Ngāuekoviʻaki ʻa e Faitoʻo Kona Tapú—ʻOku ʻI Ai ha Fakaleleiʻanga!
“MAʻU ʻa e Fuʻu Uta Kōkeini Lahi ʻi he Ngaahi Hina Uaine.” Ko e kupu ʻi he nusipepá naʻe hoko atu ʻi he ʻuluʻi kaveinga ko iá naʻe fakamatala ai ki he founga ʻo hono puke ʻe he kau polisi ʻi Johannesburg, ʻAfilika Tongá, ha koniteina ʻi ha vaka naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi hina uaine ʻe 11,600 ʻo e uaine ʻAmelika Tongá. Naʻe fio ʻi he uainé ʻa e kōkeini naʻe ʻi he vahaʻa ʻo e kilokalami ʻe 150 mo e 180. Naʻe fai ʻa e tui ko e uta kōkeini lahi taha eni kuo hū mai ki he fonuá ʻi he aʻu mai ki he taimi ko ení.
Lolotonga ʻoku ongo fakalototoʻa ʻa e ngaahi maʻu peheé, ko hono moʻoní, ʻoku fakafuofua ko e peseti pē ʻe 10 ki he 15 ʻo e ngaahi faitoʻo kona tapu taʻefakalaó ʻoku puke ʻe he kau polisí ʻi māmani lahí. Ko hono pangó, ʻoku meimei tatau eni mo ha tokotaha tō ngoue ʻokú ne tutuʻu ha lauʻiʻakau siʻi pē mei ha vao ʻoku tupu vave fakaʻulia kae tuku pē ʻa hono ngaahi aká ʻi he kelekelé.
Ko e tupu lahi ʻoku maʻu mei he ngaahi faitoʻo kona tapú ʻokú ne felei ʻa e ngaahi feinga ʻa e puleʻangá ke taʻofi ʻa hono ngaohí pea mo hono fakatau atú. ʻI he ʻIunaite Seteté pē taha, ko e fakafuofua ki hono māketiʻi fakataʻu taʻefakalao ʻo e faitoʻo kona tapú ʻoku ʻi he tola ʻe laui pilioná. ʻI he kau ki ai ʻa e fuʻu paʻanga lahi peheé, ʻoku ʻikai ha ofo ʻi he tōngofua ʻa e kau polisí mo e kau ʻōfisa fakapuleʻangá, naʻa mo e niʻihi ʻi he ngaahi tuʻunga māʻolungá, ki he fakameleʻí.
Ko Alex Bellos ʻo e nusipepa ko e The Guardian Weekly naʻá ne līpooti mei Pelēsila ʻi he fakatatau ki ha fakaʻekeʻeke fakafalealea ʻo pehē, “ko e kau tangata fakafofonga ʻe toko tolu, kau mēmipa falealea ʻe toko 12 mo e kau pule kolo ʻe toko tolu naʻe tuʻu honau hingoá . . . ʻi ha lisi ʻo e kakai laka hake he toko 800 naʻe pehē naʻa nau kau ʻi he faihia fakaekautahá mo hono fetuku taʻefakalao holo ʻa e ngaahi faitoʻo kona tapú ʻi Pelēsilá.” Naʻe toe kau ʻi he lisí ʻa e “kau polisi, kau loea, kakai pisinisi mo e kau faama ʻi he vahefonua ʻe 17 ʻo e ngaahi vahefonua ʻe 27 ʻo Pelēsilá.” Fekauʻaki mo e ngaahi ʻilo ko ení naʻe pehē ʻe ha palōfesa ʻo e politikí ʻi he ʻUnivēsiti Brasília: “Ko ha fakaangaʻi lahi ia ʻo e ngaahi vāhenga kotoa pē ʻo e sōsaieti Pelēsilá.” ʻE lava nai ke leaʻaki ʻa e meʻa tatau fekauʻaki mo e ngaahi sōsaieti lahi ʻa ia ʻoku puleʻi kotoa ʻe he ngaahi faitoʻo kona tapú. Ko e ngaahi lao fakamāketi fekauʻaki mo e koloa pe faifatongia ʻoku ala maʻú pea mo hono fiemaʻu ʻe he faʻahinga ʻoku nau ngāueʻakí, ʻa e meʻa ʻokú ne fakatupunga ʻa e palopalemá.
