ʻo e mapuleʻi-kitá ʻi he ngaahi tuʻunga peheé?
10 Ko ha tafaʻaki ʻe taha ʻoku fiemaʻu ke tokanga ki ai ʻa e kau ʻovasia Kalisitiané ke nau ngāueʻaki ai ʻa e māpuleʻi-kitá ko e lolotonga ʻa e ngaahi fakataha ʻa e kau mātuʻá. ʻI he taimi ʻe niʻihi ʻoku fiemaʻu ʻa e mapuleʻi-kita lahi ʻaupito ke lea atu ʻi he anga-mokomoko koeʻuhi ko e meʻa fekauʻaki mo e moʻoní mo e fakamaau totonú. ʻOku toe fiemaʻu foki ʻa e mapuleʻi-kitá ke fakaʻehiʻehi ai mei he feinga ke puleʻi ʻa e fetalanoaʻakí. ʻI he hehema pehē ʻe ha tokotaha ʻo e kau mātuʻá, ʻe fakahā ʻe ha tokotaha kehe ʻo e kau mātuʻá ʻa e anga-ʻofa ʻi heʻene fai ha akonaki kiate ia.—Fehoanaki mo 3 Sione 9.
11 ʻOku ʻikai ke ngata ai, ka ʻi he ngaahi fakataha ʻa e kau mātuʻá, ʻe hehema nai ha tokotaha ʻo e kau mātuʻa ʻoku fuʻu tōtuʻa ʻa ʻene fakamātoató ke ne fuʻu loto-tāngia, pea aʻu ʻo ne ʻai ke leʻo lahi ʻa hono leʻó. Ko ha fakaeʻa lahi ē ʻe he ngaahi tōʻonga peheé ʻa e ʻikai ke ʻi ai ʻa e mapuleʻi-kitá! Ko hono moʻoní ʻoku fepaki ia mo e meʻa ʻoku ʻaonga kiate kitá ʻi he founga ʻe ua. ʻI he tafaʻaki ʻe taha, fakatatau ki hono lahi ʻo e mole ʻa e mapuleʻi-kitá mei he tokotaha ko iá, te ne fakavaivaiʻi pē ʻe ia hono tuʻungá ʻaki ʻene fakaʻatā ʻene ongoʻí ke ne ʻufiʻufi ʻa e fakakaukau lelei. ʻI he toe tafaʻaki ʻe tahá, fakatatau ki hono lahi ʻo e loto-tāngia ʻa ha tokotaha, ʻokú ne faʻa ʻai ke loto-mamahi pe loto-tāufehiʻa ange ki ai ʻa hono kaungāmātuʻá. ʻIkai ko ia pē, ka ʻo kapau ʻe ʻikai ke tokanga ʻa e kau mātuʻá, ʻe fakatupunga ʻe he ngaahi faikehekehe lahi ʻo e anga ʻo e fakakaukaú ʻa e mavahevahe ʻiate kinautolu. ʻE hoko ai ha maumau ʻiate kinautolu tonu pea pehē ki he fakatahaʻangá.—Fehoanaki mo Ngāue 15:36-40.
12. ʻI he fehangahangai mo e ngaahi tuʻunga fē kuo pau ai ke tokanga ʻa e kau mātuʻá ke nau ngāueʻaki ʻa e mapuleʻi-kitá?
12 ʻOku fiemaʻu lahi foki ki he kau mātuʻá ʻa e mapuleʻi-kitá ke fakaʻehiʻehi ai mei he filifilimānakó pe ngāuehalaʻaki ʻa honau mafaí. ʻOku fuʻu faingofua ke fakavaivai ki he fakatauelé, ke tuku ke tākiekina ʻete leá pea mo ʻete meʻa te te faí ʻe he fakakaukau fakaetangata taʻehaohaoá! Kuo tā tuʻo lahi mo e ʻikai ke fai ha ngāue papau ʻe he kau mātuʻá ʻi hono ʻilo ʻoku halaia ha taha ʻo ʻenau fānaú pe ko ha kāinga kehe fekauʻaki mo ha ʻulungaanga kovi. ʻI he ngaahi tuʻunga peheé ʻoku fiemaʻu ai ʻa e mapuleʻi-kitá koeʻuhi ke ʻoua ʻe ʻai ʻa e felāveʻi ʻi he totó ke ne fakafaingataʻaʻiaʻi ʻa e fakamaau totonú.—Teutalōnome 10:17.
