Hoko ʻo Tuipau ʻOkú Ke Maʻu ʻa e Moʻoní

1. Ko e hā ʻetau ʻuhinga ki he foʻi lea “moʻoni”?

“NAʻE anga-fēfē hoʻo maʻu ʻa e moʻoní?” “Naʻe ʻohake koe ʻi he moʻoní?” “Ko e hā ʻa e fuoloa hoʻo kau ki he moʻoní?” ʻOku ngalingali kuo ʻeke atu ʻa e ngaahi fehuʻi ko iá kiate koe​—pe ko hoʻo ʻeke nai ia ki he niʻihi kehé. Ko e hā ʻetau ʻuhinga ki he foʻi lea “moʻoni”? Ko e anga-mahení ʻoku tau ngāueʻaki ia ke fakamatalaʻi ʻetau tuí, founga lotú mo ʻetau founga moʻuí. Ko e kakai ʻoku nau kau “ki he moʻoní” ʻoku nau ʻiloʻi ʻa e meʻa ʻoku akoʻi ʻe he Tohi Tapú pea ʻoku nau moʻui ʻo fakatatau ki hono ngaahi tefitoʻi moʻoní. Ko hono olá, ʻoku fakatauʻatāinaʻi ai kinautolu mei he loi fakalotú pea ʻoku nau maʻu ʻa e moʻui lelei taha ʻe ala maʻu ʻe he faʻahinga taʻehaohaoa ʻo e tangatá.​—Sione 8:32.

2. Fakatatau ki he Sione 13:34, 35, ko e hā nai ʻa e fuofua meʻa te ne tohoakiʻi ha taha ki he moʻoní?

² Ko e hā ʻa e fuofua meʻa naʻá ne tohoakiʻi koe ki he moʻoní? Mahalo pē ko e tōʻonga lelei ʻa e kakai ʻa Sihová. (1 Pita 2:12) Pe mahalo ko e ʻofa naʻa nau fakahāʻí. Ko e tokolahi naʻa nau fakatokangaʻi ʻa e ʻofa ko iá ʻi he fuofua fakataha naʻa nau maʻú, ʻo maongo tuʻuloa ia kiate kinautolu ʻo laka ange ia ʻi ha meʻa pē naʻe leaʻaki mei he peletifōmú. ʻOku ʻikai ke fai ha ofo heni koeʻuhi naʻe pehē ʻe Sīsū ko ʻene kau ākongá ʻe fakaʻilongaʻi kinautolu ʻaki ʻenau feʻofaʻakí. (Lau ʻa e Sione 13:34, 35.) Ka ke maʻu ʻa e tui mālohí ʻoku fiemaʻu ki ai ʻa e meʻa lahi ange.

3. Ko e hā ʻe lava ke hoko kapau ʻoku makatuʻunga pē ʻetau tui ki he ʻOtuá ʻi he ʻofa faka-Kalaisi ʻoku fakahaaʻi ʻe he fanga tokouá?

³ Ko ʻetau tuí kuo pau ke makatuʻunga ia ʻi ha meʻa ʻoku lahi ange ʻi he ʻofa faka-Kalaisi ʻa e kakai ʻa e ʻOtuá. Ko e hā hono ʻuhingá? Tau pehē pē ʻoku fai ʻe ha kaungātui naʻa mo ha mātuʻa pe ko ha tāimuʻa ha angahala mamafa. Pe fēfē kapau ʻoku fakalotomamahiʻi koe ʻe ha tokoua pe tuofefine? Pe mahalo ʻoku tafoki ha taha ʻo fakafepaki ki he moʻoní, ʻo fakamatematē ʻoku ʻikai ke tau maʻu ʻa e moʻoní. Kapau ʻe hoko ha meʻa pehē, te ke tūkia pea taʻofi ai hoʻo tauhi kia Sihová? Ko e lēsoní eni: Kapau te ke langa hake hoʻo tui ki he ʻOtuá ʻo makatuʻunga ʻi he tōʻonga ʻa e kakaí kae ʻikai ʻi ho vahaʻangatae mo Sihová, ko hoʻo tuí heʻikai ke fefeka. ʻI ho fale ʻo e tuí, ʻoku ʻikai ngata pē hoʻo ngāueʻaki ʻa e ngaahi naunau vaivai hangē ko hoʻo ngaahi ongoʻí kae pehē foki ki he ngaahi moʻoniʻi meʻa mālohi mo fefeka. ʻOku fiemaʻu ke ke fakamoʻoniʻi kiate koe tonu ko e Tohi Tapú ʻoku ʻi ai ʻa e moʻoni fekauʻaki mo Sihová.​—Loma 12:2.

