Maʻu ʻa e Maluʻanga ʻi ha Māmani Fonu Fakatuʻutāmaki
KE LUELUE ʻi ha feituʻu ʻoku tanu maina ʻoku lava ke fakatupu mate. Neongo ia, ʻikai nai ʻe ʻaonga, kapau ʻokú ke maʻu ha mape ʻokú ne fakahaaʻi atu ʻa e ngaahi feituʻu ʻoku tuʻu ai ʻa e ngaahi foʻi mainá? Tānaki atu ki aí, tau pehē kuo akoʻi koe ke ke lava ʻo ʻiloʻi ʻa e faʻahinga kehekehe ʻo e mainá. ʻOku hā mahino, ko e faʻahinga ʻilo peheé te ne fakasiʻisiʻi ʻi ha tuʻunga lahi ʻa e fakatuʻutāmakí ʻi haʻo hoko ʻo lavea lahi pe mate.
Ko e Tohitapú ʻoku malava ke fakahoa atu ia ki he mape ko iá fakataha mo e akoʻi ke ʻiloʻi ʻa e mainá. ʻOku ʻi he Tohitapú ʻa e poto ʻoku ʻikai toe lakasi ʻi he taimi ʻoku hoko atu ai ki hono kalofi ʻa e ngaahi fakatamakí pea mo hono fakaleleiʻi ʻa e ngaahi palopalema ʻoku malanga hake ʻi he moʻuí.
Fakatokangaʻi ʻa e talaʻofa fakafiemālie ko ʻeni ʻoku maʻu ʻi he Palovepi 2:10, 11: “He hu ʻa e poto ki ho loto, pea felatani ʻa e ʻilo mo ho laumalie; ʻe fai ho fakalekesi ʻe Fakakaukau, ʻe leʻohi koe ʻe Fakahinohino.” Ko e poto mo e fakahinohino ʻoku lave ki ai ʻi hení ʻoku ʻikai te na tupu mei he tangatá ka ko e tupu mei he ʻOtuá. “Ka ko ia ʻoku fakaongo [ki he poto fakaʻotuá] te ne nofo nonga, pea te ne ʻatā mei he manavahe ki he kovi.” (Palovepi 1:33) Tau sio angé ki he founga ʻoku lava ke fakalahi ai ʻe he Tohitapú hotau tuʻunga malú mo tokoniʻi kitautolu ke tau fakaʻehiʻehi mei ha ngaahi palopalema lahi.
Ko Hono Kalofi ʻa e Ngaahi Fakatuʻutāmaki Fakatupu Maté
ʻOku fakahā ʻe he ngaahi fika naʻe toki pulusi ki muí ni ʻe he Kautaha Moʻui ʻa Māmaní (WHO) ko e fika ʻo e mate fakataʻu ʻi he foʻi kolopé tupu mei he ngaahi fakatuʻutāmaki ʻi he fefonongaʻakí ko e toko 1,171,000 nai. Meimei ko e toko 40 miliona kehe ko e lavelavea, pea laka hake ʻi he 8 milioná ko e moʻua ʻi ha taʻemalava fakaesino fuoloa.
Neongo ko e malu fakaʻaufuli lolotonga ʻa e fakaʻulí ʻoku taʻemalava ia, ʻoku fakalahi atu ʻi ha tuʻunga ʻetau malu fakafoʻituituí ʻi he taimi ʻoku tau talangofua ai ki he ngaahi lao ʻo e fefonongaʻakí. ʻI he lau fekauʻaki mo e ngaahi mafai fakapuleʻangá, ʻa ia ʻoku nau fokotuʻu mo fakamālohiʻi ʻa e ngaahi lao ʻo e fefonongaʻakí, ʻoku pehē ʻe he Tohitapú: “Ke anganofo ʻa e tangata kotoa pe ki he ngaahi pule ʻoku maʻolunga.” (Loma 13:1) Ko e kau fakaʻuli ʻoku nau fai ki he akonaki ko ʻení ʻoku nau fakasiʻisiʻi ʻa e tuʻunga ʻo e hoko ha fakatuʻutāmakí, mo hono ngaahi nunuʻa koví.