13. Ko e hā ʻoku fiemaʻu ai ʻa e mapuleʻi-kitá ki he kau mātuʻá tautefito ʻi he ngaahi fakataha fakaefakamaaú?
13 Ko ha tuʻunga ʻe taha ʻa ia ʻoku mahuʻinga ʻaupito ai ʻa e mapuleʻi-kitá ko e fai ha fakataha fakaefakamaau. Kuo pau ke ngāueʻaki ha mapuleʻi-kita lahi ʻaupito ʻe he kau mātuʻá koeʻuhi ke ʻoua naʻa fuʻu hulu ʻa hono tākiekina kinautolu ʻe heʻenau ngaahi ongoʻí. ʻOku totonu ke ʻoua ʻe fuʻu ueʻingofua kinautolu ʻi ha tangi ʻa ha tokotaha. ʻI he taimi tatau pē, kuo pau ke tokanga ha tokotaha ʻo e kau mātuʻá ke ʻoua ʻe mole ʻa ʻene anga-mokomokó ʻi hono fai ha ngaahi tukuakiʻi mo ha ngaahi lauʻikoviʻi kiate ia, ʻa ia ko e meʻa ʻe hoko nai ʻi ha feangai mo e kau tafoki mei he moʻoní. ʻOku feʻungamālie heni ʻa e ngaahi lea ʻa Paulá: “Ko e tamaioʻeiki ʻa e ʻEiki ʻoku ʻikai tāu ke ne fakakikihi, kaekehe ke ne angalelei [anga-fakaalaala, NW] ki he kakai kotoa pe.” ʻOku fiemaʻu ʻa e mapuleʻi-kitá ki hono ngāueʻaki ʻa e anga-fakaalaala lolotonga ʻa e faingataʻá. ʻOku hoko atu ʻe Paula ke fakahā “ko e tamaioʻeiki ʻa e ʻEiki” kuo pau “ke ne makataki ʻa e kovi: ke ne fai angamalū ʻene tautea ʻa kinautolu ʻoku fakatauʻilea.” ʻOku fiemaʻu ʻa e mapuleʻi-kita lahi kae fakahāhā ʻa e anga-malū pea ke fakamaʻumaʻu kita ʻi he fekuki mo e fakafepaki tuʻú.—2 Tīmote 2:24, 25.
Mapuleʻi-Kita ʻi he Feangai mo e Tuofāfine Kalisitiané
14. Ko e hā ʻa e akonaki lelei ʻoku totonu ke tokanga ki ai ʻa e kau mātuʻá ʻi heʻenau feangai mo e ngaahi tuofāfiné?
14 Kuo pau ke tokanga tōtōivi ʻa e kau mātuʻá ke nau ngāueʻaki ʻa e mapuleʻi-kitá ʻi he feangai mo e ngaahi tuofāfiné. ʻOku ʻikai ke fakapotopoto ki ha tokotaha ʻo e kau mātuʻá ke ne fai ha ʻaʻahi fakaetauhisipi ʻe ia tokotaha pē ki ha tuofefine. ʻOku totonu ke ʻalu ʻa e tokotaha ʻo e kau mātuʻá mo ha tokotaha kehe ʻo e kau mātuʻá pe ko ha sevānti. Koeʻuhi naʻe mahino nai kia Paula ʻa e palopalema ko ʻení, naʻá ne akonakiʻi ai ʻa e tokotaha ʻo e kau mātuʻá ko Tīmote ʻo ne pehē: “Fai . . . ki he kau fineʻeiki ʻo hange ko hoʻo faʻe; ki he kau finemui ʻo hange ko ho tuofefine, ʻo matuʻaki angamaʻa.” (1 Tīmote 5:1, 2) Kuo fakatokangaʻi ʻa e kau mātuʻa ʻe niʻihi kuo nau hili honau nimá ki ha tuofefine ʻo hangē ko ia ko e fai ʻa ha tamai. Ka ʻoku malava ke kākaaʻi nai ai kinautolu pē, he ko ha ongo fakaemanako ʻokú ne fakatupunga nai ha tōʻonga pehē kae ʻikai ko e ʻofa fakaetokoua ʻoku maʻa faka-Kalisitiane.—Fehoanaki mo 1 Kolinitō 7:1.