4. Fakatatau ki he Mātiu 13:3-6, 20, 21, ʻoku anga-fēfē hono uesia ʻa e niʻihi ʻi hono ʻahiʻahiʻi ʻenau tuí?

⁴ Naʻe pehē ʻe Sīsū ʻe “tali fiefia” ʻe he niʻihi ʻa e moʻoní, ka ko ʻenau tuí ʻe mate ʻi he taimi ʻo e ʻahiʻahí. (Lau ʻa e Mātiu 13:3-6, 20, 21.) Mahalo naʻe ʻikai ke nau ʻiloʻi ko e muimui kia Sīsuú ʻe ʻi ai hono ngaahi pole mo e faingataʻa. (Māt. 16:24) Pe mahalo naʻa nau fakakaukau ko e hoko ko ha Kalisitiané ʻoku ʻuhinga ia ko e moʻui taʻekau ai ha faingataʻa​—ko e ngaahi tāpuaki pē ʻo ʻikai ha ngaahi pole. Ka ʻi he māmani taʻehaohaoa ko ení, kuo pau pē ke ʻi ai ʻa e ngaahi pole. ʻE lava ke liliu ʻa e ngaahi tuʻungá, ʻo ʻai ai ke hōloa ʻetau fiefiá ʻi ha taimi.​—Saame 6:6; Tml. 9:11.

5. ʻOku anga-fēfē hono fakamoʻoniʻi ʻe he tokolahi taha hotau fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné ʻoku nau tuipau ʻoku nau maʻu ʻa e moʻoní?

⁵ ʻOku fakamoʻoniʻi ʻe he tokolahi taha hotau fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné ʻoku nau tuipau ʻoku nau maʻu ʻa e moʻoní. Anga-fēfē? Ko ʻenau tuipaú ʻoku ʻikai ueʻia neongo kapau ko ha kaungātui ʻokú ne fakalotomamahiʻi kinautolu pe fai ha tōʻonga taʻefakakalisitiane. (Saame 119:165) ʻI he ʻahiʻahi taki taha, ʻoku tupu ai ʻo mālohi ange ʻenau tuí, kae ʻikai ke vaivai ange. (Sēm. 1:2-4) ʻE lava fēfē ke ke langa hake ha tui mālohi pehē?

MAʻU ʻA E “ʻILO TOTONU FEKAUʻAKI MO E ʻOTUÁ”