Ko e toe tākiekina ʻe taha ki he fakaʻuli tokangá ko e tokaʻi ʻo e moʻuí. ʻOku pehē ʻe he Tohitapú fekauʻaki mo Sihova ko e ʻOtuá: “Ko e matavai ʻo e moʻui ʻoku ʻi he ʻAfiona.” (Sāme 36:9) Ko ia ko e moʻuí ko ha meʻaʻofa fakaʻotua. Fakatatau ki he meʻá ni, ʻoku ʻikai haʻatau totonu ke toʻo ʻa e meʻaʻofa ko iá mei ha taha pē pe ke fakahaaʻi ʻa e taʻetokaʻi ki he moʻuí, ʻo kau moʻoni ai ʻetau moʻuí tonu.—Senesi 9:5, 6.
ʻI he tuʻunga anga-mahení, ko e tokaʻi ʻa e moʻui fakaetangatá ʻoku kau ai ʻa hono fakapapauʻi ko ʻetau kaá mo hotau ʻapí ʻoku ʻi he tuʻunga malu feʻunga ʻoku ala lavá. ʻI ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá, ko e malú ko e meʻa muʻomuʻa taha ia ʻi he ngaahi tafaʻaki kotoa pē ʻo e moʻuí. Ko e fakatātaá, ʻi he taimi naʻe langa ai ha fale, ko e Lao ʻa e ʻOtuá naʻe fiemaʻu ʻo kau ki he ʻató—ʻa ia ko ha feituʻu ʻoku ngāue lahi ai ʻa e fāmilí—ke ʻi ai hano ʻā. “Pea te ke ngaohi ha ʻa ki ho tuʻa fale, ke ʻoua naʻa ke fakapiki ha toto ki ho fale ʻi he to ha tangata mei ai.” (Teutalonome 22:8) Kapau naʻe tō ha taha koeʻuhi ko e lao ko ʻeni ki he maluʻí naʻe ʻikai fai ki ai, naʻe moʻuaʻaki ki he ʻOtuá ʻe he tokotaha naʻe ʻaʻana ʻa e falé. ʻOku ʻikai ha veiveiua, ko hono ngāueʻaki ʻo e tefitoʻi moʻoni anga-ʻofa ʻoku fakahaaʻi ʻi he lao ko ʻení te ne fakasiʻisiʻi ai ʻa e ngaahi fakatuʻutāmaki ʻi he ngāueʻangá pea naʻa mo e ʻi he fakafiefiá.
Tauʻi ʻa e Ngaahi Maʻunimā Fakatupu Maté
Fakatatau ki he WHO, ʻoku ʻi ai he taimí ni ha kau ifi tapaka laka hake ʻi he taha pilioná ʻi he māmaní, pea ko e taʻu ʻe tahá ko e toko fā miliona nai ʻo e kau maté ko e fakatupunga ia ʻe he tapaká. Ko e fika ko ʻení ʻoku ʻamanekina ʻe mahiki hake ia ki he toko 10 milioná nai ʻi he taʻu ʻe 20 ki he 30 ka hoko maí. Ko e laui miliona ʻo e kau ifi tapaka kehé, pehē ki he faʻahinga ʻoku nau ngāueʻaki ʻa e ngaahi faitoʻo kona tapú ki he “fakafiefiá,” te nau maumauʻi ʻenau moʻuileleí mo e tuʻunga ʻo ʻenau moʻuí koeʻuhi ko hono maʻunimā kinautolú.
Lolotonga ʻoku ʻikai lave fakahangatonu ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá ia ki hono ngāueʻaki ʻo e tapaká mo hono ngāuekoviʻaki ʻo e faitoʻo kona tapú, ko ʻene ngaahi tefitoʻi moʻoní ʻoku malava ke ne maluʻi kitautolu mei he ngaahi tōʻonga ko ʻení. Hangē ko ʻení, ʻoku faleʻi mai ʻe he 2 Kolinito 6:19 (2 Kolinito 7:1, PM): “Tau fakamaʻa kitautolu mei he ʻuli kotoa pe ʻo e kakano mo e loto.” ʻOku ʻikai toe fehuʻia ko e tapaká mo e ngaahi faitoʻo kona tapú ʻoku nau ʻuliʻi, pe fakameleʻi, ʻa e kakanó ʻaki ʻa e ngaahi kemikale fakatupu maumau. ʻIkai ngata aí, ʻoku fiemaʻu ʻe he ʻOtuá hotau sinó ke “maonioni,” ʻa ia ʻoku ʻuhingá ko e taʻemele mo e maʻa. (Loma 12:1, PM) ʻIkai ʻokú ke loto-tatau ko hono ngāueʻaki ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení te ne fakasiʻisiʻi ha fakatuʻutāmaki lahi ki ha moʻui ʻa ha taha?