15. ʻOku anga-fēfē ʻa hono fakaeʻa ʻe ha meʻa naʻe hoko ʻa e manukiʻanga ki he huafa ʻo Sihová ʻe lava ke hoko ʻi he ʻikai ke ngāueʻaki ʻe ha tokotaha ʻo e kau mātuʻá ʻa e mapuleʻi-kitá?
15 Ko ha maumau lahi ē kuo hoko ki he moʻoní koeʻuhi ko e kau mātuʻa ʻe niʻihi naʻe ʻikai te nau ngāueʻaki ʻa e mapuleʻi-kitá ʻi heʻenau ngaahi feangai mo e ngaahi tuofāfine ʻi he fakatahaʻangá! ʻI he ngaahi taʻu siʻi kuo maliu atú, naʻe tuʻusi ai ha tokotaha ʻo e kau mātuʻá koeʻuhi naʻá ne fai ʻa e tono mo ha tuofefine Kalisitiane ʻa ia ko hono husepānití naʻe ʻikai ko ha tokotaha ʻo e Kau Fakamoʻoní. ʻI he pō pē ko ia naʻe fakahā ai ʻa e tuʻusi ʻo e tokotaha ʻo e kau mātuʻá ki muʻá, naʻe hū mai ʻa e husepāniti loto-mamahí ki he Kingdom Hall mo ha meʻafana laifolo ʻo fanaʻi ʻa e ongo faihalá. Naʻe ʻikai ke mate ha tokotaha ʻiate kinaua, pea naʻe vave ʻa hono toʻo ʻa e meʻafaná meiate ia, ka ʻi he ʻaho hono hokó ko ha nusipepa lahi taha hono laú naʻá ne fakahā ʻi he ʻuluaki peesí pē ʻa e ongoongo ʻo kau ki he ‘fana ʻi ha fale lotu.’ Ko ha manukiʻanga lahi ē ne hoko ki he fakatahaʻangá pea mo e huafa ʻo Sihová koeʻuhi ko e ʻikai ke ngāueʻaki ʻe he tokotaha ko ia ʻo e kau mātuʻá ʻa e mapuleʻi-kitá!
Mapuleʻi-Kita ʻi he Ngaahi Tafaʻaki Kehe
16. Ko e hā kuo pau ai ke tokanga ʻa e kau mātuʻá ke nau ngāueʻaki ʻa e mapuleʻi-kitá ʻi hono fai ha malanga fakahāhā?
16 ʻOku toe fiemaʻu lahi foki ʻa e mapuleʻi-kitá ʻi he fai ʻe ha tokotaha ʻo e kau mātuʻá ha malanga fakahāhā. Ko e tokotaha malanga fakahāhaá ʻoku totonu ke ne hoko ko ha sīpinga ia ʻo e loto-maʻu mo e loto-fiemālie. Ko ha niʻihi ʻoku nau feinga ke fakafiefiaʻi ʻa ʻenau kau fanongó ʻaki ha ngaahi fakamatala fakakata ʻa ia ko hono taumuʻá pē ke fai ai ha kata. ʻOku fakahā nai ʻe he meʻá ni ʻa e fakavaivai ki he fakatauele ke fakafiemālieʻi ʻa ʻenau kau fanongó. Ko e moʻoni, ko e fakavaivai kotoa pē ki he fakatauelé ko e ʻikai ia ke mapuleʻi-kitá. ʻE lava ke pehē ko e ʻikai ke tauhi ki he taimi ʻo ha malanga ʻoku hā mei ai ʻa e ʻikai ke mapuleʻi-kitá, pea taʻefeʻunga foki ʻa e teuteu ki aí.