ʻI he fakakaukau atu ki he lavameʻa fakangatangata ʻo e ngaahi fakangatangata fakalaó, ʻoku fokotuʻu ai ʻe he niʻihi ke fakalaoʻi ʻa e ngaahi faitoʻo kona tapu ʻe niʻihi. Ko e foʻi fakakaukaú fakalūkufua ko e pehē, ʻoku totonu ke fakaʻatā ʻa e faʻahinga tāutahá ke nau maʻu pē ha meʻa siʻisiʻi ki hono ngāueʻaki fakafoʻituituí. ʻOku ʻi ai ʻa e ongoʻi ʻe ʻai ʻe he meʻá ni ke faingofua ange ai hono puleʻi ʻe he puleʻangá pea te ne fakasiʻisiʻi ai ʻa e ngaahi fuʻu tupu lahi ʻoku maʻu ʻe he kau maʻu mafai lahi ʻi he faitoʻo kona tapú.
Lavameʻa ʻa e Niʻihi
Ko e toʻo ʻo e koná ʻe ʻuluaki ʻai nai ai ʻa e faʻahinga ʻoku maʻunimaá ke ʻoua ʻe toe ngāueʻaki ʻa e ngaahi faitoʻo kona tapú pea toki fakaleleiʻi leva honau tuʻunga moʻuilelei fakaesinó. Ko hono pangó, ko e ngaahi meʻa ʻoku ngalingali ʻe hokó ko e hili ko ia ʻa e toe foki ʻa ha taha naʻe maʻunimā ki hono ʻātakai anga-mahení, ʻe fakataueleʻi ai ia ke ne toe foki ʻo ngāueʻaki ʻa e ngaahi faitoʻo kona tapú. Ko e tokotaha-tohi ko Luigi Zoja ʻokú ne ʻomai ʻa e ʻuhinga ki he meʻá ni: “ʻOku ʻikai malava ke fakangata pē ha tōʻonga ʻo taʻekau ai ʻa hono toe fakahanga ʻa e tokotaha mahakí ki ha founga fakakaukau ʻoku foʻou fakaʻaufuli.”
Ko Darren, naʻe lave ki ai ʻi he kupu ki muʻá, naʻá ne maʻu ha “fakakaukau foʻou” ʻa ia naʻá ne liliuʻi ʻa ʻene moʻuí. ʻOkú ne fakamatala: “Ko ha tokotaha fakaʻikaiʻi-ʻOtua au, ka ʻi he faai mai ʻa e taimí, neongo naʻá ku ngāueʻaki ʻa e ngaahi faitoʻo kona tapú mei he pongipongí ʻo aʻu ki he poʻulí, naʻá ku hoko ai ʻo ʻiloʻi kuo pau pē ʻoku ʻi ai ha ʻOtua. Lolotonga ha vahaʻa taimi ko e māhina ʻe ua pe tolu, naʻá ku feinga ai ke mavahe mei he ngaahi faitoʻo kona tapú, ka naʻe ʻikai fakaʻatā au ʻe hoku ngaahi kaumeʻá ke fakafisingaʻi ia. Neongo naʻá ku kei ngāueʻaki ʻa e ngaahi faitoʻo kona tapú, naʻe kamata ke u lau tuʻumaʻu ʻa e Tohitapú ki muʻa ke u mohé. Naʻe siʻi ʻa ʻeku faʻa feohi mo hoku ngaahi kaumeʻá. ʻI he efiafi ʻe taha naʻá ku konā lahi ai mo hoku kaungā lokí ʻi he ngaahi faitoʻo kona tapú. Naʻá ku fakamatala ange ai kiate ia ʻa e Tohitapú. ʻI he pongipongi hono hokó naʻá ne telefoni ai ki hono tokoua, ʻa ia ko e taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Naʻá ne fakahinohino kimaua ki ha tokotaha Fakamoʻoni ʻa ia naʻá ne nofo ʻi he kolo naʻá ma ʻi aí, pea naʻá ku ʻalu ai ke sio kiate ia.
“Naʻá ma talanoa ʻo aʻu ki he 11:00 poʻuli, peá u foki ai mo ha tōseni nai ʻo e ngaahi tohi ako faka-Tohitapú. Naʻá ku kamata ako Tohitapu mo ia pea tuku ʻa hono ngāuekoviʻaki ʻa e ngaahi faitoʻo kona tapú pea mo e ifí. ʻI ha māhina nai ʻe hiva ki mui ai, naʻá ku papitaiso ai ʻo hoko ko e taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.”