Ikuʻi ʻa e Ngaahi Tōʻonga Fakatuʻutāmakí
Ko e kakai tokolahi ʻoku nau hoko ʻo fuʻu tōtuʻa ʻi he kaí mo e inú. Ko e ngaahi nunuʻa ʻo e kai fuʻu lahí ʻoku malava ke kau ai ʻa e suka, kanisā mo e mahaki mafu. Ko hono ngāuekoviʻaki ʻo e ʻolokaholó ʻoku iku ai ki he ngaahi palopalema lahi ange, hangē ko e ʻolokahōliká, maumau ʻo e ʻaté, movetevete ʻa e ngaahi fāmilí, mo e ngaahi fakatuʻutāmaki ʻi he fefonongaʻakí. ʻI he tafaʻaki fuʻu tōtuʻa ʻe tahá, ko e tōʻonga kai fuʻu siʻisiʻí ʻoku toe malava foki ke fakatupu maumau pea ʻoku malava ke iku ki he ngaahi mahaki-kai fakatuʻutāmaki ki he moʻuí hangē ko e ʻanolekisia nevosá.
Neongo ʻoku ʻikai ko ha tohi ako fakafaitoʻo ʻa e Tohitapú, ʻokú ne ʻomai ʻa e faleʻi fakahangatonu ʻi he fiemaʻu ke fakafuofua ʻi he kaí mo e inú. “Tama, tokanga ʻekoe ke ke poto, fakatotonu ho loto ʻi he hala. ʻOua te ke ului ki he kau kai kava; ʻa e faʻahinga ʻoku hulu ʻenau kai kanomate. ʻE hoko ko e fusimoʻomo ʻa e inu mo e kai fakaputa.” (Palovepi 23:19-21) Neongo ia, ʻoku pehē ʻe he Tohitapú ko e kaí mo e inú ʻoku totonu ke hoko ʻo fakafiefia. “Ko e kai mo inu ʻa e tangata kotoa pe, mo ʻene ʻilo lelei ʻi heʻene ngaahi ngaue kehekehe, ko e meʻa foaki ia ʻa e ʻOtua.”—Koheleti 3:13.
ʻOku toe fakalototoʻaʻi ʻe he Tohitapú ha fakakaukau mafamafatatau ʻi he fakamālohisinó, ʻo fakapapauʻi ko e “ngaohi ʻo e sino ʻoku ʻaonga ki ha meʻa siʻi pe.” Ka ʻokú ne tānaki mai: “Ko e [anga-līʻoa fakaʻotua] ʻoku ʻaonga ki he meʻa kotoa pe; he ʻoku ne maʻu talaʻofa ki he moʻui ko eni, pea mo ia ka hoko mai.” (1 Timote 4:8) ‘ʻO anga-fēfē,’ te ke ʻeke nai, ‘ʻa e hoko ʻo ʻaonga naʻa mo e ʻi he taimí ni ʻa e anga-līʻoa fakaʻotuá?’ ʻI he ngaahi tafaʻaki lahi. Tuku kehe ʻa ʻene tānaki atu ha tuʻunga mātuʻaki mahuʻinga fakalaumālie ki he moʻui ʻa ha taha, ʻoku fakaivia ʻe he anga-līʻoa fakaʻotuá ʻa e ngaahi ʻulungaanga ʻaonga hangē ko e ʻofa, fiefia, melino mo e mapuleʻi-kita—ko e ngaahi meʻá ni kotoa ʻoku nau tokoni ki ha fakakaukau fakatuʻamelie mo ha moʻuilelei.—Kaletia 5:22, 23.
Ngaahi Nunuʻa Fakamamahi ʻo e ʻUlungaanga Taʻetāú
ʻI he ʻahó ni, kuo liʻaki ʻe he laui miliona ʻa e fakanānā fakaeʻulungāngá kotoa. Ko e mahaki kuo tō ko e ʻeitisí ko e taha ia ʻo hono ngaahi nunuʻá. Fakatatau ki he WHO, kuo laka hake ʻi he toko 16 milioná ʻa e faʻahinga kuo mate talu mei he fuofua tō ʻa e mahaki ʻeitisí, pea ʻi he lolotongá ni, kuo maʻu ʻa e toko 34 miliona nai ʻe he HIV, ʻa e vailasi ʻokú ne fakatupunga ʻa e ʻeitisí. Ko e kau fuesia tokolahi ʻo e ʻeitisí ne nau maʻu ʻa e mahakí fakafou ʻi he tōʻonga fakaʻaluʻalu fakaefehokotaki fakasinó, ngaahi meʻa huhu ʻuli naʻe ngāueʻaki ʻe he kau maʻunimā ʻe he faitoʻo kona tapú, pe ngaahi huhu toto fakameleʻi.