17, 18. Ko e hā ʻa e kaunga ʻo e mapuleʻi-kitá ʻi hano ʻai ʻe ha mātuʻa ke mafamafatatau ʻa hono ngaahi fatongia kehekehé?
17 Ko e kotoa ʻo e kau mātuʻa ngāue mālohí kuo pau ke nau fekuki mo e pole ke ʻai ke mafamafatatau ʻa e ngaahi fiemaʻu kehekehe ʻoku hoko ki honau taimí mo honau iví. ʻOku fiemaʻu ki ai ʻa e mapuleʻi-kitá kae tuʻu maʻu ʻi he tuʻunga mafamafatataú. Kuo fuʻu tokanga fau ʻa e kau mātuʻa ʻe niʻihi ki he ngaahi fiemaʻu ʻa e fakatahaʻangá ʻo nau taʻetokanga ai ki honau ngaahi fāmilí. Ko ia, ʻi hano fakahā ʻe ha tuofefine ʻe taha ki ha uaifi ʻo e tokotaha ʻo e kau mātuʻá ʻo kau ki he ʻaʻahi fakaetauhisipi lelei naʻe fai ange ʻe hono husepānití kiate ia, naʻe pehē ʻe he uaifi ʻo e tokotaha ʻo e kau mātuʻa ko iá: “ʻOku ou fakaʻamu ange ke ne fai mai kiate au ha ʻaʻahi fakaetauhisipi pehē ʻi ha taimi!”—1 Tīmote 3:2, 4, 5.
18 ʻOku toe fiemaʻu foki ki ha tokotaha ʻo e kau mātuʻá ʻa e mapuleʻi-kitá ke ʻai ke mafamafatatau ʻa e taimi ʻokú ne ngāueʻaki ki he ako fakafoʻituituí mo ia ʻokú ne ngāueʻaki ki he ngāue fakamalangá pe ʻi he ngaahi ʻaʻahi fakaetauhisipí. Koeʻuhi ko e meʻa kākā ka ko e loto ʻo e tangatá, ʻoku faingofua ʻaupito ki ha tokotaha ʻo e kau mātuʻá ke ne fakamoleki ʻa e taimi lahi ange ʻi he meʻa ʻokú ne pehē ʻoku fakafiemālie tahá. Kapau ʻokú ne saiʻia ʻi he ngaahi tohí, ʻe lava ke ne fakamoleki lahi ange ʻa e taimí ʻi he ako fakafoʻituituí. Kapau ʻokú ne pehē ko e ngāue fakamalanga fale-ki-he-falé ʻoku kiʻi faingataʻa, te ne feinga nai ke ʻai ha ngaahi kalofanga ki hono liʻaki iá ʻaki haʻane fai ha ngaahi ʻaʻahi fakaetauhisipi.