Ko hono tuku ʻa e tōʻonga ʻo hono ngāueʻaki ʻa e faitoʻo kona tapú ʻoku ʻikai ke faingofua. Ko Michael, naʻe lave ki ai ʻi he kupu ki muʻá, ʻokú ne fakahaaʻi ʻa e ngaahi faingataʻa naʻá ne maʻu ʻi he taimi naʻe tuku ai ʻene ngāueʻaki ʻa e ngaahi faitoʻo kona tapú ʻi he hili hono ngāuekoviʻaki ia ʻi he taʻu ʻe 11: “Naʻá ku ʻiloʻi naʻe faingataʻa ʻaupito ke u kai pea ko ia ne u holo ai. Naʻá ku toe ongoʻi mahuhuhuhu, hoko ʻo tautaʻa, peá u sio ki ha huelo ngingila takatakai ʻi he kakaí. Naʻá ku ongoʻi ʻa e hoholi lahi fakaʻulia ke toe foki ki he ngaahi faitoʻo kona tapú, ka ko e ʻunuʻunu ofi kia Sihova ʻi he lotú mo hono ako ʻa e Tohitapú naʻe tokoni ia kiate au ke u hanganaki mavahe ai mei ai.” Ko e ongo meʻa ko eni naʻá na ngāuekoviʻaki ki muʻa ʻa e faitoʻo kona tapú ʻokú na loto-tatau naʻe fiemaʻu kiate kinaua ke na mavahe fakaʻaufuli mei hona kau feohi ki muʻá.
ʻUhinga ʻOku ʻIkai Lavameʻa Ai ʻa e Ngaahi Feinga ʻa e Tangatá
Ko e ngāuekoviʻaki taʻefakalao ʻa e faitoʻo kona tapú ko ha tafaʻaki pē ia ʻe taha ʻo ha palopalema lahi ange ʻi he kolopé. Ko ha tākiekina lahi fau ki he koví, fakamālohí mo e anga-fakamamahí ʻokú ne pukenimā ʻa e māmaní kotoa. ʻOku pehē ʻe he Tohitapú: “Ko hono kotoa ʻo mamani ʻoku ʻi he nima ʻo e Fili.” (1 Sione 5:19) Ko e “Fili” ko iá ʻoku fakamatalaʻi ia ʻe he ʻapositolo ko Sioné ʻi he Fakahā 12:9: “Pea naʻe kapusi ʻa e Talakoni lahi, ʻa ia ko e Ngata ʻo ono ʻaho, ʻa e toko taha ʻoku ui ko e Tevolo mo Setane, ʻa e toko taha ʻoku ne kākāʻi ʻa mamani kātoa: naʻe li ia ki mamani, pea li mo ia ʻene kau ʻangelo.”
ʻI he tānaki atu ki heʻene ngaahi vaivaiʻangá tonu, kuo pau ke fetakai ʻa e tangatá mo e fili mālohi ko ení. Ko Sētane ʻa e tokotaha naʻá ne fakatupunga ʻa e hinga ʻa e tangatá ʻi he kamatá. ʻOkú ne fakapapauʻi ke ʻomai ha tuʻunga tōlalo lahi ange ki he faʻahinga ʻo e tangatá pea ke fakatafoki kinautolu mei he ʻOtuá. Ko hono ngāuekoviʻaki ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá ʻa e ngaahi faitoʻo kona tapú ʻoku hā ko ha konga ia ʻo ʻene founga olopotó. ʻOkú ne ngāue fakataha mo e ʻita lahi koeʻuhi ʻokú ne ʻiloʻi “ʻoku toesiʻi pe hono taimi.”—Fakahā 12:12.
Ko e Hā ʻa e Fakaleleiʻanga ʻa e ʻOtuá?
ʻOku fakahaaʻi mai ʻe he Tohitapú ʻa e tokonaki anga-ʻofa ʻa e Tokotaha-Fakatupú ke huhuʻi ʻaki ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá mei honau tuʻunga angahalaʻiá. ʻI he 1 Kolinito 15:22, ʻoku tala mai ai kiate kitautolu: “Hange tofu pe ʻoku mate kotoa pe ʻia Atama, pehe foki ʻe fakamoʻui hake kotoa pe ʻia Kalaisi.” Naʻe haʻu loto-lelei ʻa Sīsū ki he māmaní ko ha tangata haohaoa ʻo feilaulauʻi ʻene moʻui fakaemāmaní ke huhuʻi ʻaki ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá mei he ngaahi nunuʻa ʻo e angahalá mo e maté.