6. Naʻe langa hake ʻe he muʻaki kau ākonga ʻi he ʻuluaki senitulí ʻenau tuí ʻi he hā?

⁶ Naʻe langa hake ʻe he muʻaki kau ākonga ʻi he ʻuluaki senitulí ʻenau tuí ʻi heʻenau ʻilo ki he Folofolá mo e ngaahi akonaki ʻa Sīsū Kalaisí, ʻa ia, ko e “moʻoni ʻo e ongoongo leleí.” (Kal. 2:5) Ko e moʻoni ko ení ʻoku kau ki ai ʻa e ngaahi akonaki faka-Kalisitiané kotoa, kau ai ʻa e moʻoniʻi meʻa fekauʻaki mo e feilaulau huhuʻi ʻa Sīsuú mo ʻene toetuʻú. Naʻe tuipau ʻa e ʻapositolo ko Paulá ko e ngaahi akonaki ko ení naʻe moʻoni. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhi naʻá ne ngāueʻaki ʻa e Folofolá ke fakamoʻoniʻi “ʻaki ʻa e ngaahi maʻuʻanga fakamatala ʻo pehē naʻe pau ke faingataʻaʻia ʻa e Kalaisí pea mo fokotuʻu hake mei he maté.” (Ngā. 17:2, 3) Naʻe tali ʻe he muʻaki kau ākonga ʻi he ʻuluaki senitulí ʻa e ngaahi akonaki ko iá pea falala ki he laumālie māʻoniʻoní ke tokoniʻi kinautolu ke mahinoʻi ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá. Naʻa nau fakamoʻoniʻi kiate kinautolu ko e ngaahi akonaki ko ení naʻe makatuʻunga ʻi he Folofolá. (Ngā. 17:11, 12; Hep. 5:14) Naʻe ʻikai ke nau langa hake ʻenau tuí ʻi he ngaahi ongoʻí pē, pea naʻe ʻikai ke nau tauhi pē kia Sihova koeʻuhi ko ʻenau ongoʻi fiefia ʻi he feohi mo e ngaahi kaungātuí. ʻI hono kehé, ko ʻenau tuí naʻe langa hake ia “ʻi he ʻilo totonu fekauʻaki mo e ʻOtuá.”​—Kol. 1:9, 10.

7. Ko e hā ʻe hoko kiate kitautolu ʻi heʻetau tui ki he ngaahi moʻoni Fakatohitapú?

⁷ Ko e ngaahi moʻoni ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá ʻoku ʻikai ʻaupito liliu. (Saame 119:160) Ko e fakatātaá, ʻoku ʻikai liliu ia kapau ko ha kaungātui ʻokú ne fakalotomamahiʻi kitautolu pe fai ha angahala mamafa. Pea ʻoku ʻikai liliu ia ʻi heʻetau fehangahangai mo e mamahí. Ko ia ʻoku fiemaʻu ke tau ʻiloʻi fakaʻāuliliki ʻa e ngaahi akonaki Fakatohitapú pea tuipau ʻoku moʻoni. Ko ʻetau tui mālohi makatuʻunga ʻi he ngaahi moʻoni Fakatohitapú te ne ʻai ke tau tuʻu maʻu ʻi he taimi ʻo e ʻahiʻahí, ʻo hangē tofu pē ko ha taula ʻokú ne ʻai ke tuʻu maʻu ha vaka lolotonga ha afā. ʻE lava fēfē ke ke fakaivimālohiʻi hoʻo tuipau ʻokú ke maʻu ʻa e moʻoní?

“FAKATUIPAUʻI KOE KE KE TUI”

8. Hangē ko ia ʻoku hā ʻi he 2 Tīmote 3:14, 15, naʻe anga-fēfē tuipau ʻa Tīmote naʻá ne maʻu ʻa e moʻoní?

⁸ Naʻe tuipau ʻa Tīmote naʻá ne maʻu ʻa e moʻoní. Naʻe anga-fēfē ʻene ʻiloʻi iá? (Lau ʻa e 2 Tīmote 3:14, 15.) Naʻe fakamatalaʻi ange kiate ia ʻe heʻene faʻeé mo ʻene kui fefiné ʻa e ngaahi akonaki ʻi he “ngaahi tohi māʻoniʻoní.” Ka ʻoku ʻikai ha veiveiua naʻá ne vaheʻi foki ʻa e taimi mo e ivi ke ako ʻa e ngaahi tohi ko iá. Ko hono olá, naʻá ne ‘fakatuipauʻi ia ke ne tui’ naʻe moʻoni ʻa e ngaahi tohí. Ki mui ai, ko Tīmote, ko ʻene faʻeé mo ʻene kui fefiné naʻa nau kau ki he lotu faka-Kalisitiané. ʻOku ʻikai ha veiveiua naʻe maongo kia Tīmote ʻa e ʻofa naʻe fakahāhā ʻe he kau muimui ʻo Sīsuú, pea naʻá ne maʻu ha holi mālohi ke feohi mo kinautolu pea tokangaʻi hono fanga tokoua mo e fanga tuofāfine fakalaumālié. (Fil. 2:19, 20) Kae kehe, ko ʻene tuí naʻe ʻikai ke makatuʻunga ʻi heʻene ngaahi ongoʻi ki hono kaungāfaʻahinga ʻo e tangatá, ka ʻi he ngaahi moʻoniʻi meʻa naʻá ne tohoakiʻi ia ke ofi ange kia Sihová. Ko koe foki kuo pau ke ke fai ha fakaʻuhinga papau ʻi he meʻa kuó ke ako fekauʻaki mo Sihova ʻi hoʻo lau ʻa e Tohi Tapú.