19. Ko e hā ʻa e fatongia ʻoku maʻu ʻe he kau mātuʻá ʻoku fakamamafaʻi ai ʻa e fiemaʻu ʻo e mapuleʻi-kitá?
19 Ko e fatongia ke tauhimaʻu ʻa e meʻa ʻoku fakapulipulí ʻoku toe fiemaʻu ai foki ke tokanga ha tokotaha ʻo e kau mātuʻá ke ngāueʻaki ʻa e mapuleʻi-kita tuʻumaʻu. ʻOku feʻungamālie heni ʻa e akonaki: “Kae ʻoua ʻe fakaha ai ʻa e meʻa ne tala fufu ʻe ha taha kehe.” (Palōvepi 25:9) Kuo hā mei he meʻa kuo hokosia ko e taha nai ʻeni ʻi he ngaahi fiemaʻu kuo maumauʻi lahi taha ʻe he kau mātuʻá. Kapau ʻoku maʻu ʻe he tokotaha ʻo e kau mātuʻá ha uaifi ʻoku fakapotopoto mo anga-ʻofa ʻa ia ʻoku ʻi ai ʻena fetuʻutaki lelei, ʻe ʻi ai pē ha hehema nai ke ne fetalanoaʻaki pe ke ne lave ki ha ngaahi meʻa ʻoku fakapulipuli. Ka ʻoku taʻetotonu ʻeni pea mo mātuʻaki taʻefakapotopoto ʻaupito. Ko e ʻuluaki meʻá, ʻokú ke lavakiʻi ai ʻa e falala ʻa ha taha. ʻOku haʻu ki he kau mātuʻá ʻa e ngaahi tokoua mo e ngaahi tuofāfine fakalaumālié ʻo tala kiate kinautolu ʻenau meʻa fakapulipuli koeʻuhi ʻoku nau falala ko e meʻa ko iá ʻe mātuʻaki hoko ko e meʻa fakapulipuli. Ko hono fakahā ʻa e ngaahi meʻa fakapulipulí ki hoto uaifí ʻoku hala, taʻefakapotopoto, mo toe taʻeʻofa koeʻuhi he ʻoku hoko ai ʻa e meʻa ko iá ko ha kavenga ʻoku ʻikai fiemaʻu kiate ia.—Palōvepi 10:19; 11:13.
20. Ko e hā ʻoku fuʻu mahuʻinga ai ki he kau mātuʻá ke nau ngāueʻaki ʻa e mapuleʻi-kitá?
20 ʻOku ʻikai ke toe fehuʻia, ko e mapuleʻi-kitá ʻoku fuʻu mahuʻinga ʻaupito, tautefito ki he kau mātuʻá! Koeʻuhi kuo tuku kiate kinautolu ʻa e monū ke takimuʻa ʻi he lotolotonga ʻo e kakai ʻa Sihová, ʻoku lahi ange ʻa e fakamatala te nau fai ki he ʻOtuá. Koeʻuhi kuo lahi ʻa e meʻa kuo tuku kiate kinautolú, ʻe lahi ʻa e meʻa ʻe fiemaʻu meiate kinautolú. (Luke 12:48; 16:10; fehoanaki mo Sēmisi 3:1.) Ko e monū mo e fatongia ia ʻo e kau mātuʻá ke fokotuʻu ha faʻifaʻitakiʻanga lelei ki he niʻihi kehé. ʻIkai ko ia pē, ko kinautolu kuo fakanofo ko e kau mātuʻá ʻoku nau ʻi ha tuʻunga ke fai ha lelei lahi ange pe ha maumau lahi ange ia ʻi he niʻihi kehé, ʻo faʻa makatuʻunga pē pe ʻoku nau ngāueʻaki ʻa e mapuleʻi-kitá pe ʻikai. Tā neʻineʻi ke pehē ʻe Paula: “Ko ha ʻovasia kuo pau ke ne . . . mapuleʻi-kita.”
ʻOkú Ke Manatuʻi?
◻ Ko e hā ʻa e ngaahi fiemaʻu faka-Tohitapu ki he kau mātuʻá ʻoku hā mei ai kuo pau ke nau ngāueʻaki ʻa e mapuleʻi-kitá?
◻ Ko e hā ʻoku fiemaʻu ai ʻa e mapuleʻi-kitá ki he kau mātuʻá ʻi he feangai mo e kaungātuí?
◻ ʻOku totonu ke anga-fēfē ʻa hono ngāueʻaki ʻo e mapuleʻi-kitá ʻi he ngaahi fakataha ʻa e kau mātuʻá?
◻ Ko e hā ʻa e pole ʻoku langaʻi hake ʻe he fiemaʻu ki he kau mātuʻá ke tauhimaʻu ʻa e meʻa ʻoku fakapulipulí?
[Fakatātā ʻi he peesi 24]
ʻOku ʻikai ala tuku ʻa e fiemaʻu ke fakahāhā ʻa e mapuleʻi-kitá ʻi he ngaahi fakataha ʻa e kau mātuʻá
[Fakatātā ʻi he peesi 27]
Ko e kau mātuʻa Kalisitiané kuo pau ke nau ngāueʻaki ʻa e mapuleʻi-kitá mo tauhimaʻu ʻa e meʻa ʻoku fakapulipulí