Ko e ngaahi nunuʻa kehe ʻo e ʻulungaanga taʻetāú ʻoku kau ai ʻa e hēpisi, konolia, hepataitisi B mo e C, mo e sifilisí. Neongo ko e ngaahi foʻi lea fakafaitoʻo peheé naʻe ʻikai ke ngāueʻaki ia ʻi he taimi ʻo e Tohitapú, naʻe ʻiloʻi ʻa e ngaahi ʻōkani ia ʻo e sinó naʻe uesia ʻe he ngaahi mahaki pipihi fakaefehokotaki fakasino anga-maheni ʻi he taimi ko iá. Ko e fakatātaá, ʻoku fakamatalaʻi ʻe he Palovepi 7:23 ʻa e nunuʻa fakamanavahē ʻo e feʻauakí ʻo hangē ‘ha ngahau ʻoku ʻasi ʻi he ʻaté.’ ʻOku faʻa maumauʻi ʻe he sifilisí ʻa e ʻaté, ʻo hangē pē ko e hepataitisí. ʻIo, he taimi totonu mo anga-ʻofa ē ko e akonaki ʻa e Tohitapú ki he kau Kalisitiané ke nau ‘fakaʻehiʻehi mei he totó mo e feʻauakí’!—Ngāue 15:28, 29.
Ko e Tauhele ʻo e ʻOfa ki he Paʻangá
ʻI he feinga ke tuʻumālie vavé, ʻoku fai ai ʻe he kakai tokolahi ha ngaahi meʻa fakatuʻutāmaki lahi ʻaki ʻenau paʻangá. Ko e fakamamahí, ko hono fai ʻa e ngaahi meʻa fakatuʻutāmaki peheé ʻoku faʻa iku ia ki he mole pe tōlalo fakapaʻanga. Kae kehe, ki he sevāniti ʻa e ʻOtuá, ʻoku pehē ʻe he Tohitapú: “Ka ne fakafitefitaʻa muʻa, ʻo ngaueʻaki ʻa e ongo nima ko ia ki he meʻa ʻoku lelei, koeʻuhi ke ai haʻane meʻa ke foaki ki he masiva.” (Efeso 4:28) ʻOku moʻoni, ko e tokotaha ngāue mālohí ʻe ʻikai nai ke hoko maʻu pē ʻo tuʻumālie. Neongo ia, ʻokú ne maʻu ʻa e ʻatamai nonga, tokaʻi-kita, pea naʻa mo ha paʻanga nai ʻe lava ke ne foaki ki ha meʻa ʻe hoko ʻo ʻaonga.
ʻOku fakatokanga mai ʻa e Tohitapú: “Ko kinautolu kuo pau honau loto ke koloaʻia, ʻoku nau to ki he ʻahiʻahi, mo e tauhele, mo e ngaahi holi kehekehe, ʻa ia ʻoku fakasesele pea ko e meʻa ʻoku te lavea ai; ko e faʻahinga meʻa ʻoku nau lomekina ʻa e kakai ki he ʻauha mo e malaʻia. He ko e ʻofa ki he paʻanga ko e aka ʻoku tupu mei ai ʻa e ngaahi kovi kotoa pe, pea ko e niʻihi ʻi heʻenau ala ki he meʻa ko ia kuo . . . nau hokohokaʻi ʻaki ʻa kinautolu ʻa e ngaahi mamahi lahi.” (1 Timote 6:9, 10) ʻOku ʻikai toe fakafisingaʻi ko e tokolahi “kuo pau honau loto ke koloaʻia” ʻoku nau hoko ʻo koloaʻia. Ka ko e hā hono mahuʻingá? ʻIkai nai ʻoku moʻoni ko ʻenau moʻuileleí, fāmilí, tuʻunga fakalaumālié, pea naʻa mo e tuʻunga ʻo ʻenau mohé ʻoku faingataʻa?—Koheleti 5:12.