9. Ko e hā ʻa e moʻoni tefito ʻe tolu ʻoku fiemaʻu ke ke fakamoʻoniʻi kiate koé?

⁹ Ke kamatá, ʻoku fiemaʻu ke ke fakamoʻoniʻi kiate koe ha moʻoni tefito ʻe tolu. ʻUluakí, ʻoku fiemaʻu ke ke tuipau ko Sihova ko e ʻOtuá ʻa e Tokotaha-Fakatupu ʻo e meʻa kotoa pē. (ʻEki. 3:14, 15; Hep. 3:4; Fkh. 4:11) Uá, kuo pau ke ke fakamoʻoniʻi kiate koe ko e Tohi Tapú ʻa e pōpoaki fakamānavaʻi ʻa e ʻOtuá ki he faʻahinga ʻo e tangatá. (2 Tīm. 3:16, 17) Pea ko e tolú, ʻoku fiemaʻu ke ke fakapapauʻi ʻoku ʻi ai ʻa e kakai fokotuʻutuʻu maau ʻa Sihova ʻoku nau lotu kiate ia ʻi he malumalu ʻo e tuʻunga-ʻulu ʻo Kalaisí pea ko e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ia. (ʻAi. 43:10-12; Sione 14:6; Ngā. 15:14) Ko hono fakamoʻoniʻi kiate koe ʻa e ngaahi moʻoni tefito ko iá ʻoku ʻikai fiemaʻu ia ke ke ʻiloʻi ʻa e meʻa kotoa ʻi he Tohi Tapú. ʻOku totonu ko hoʻo taumuʻá ke ngāueʻaki hoʻo “mafai fakaefakaʻuhingá” ke fakaivimālohiʻi hoʻo tuipau ʻokú ke maʻu ʻa e moʻoní.​—Loma 12:1.

MATEUTEU KE FAKATUIPAUʻI ʻA E NIʻIHI KEHÉ

10. Tānaki atu ki hono ʻiloʻi ʻa e moʻoní, ko e hā ʻoku fiemaʻu ke tau malava ʻo faí?

¹⁰ ʻI hoʻo tuipau pē ki he moʻoni tefito ʻe tolu ko eni fekauʻaki mo e ʻOtuá, Tohi Tapú mo e kakai ʻa e ʻOtuá, ʻoku fiemaʻu ke ke malava ʻo ngāueʻaki ʻa e Folofolá ke fakamoʻoniʻi ʻa e ngaahi moʻoni ko ení ki he niʻihi kehé. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhi ʻi he tuʻunga ko e kau Kalisitiané ʻoku tau maʻu ʻa e fatongia ke akoʻi ʻa e moʻoni ʻoku tau ʻiló ki he faʻahinga ko ia te nau fanongo maí.b (1 Tīm. 4:16) Pea ʻi heʻetau feinga ke fakatuipauʻi ki he niʻihi kehé ʻa e ngaahi moʻoni Fakatohitapú, ʻoku tau fakaivimālohiʻi ai ʻetau tuipau ki he ngaahi moʻoni ko iá.