Ko hono ʻiloʻi ʻa e ʻuhinga ʻo e maté pea pehē ki he fakaleleiʻanga ki he ngaahi palopalema ʻa e tangatá kuo ʻoange ai ki he tokolahi ʻa e fakaueʻiloto mo e loto-toʻa ke mavahe mei hono maʻunimā ʻe he faitoʻo kona tapú. Ka ʻoku fai ʻe he Tohitapú ʻa e meʻa lahi ange ia ʻi hono tokoniʻi pē kitautolu ke tau fāinga fakafoʻituitui he taimí ni mo e palopalema ʻo e faitoʻo kona tapú. ʻOkú ne fakamatala fekauʻaki mo e taimi, hili hono fakangata ʻa e tākiekina ʻa Sētané, ʻa ia ʻe ngata tuʻuloa ai ʻa e kotoa ʻo e ngaahi faingataʻa ʻi he māmaní, ʻo kau ai hono ngāuekoviʻaki ʻa e faitoʻo kona tapú.
ʻOku fakamatala ʻa e tohi Fakahaá ki ha “vaitafe maa oe vai moui, asinisini o hage koe kilisitala, bea oku haʻu mei he afioaga oe Otua moe Lami.” (Fakahā 22:1, PM) Ko e vaitafe fakaefakatātā ko ení ʻokú ne fakatātaaʻi ʻa e tokonaki ʻa e ʻOtuá fakafou ʻia Sīsū Kalaisi ke toe fakafoki ʻa e tangatá ki he moʻui haohaoá ʻi ha māmani palataisi. ʻOku fakamatala ʻa e tohi Fakahaá ki he ʻuluʻakau ʻo e moʻuí ʻoku tupu ʻāfaʻafa ʻi he veʻe vaitafé ʻo pehē: “Ko hono louakau, koe mea fakamoui oe gaahi buleaga.” (Fakahā 22:2, PM) Ko e ngaahi lauʻiʻakau fakaefakatātā ko iá ʻokú ne fakatātaaʻi ʻa e ngaahi tokonaki fakaefakamoʻui ʻa Sihova ke fakafoki ʻaki ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ki he haohaoa fakalaumālié mo fakaesinó.
Fakaʻosí, ʻe tauʻatāina ʻa e tangatá, ʻo ʻikai mei hono ngāuekoviʻaki pē ʻa e faitoʻo kona tapú kae toe pehē foki ki he ngaahi mahaki kehe kotoa pē mo e ngaahi palopalema ʻa ia ʻokú ne fakahohaʻasi ia ʻi he fokotuʻutuʻu ololalo ko ení!
[Puha ʻi he peesi 9]
ʻOku Malu Fēfē ʻa e Maliuaná?
ʻOku fakakaukau ʻa e ngaahi fonua lahi ki hono ʻai ke fakalao ʻa e maliuaná, ʻo fakatefito ki hono ngāueʻaki fakafaitoʻó. Kuo ʻiloʻi ʻoku fakasiʻisiʻi ʻe he faitoʻo kona tapú ʻa e ongoʻi tokakovi ʻoku fakatupunga ʻe he faitoʻo fakakemikalé, pea ʻoku fakamoʻoniʻi ʻokú ne tokoniʻi ʻa e kau faingataʻaʻia ʻi he ʻeitisí ke nau ikuʻi ʻa ʻenau taʻefiekaí. Kuo toe ngāueʻaki ia ko ha fakanonga ʻo e langá.
Lolotonga ʻoku ʻi ai ʻa e taʻefelotoi fekauʻaki mo e ola ʻo e ngaahi meʻa ʻoku ʻilo ʻi he fekumí, ko e ngaahi sivi naʻe līpooti ʻi he makasini New Scientist kuo fokotuʻu mai ai ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi nunuʻa fakatupu maumau ʻo e maliuaná.
Ko ha sivi ʻa e ʻUnivēsiti Harvard naʻe fakahoa ai ha kulupu naʻa nau ifi maliuana fakaʻaho pea mo ha kulupu ʻa ia ʻoku siʻi ʻenau faʻa ngāueʻaki iá. Naʻa nau ʻilo ai naʻe ʻikai meimei ʻi ai ha faikehekehe ʻi he tuʻunga ʻo e ngaahi sivi fakaʻatamaí. Kae kehe, ʻi ha sivi ʻe taha naʻe fekauʻaki mo e malava ke fekuki mo e ngaahi tuʻunga foʻoú, naʻe siʻi ʻaupito ange ai ʻa e lavameʻa ʻa e kau ngāuelahiʻaki ʻo e maliuaná.