Ko ha tokotaha poto ʻokú ne ʻiloʻi ko e “moui ae tagata oku ikai i hono lahi oe gaahi mea oku ne maʻu.” (Luke 12:15, PM) Ko e paʻangá mo e ngaahi koloa ʻe niʻihi ʻoku mātuʻaki fiemaʻu ia ʻi he lahi taha ʻo e ngaahi sōsaietí. Ko hono moʻoní, ʻoku fakahaaʻi ʻe he Tohitapú ko e “paʻanga ko e maluʻanga,” ka ʻokú ne tānaki atu “ʻoku hulu ʻa e ʻilo, he ʻoku fakahaofi ʻe he poto ʻa e tangata ʻoku maʻu ia.” (Koheleti 7:12) ʻI he ʻikai hangē ko e paʻangá, ko e ʻilo totonú mo e potó ʻoku lava ke na tokoniʻi kitautolu ʻi he ngaahi tuʻunga kotoa pē, kae tautefito ki he ngaahi meʻa ʻoku kaunga ki heʻetau moʻuí.—Palovepi 4:5-9.
ʻI he Taimi ʻe Fakahaofi Ai Kitautolu ʻe he Poto ʻAtaʻataá Pē
Ko e poto moʻoní ʻe vavé ni ke ne ‘fakahaofi ʻa e tangata ʻoku maʻu iá’ ʻi ha founga taʻefakatataua—ko e maluʻi ʻi he “mamahi lahi” ʻoku vavé ni maí, ʻa e taimi ʻe fakaʻauha ai ʻe he ʻOtuá ʻa e fulikivanú. (Mātiu 24:21) ʻI he taimi ko iá ʻe lī ai ʻe he kakaí ʻenau paʻangá ki he ngaahi halá ʻo hangē ha “meʻa [ʻoku] nau fakaliliʻa ki ai,” fakatatau ki he lau ʻa e Tohitapú. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhi te nau ako fakafou ʻi he meʻa fakamamahi te nau hokosiá ʻoku ʻikai lava ʻe he koulá mo e silivá ke fakatau mai haʻanau moʻui lolotonga ʻa e “ʻaho ʻo e houhau ʻo Sihova.” (Isikeli 7:19) ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, “ko e fuʻu kakai lahi,” ʻa ia ʻoku nau fakapotopoto ʻo ‘faʻoaki koloa ʻi langi’ fakafou ʻi hono fakamuʻomuʻa ʻa e ngaahi meʻa mahuʻinga fakalaumālié ʻi heʻenau moʻuí, te nau maʻu ʻa e ʻaonga mei heʻenau faʻoaki koloa malú pea maʻu ʻa e moʻui tuʻuloa ʻi ha māmani palataisi.—Fakahā 7:9, 14; 21:3, 4; Mātiu 6:19, 20.
ʻE lava fēfē ke tau maʻu ʻa e kahaʻu malu ko ʻení? ʻOku tali ʻe Sīsū: “Pea ko eni ia ʻa e moʻui taʻengata, ke nau fai ke ʻilo koe ko e Otua moʻonia pe taha, pea mo Sisu ne ke fekau mai ko e Misaia.” (Sione 17:3) Kuo maʻu ʻe he laui miliona ʻa e ʻilo ko ʻení ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá, ko e Tohitapú. ʻOku ʻikai ngata pē ʻi he maʻu ʻe he faʻahinga ko ʻení ha ʻamanaki lelei ki he kahaʻú ka ʻoku nau toe hokosia foki ha nonga mo ha malu feʻunga he taimí ni. ʻOku hangē tofu pē ia ko hono fakamatalaʻi ʻe he tokotaha-tohi-sāmé: “Kuo lelei, kau tokoto hifo pea u mohe leva; he ko koe, ʻEiki, ʻoku ke feʻunga toko taha mo ʻeku nofo nonga.”—Sāme 4:8.
ʻE malava ke ke toe fakakaukau atu ki ha matavai ʻe taha ʻo e fakamatalá ʻoku lava ke tokoni ki hono fakasiʻisiʻi ʻo e ngaahi fakatuʻutāmaki ki hoʻo moʻuileleí mo hoʻo moʻuí ʻi ha tuʻunga lahi ʻo hangē ko ia ʻoku ʻomai ʻe he Tohitapú? ʻOku ʻikai ha toe tohi kehe ʻokú ne maʻu ʻa e mālohi ʻo e Tohitapú, pea ʻoku ʻikai ha toe tohi kehe ia ʻe lava ke ne tokoniʻi koe ke ke maʻu ʻa e malu moʻoní ʻi he māmani fonu fakatuʻutāmaki ko ʻení. Ko e hā ʻoku ʻikai sivisiviʻi lahi ange ai iá?