11. Ko e hā ʻa e faʻifaʻitakiʻanga naʻe fokotuʻu mai ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻi he tuʻunga ko ha faiakó?

¹¹ ʻI hono akoʻi ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻa e kakaí, naʻá ne “fakatuipauʻi kinautolu fekauʻaki mo Sīsū fakatouʻosi mei he Lao ʻa Mōsesé pea mo e Kau Palōfitá.” (Ngā. 28:23) ʻE lava fēfē ke tau faʻifaʻitaki kia Paula ʻi hono akoʻi ʻa e moʻoní ki he niʻihi kehé? Kuo pau ke tau fai ʻa e meʻa lahi ange ʻi hono tala ange pē ʻa e lau ʻa e Tohi Tapú. Kuo pau ke tau tokoniʻi ʻetau kau ako Tohi Tapú ke fakaʻuhinga ʻi he Folofolá ʻi heʻenau ʻunuʻunu ofi kia Sihová. ʻOku tau loto ke nau tali ʻa e moʻoní, ʻo ʻikai koeʻuhí ʻoku nau tokaʻi kitautolu, ka koeʻuhí kuo nau fakamoʻoniʻi kiate kinautolu ko e meʻa ʻoku nau akó ko e moʻoni ia fekauʻaki mo hotau ʻOtua ʻofá.

12-13. ʻE lava fēfē ke tokoniʻi ʻe he ngaahi mātuʻá ʻenau fānaú ke nofo maʻu ʻi he moʻoní?

¹² Ngaahi mātuʻa, ʻoku ʻikai ha veiveiua ʻoku mou loto ke nofo maʻu hoʻomou fānaú ʻi he moʻoní. Te mou ongoʻi nai kapau te nau maʻu ha feohi lelei ʻi he fakatahaʻangá, te nau fakalakalaka fakalaumālie. Neongo ia, kapau ʻoku fiemaʻu ke tuipau hoʻomou fānaú ʻoku nau maʻu ʻa e moʻoní, ʻoku fiemaʻu ʻa e meʻa lahi ange ʻi hono maʻu pē ha ngaahi kaumeʻa lelei. ʻOku fiemaʻu ke nau maʻu ha vahaʻangatae fakafoʻituitui mo e ʻOtuá pea tuipau ko e meʻa ʻoku nau ako mei he Tohi Tapú ʻoku moʻoni.

¹³ Kapau ʻoku fiemaʻu ʻe he ngaahi mātuʻá ke akoʻi ki heʻenau fānaú ʻa e moʻoni fekauʻaki mo e ʻOtuá, kuo pau ke nau fokotuʻu ʻa e faʻifaʻitakiʻangá ʻaki ʻenau hoko ko e kau ako fakamātoato ʻo e Tohi Tapú. Kuo pau ke nau vaheʻi ʻa e taimi ke fakalaulauloto ki he meʻa ʻoku nau akó. Te nau malava leva ai ke akoʻi ʻenau fānaú ke fai ʻa e meʻa tatau. ʻOku fiemaʻu ke nau akoʻi ʻenau fānaú ke ngāueʻaki ʻa e ngaahi naunau fakaeako Tohi Tapú, ʻo hangē pē ko ʻenau akoʻi ʻenau kau ako Tohi Tapú. ʻI he fai peheé, te nau tokoniʻi ai ʻenau fānaú ke houngaʻia ʻia Sihova mo e founga ʻokú ne ngāueʻaki ke tokonaki mai ai ʻa e meʻakai fakalaumālié​—“ʻa e tamaioʻeiki anga-tonu mo potó.” (Māt. 24:45-47) Ngaahi mātuʻa, ʻoku ʻikai ke feʻunga pē hono akoʻi ki hoʻo fānaú ʻa e ngaahi moʻoni tefito Fakatohitapú. Tokoniʻi kinautolu ke fakatupulekina ʻa e tui mālohi ʻaki hono akoʻi kiate kinautolu ʻa e “ngaahi meʻa loloto ʻa e ʻOtuá” ʻo fakatatau ki honau taʻumotuʻá mo e malavá.​—1 Kol. 2:10.