Naʻe toe sivi ʻe ha ʻunivēsiti ʻe taha ha kulupu ʻo e kau ifi maliuana tuʻumaʻú pea mo ha kulupu ʻo e kau ifi sikaletí, ʻi ha vahaʻa taimi ko e taʻu ʻe 15. Ko e kau ifi maliuaná naʻa nau faʻa ifi ʻa e foʻi maliuana ʻe tolu pe fā ʻi he ʻaho, lolotonga ia naʻe ifi ʻe he kau ifi sikaletí ʻa e foʻi sikaleti ʻe 20 pe lahi ange ʻi he ʻaho. Ko e tokolahi tatau mei he ongo kulupú fakatouʻosi naʻa nau faingataʻaʻia ʻi he talé mo e fufula ʻa e kau ʻo e maʻamaʻá. Ko hono sivi ʻo e maʻamaʻá naʻe fakahaaʻi ai ʻa e maumau tatau ʻa e selá ʻi he ongo kulupú fakatouʻosi.
Neongo ʻa e faʻa siʻi ange ʻa e ifi ʻa e kau ifi maliuaná, naʻe ʻiloʻi ko e foʻi ifi ʻe tahá ʻokú ne tukuange mai ʻo liunga tolu ʻa e lahi ʻo e taá ʻi he lahi ko ia ʻoku ʻomi ʻe he sikaletí. ʻIkai ko ia pē, naʻe līpooti ʻe he New Scientist: “Ko e kau ifi maliuaná ʻoku nau mihi ʻo toe mālohi ange pea taʻofi ʻo lōloa ange ʻenau mānavá.”
Tānaki atu ki ai, ko e fanga kiʻi sela maluʻi mei he maʻamaʻa ʻo e kau ifi maliuaná naʻe ʻiloʻi ʻoku peseti ʻe 35 ʻa e siʻi ange ʻo ʻenau malava ke tauʻi ʻa e pekitīliá ʻi he fanga kiʻi sela ko ia mei he kau ifi sikaletí.
[Maʻuʻanga]
U.S. Navy photo
[Puha ʻi he peesi 11]
“Ko ha Tukuakiʻi Fakamamahi” ʻo e Ngaahi Mātuʻá
Ko ha fakamatala ʻa e ʻētita ʻi he nusipepa ʻAfilika Tonga ko e Saturday Star naʻe fakahaaʻi ai ʻa e hohaʻa ʻi he tupulaki fakamanavahē ʻo hono ngāuekoviʻaki ʻa e faitoʻo kona tapú ʻi he lotolotonga ʻo e kau talavou ʻi ʻAfilika Tongá pea naʻe pehē ai:
“Ko hono fai eni [ngāueʻaki ʻa e ngaahi faitoʻo kona tapú] ʻe heʻetau fānaú ʻoku faʻa hoko ia ko hano tukuakiʻi fakamamahi ʻo kitautolu ʻi he tuʻunga ko e ngaahi mātuʻá pea mo e sōsaietí fakalūkufua. ʻOku tau hokohoko ngāue mālohi ki he paʻangá, ʻo līʻoa hotau taimí mo e iví ki he lavameʻa ʻi he tuʻunga fakamatelié. ʻOku fakamafasiaʻi ʻe heʻetau fānaú hotau ʻatamaí mo hotau mālohí. ʻOku tau vaheʻi ha taimi lelei mo kinautolu? ʻOku faingofua ʻa hono ʻoange kiate kinautolu ʻa e paʻangá ke ʻoua te nau toe fakahohaʻasi kitautolu. ʻOku faingofua ange ia ʻi he fanongo kiate kinautolú—ki heʻenau ngaahi manavaheé, ko ʻenau ngaahi ʻamanakí mo ʻenau ngaahi loto-hohaʻá. ʻI he poó ni, ʻi heʻetau tangutu ʻi ha tēpile he falekaí pe mālōlō ʻo mata TV, ʻe aʻu nai ʻo tau ʻiloʻi ʻa e meʻa ʻoku nau faí?”
Pe, ʻoku tau ʻiloʻi nai ʻa ʻenau fakakaukaú?
[Fakatātā ʻi he peesi 10]
Kuo ueʻi ʻa e tokolahi ke nau mavahe mei hono ngāuekoviʻaki ʻa e faitoʻo kona tapú