[Puha ʻi he peesi 6]
Ko ha Moʻuilelei mo Malu Ange—ʻI he Tokoni ʻa e Tohitapú
Ke hao mei he ngaahi tuʻunga moʻoni ʻo e moʻuí, ko ha kiʻi finemui ko Seini a naʻá ne tōʻongaʻaki hono ngāueʻaki ʻa e maliuaná, tapaká, kōkeiní, ngaahi ʻemifetamini, LSD, mo e ngaahi faitoʻo kona tapu kehe. Naʻá ne toe inu ʻolokaholo lahi foki. Fakatatau ki he lau ʻa Seiní, ko hono husepānití naʻe ʻi he tuʻunga meimei tatau pē mo ia. Ko hona kahaʻú naʻe hā fakapōpōʻuli. Naʻe hoko ki mui ʻo fetuʻutaki ʻa Seini mo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Naʻá ne kamata maʻu ʻa e ngaahi fakataha faka-Kalisitiané mo lau ʻa e Taua Leʻo pea mo hono hoa makasini ko e ʻĀ Hake!, ʻa ia naʻá ne lau fakataha mo hono husepānití. Naʻe kamata ke na ako fakatouʻosi ʻa e Tohitapú mo e Kau Fakamoʻoní. ʻI heʻena fakatupulekina ha mahuʻingaʻia ki he ngaahi tuʻunga māʻolunga ʻa Sihová, naʻá na liʻaki ai hono ngāuekoviʻaki ʻo e ngaahi meʻa fakatupu maʻunimaá. Ko hono olá? “Ko ʻema moʻui foʻoú kuó ne ʻomai kiate kimaua ʻa e fiefia lahi,” ko e tohi ia ʻa Seiní ʻi ha ngaahi taʻu ki mui. “ʻOku ou fakamālō lahi kia Sihova ki he mālohi fakaefakamaʻa ʻo ʻene Folofolá pea ki he moʻui fiemālie mo e moʻuilelei ʻoku malava he taimí ni ke ma fou aí.”
Ko e mahuʻinga ʻo e hoko ko ha tokotaha ngāue faitotonú ʻoku fakatātaaʻi lelei ia ʻi he tuʻunga ʻo Kaatí, ʻa ia ko ʻene ngāué naʻe kau ai hono tokangaʻi ʻo e ngaahi meʻangāue fakakomipiutá. Naʻe fiemaʻu ha ngaahi meʻangāue foʻou, pea naʻe tuku ai ʻe he pule ngāue ʻo Kaatí kiate ia ʻa e fatongia ki hono kumi mai ia ʻi ha tuʻunga totongi lelei. Naʻe maʻu ʻe Kaati ha kautaha ʻomi koloa feʻungamālie, pea naʻe ʻi ai ha mahuʻinga naʻe fai ha felotoi ki ai. Kae kehe, ko e kalake ʻa e kautaha ʻomi koloá naʻá ne fai ha fehālaaki ʻi he mahuʻinga naʻe ʻosi tohí, ko ia ko e totongi ʻo hono mahuʻingá naʻe nounou ʻaki ʻa e meimei $40,000 (U.S.). ʻI hono fakatokangaʻi ʻa e fehālaakí, naʻe tā ai ʻa Kaati ki he kautahá, pea naʻe pehē ai ʻe he pulé ko e taʻu ʻe 25 ko ʻeni ʻo ʻene ngāué, kuo teʻeki ʻaupito ke ne sio ai ʻi ha faitotonu pehē. Naʻe fakamatala ange ʻe Kaati ko hono konisēnisí naʻe oʻi ia ʻe he Tohitapú. Ko hono olá naʻe kole ai ʻe he pulé ha ngaahi tatau ʻe 300 ʻo ha ʻīsiu ʻi he ʻĀ Hake! ʻa ia naʻe fekauʻaki mo e faitotonu ʻi he pisinisí koeʻuhi ke ne ʻoatu ia ki hono ngaahi kaungāngāué. Pea ko Kaati leva, ko ʻene faitotonú naʻe iku ia ki hono hiki hake ki ha tuʻunga māʻolunga ange.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Kuo fetongi ʻa e ngaahi hingoá.
[Fakatātā ʻi he peesi 7]
“Ko au Sihova ko ho ʻOtua, ʻoku ou ako koe ke fai meʻa ʻaonga.”—AISEA 48:17