AKO ʻA E KIKITE ʻI HE TOHI TAPÚ

14. Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau ako ʻa e kikite ʻi he Tohi Tapú? (Sio foki ki he puha “ʻE Lava Ke Ke Fakamatalaʻi ʻa e Ngaahi Kikite ko Ení?”)

¹⁴ Ko e kikite ʻi he Tohi Tapú ko ha konga mahuʻinga ia ʻo e Folofola ʻa e ʻOtuá ʻokú ne tokoniʻi kitautolu ke langa hake ʻa e tui mālohi kia Sihova. Ko e hā ʻa e ngaahi kikite kuó ne fakaivimālohiʻi hoʻo tuí? Te ke lave nai ki he ngaahi kikite fekauʻaki mo e “ngaahi ʻaho fakaʻosí.” (2 Tīm. 3:1-5; Māt. 24:3, 7) Ka ko e hā ʻa e ngaahi kikite kehe kuo fakahoko ʻe lava ke ne fakaivimālohiʻi hoʻo tuipaú? Ko e fakatātaá, ʻe lava ke ke fakamatalaʻi ʻa e anga hono fakahoko ʻi he kuohilí ʻa e kikite ʻi he Taniela vahe 2 pe Taniela vahe 11 pea mo e anga hono fakahoko he taimi ní?c ʻI hoʻo maʻu ʻa e tui ʻoku makatuʻunga fefeka ʻi he Tohi Tapú, ko e tui ko iá ʻe taʻeueʻia. Fakakaukau ki he faʻifaʻitakiʻanga hotau fanga tokoua naʻe fakatangaʻi kakaha ʻi Siamane lolotonga ʻa e Tau II ʻa Māmaní. Neongo naʻe ʻikai ke nau mahinoʻi kakato ʻa e ngaahi kikite ʻi he Tohi Tapú fekauʻaki mo e ngaahi ʻaho fakaʻosí ka naʻa nau tui mālohi ki he Folofola ʻa e ʻOtuá.

15-17. Naʻe anga-fēfē hono fakaivimālohiʻi ʻe he ako Tohi Tapú hotau fanga tokoua naʻe fakatangaʻi ʻe he kau Nasí?

¹⁵ ʻI he malumalu ʻo e pule ʻa Siamane Nasí, ko e laui afe hotau fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné naʻe ʻave ki he ngaahi kemi fakamamahí. Ko Hitilā mo e ʻōfisa tuʻu-ki-muʻa ko Heinrich Himmler naʻá na fehiʻa ʻi he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Fakatatau ki ha tuofefine ʻe taha, naʻe tala ʻe Himmler ki ha kulupu hotau fanga tuofāfiné ʻi ha kemi fakamamahi: “Ko homou Sihová ʻoku pule ia ʻi hēvani, ka ʻi he māmani ko ení ko kimautolu ʻoku pulé! Te mau fakahaaʻi atu pe ko hai ʻe kātaki lahi angé, ko kimoutolu pe ko kimautolu!” Ko e hā naʻá ne tokoniʻi ʻa e kakai ʻa Sihová ke nofoʻaki faitōnungá?

¹⁶ Naʻe ʻiloʻi ʻe he Kau Ako Tohi Tapu ko ení ko e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá naʻe kamata pule ia ʻi he 1914. Naʻe ʻikai ke nau ofo ʻi he fakatanga kakaha naʻa nau fehangahangai mo iá. Kae kehe, naʻe tuipau ʻa e kakai ʻa Sihová heʻikai lava ʻe ha founga-pule fakaetangata ʻo taʻofi ʻa e taumuʻa ʻa e ʻOtuá mei hono fakahokó. Naʻe ʻikai lava ʻe Hitilā ke ne tafiʻi ʻosi atu ʻa e lotu moʻoní pe fokotuʻu ha founga-pule te ne liua ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Naʻe tuipau hotau fanga tokouá ko e pule ʻa Hitilaá ʻe faai atu pē ʻo ngata.

¹⁷ Ko e tuipau ʻa e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine ko iá naʻe ʻikai ke takihalaʻi. Taimi nounou mei ai, naʻe tō ʻa e puleʻanga Nasí, pea ko Heinrich Himmler​—ʻa e tangata naʻá ne pehē “ʻi he māmani ko ení ko kimautolu ʻoku pulé”—​naʻá ne hola ke moʻui. ʻI heʻene holá, naʻá ne fetaulaki ai mo Tokoua Lübke, ko ha pōpula ki muʻa naʻá ne ʻiloʻi. ʻI he loto-mamahi moʻoni, naʻe ʻeke ange ʻe Himmler kia Tokoua Lübke: “Tokotaha Ako Tohi Tapu, ko e hā ʻoku hoko he taimi ní?” Naʻe tala ange ʻe Tokoua Lübke kia Himmler naʻe fuoloa pē hono ʻiloʻi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová heʻikai lavameʻa ʻa e puleʻanga Nasí pea ʻe fakatauʻatāinaʻi kinautolu. Ko Himmler​—ʻa e tangata naʻá ne faʻa leakovi fekauʻaki mo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová—​naʻá ne longotai. Taimi nounou mei ai, naʻá ne taonakita. Ko e hā ʻa e poiní? Ko ʻetau ako ʻa e Tohi Tapú, mo e ngaahi kikité, ʻe lava ke ne langa hake ʻa e tui taʻeueʻia ki he ʻOtuá pea tau maʻu ʻa e falala pau ʻi he taimi ʻo e ʻahiʻahí.​—2 Pita 1:19-21.

18. Hangē ko ia ʻoku fakahaaʻi ʻi he Sione 6:67, 68, ko e hā ʻoku tau fiemaʻu ai ʻa e “ʻilo totonu pea mo e mahino kakato” naʻe lave ki ai ʻa Paulá?

¹⁸ Ko kitautolu taki taha ʻoku totonu ke tau fakahāhā ʻa e ʻofá​—ʻa e fakaʻilonga ʻo e kau Kalisitiane moʻoní. Ka ʻoku tau fiemaʻu foki ʻa e “ʻilo totonu pea mo e mahino kakato.” (Fil. 1:9) He ka ʻikai, ʻe lava ke tākiekina kitautolu “ʻe he matangi kotoa pē ʻo e akonaki ʻoku fakafou ʻi he olopoto ʻa e tangatá,” ʻo kau ai ʻa e kau tafoki ʻo fakafepaki ki he moʻoní. (ʻEf. 4:14) ʻI he taimi naʻe ʻikai ke toe muimui ai ʻa e tokolahi ʻo e kau ākonga ʻi he ʻuluaki senituli T.S. ʻia Sīsuú, naʻe fakahaaʻi ʻe he ʻapositolo ko Pitá ʻene tuipau mālohi naʻe maʻu ʻe Sīsū “ʻa e ngaahi lea ʻo e moʻui taʻengatá.” (Lau ʻa e Sione 6:67, 68.) Neongo naʻe ʻikai ke mahinoʻi ʻe Pita ʻi he taimi ko iá ʻa e fakaikiiki kotoa ʻo e ngaahi lea ko iá, naʻá ne nofoʻaki mateaki koeʻuhi naʻá ne ʻiloʻi ʻa e moʻoni fekauʻaki mo Kalaisí. ʻE lava foki ke ke fakaivimālohiʻi hoʻo tuipau ki he meʻa ʻoku akoʻi ʻe he Tohi Tapú. Kapau te ke fai pehē, ko hoʻo tuí te ne matuʻuaki ha faʻahinga ʻahiʻahi pē pea te ke tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé ke nau langa hake ha tui mālohi.​—2 Sio. 1, 2.