E Mata, e Atafai Tonu te Atua ki Fāfine?

“Ne kamata mai te agasala i se fafine, kae fakafetai ki a ia me e ‵tau o ‵mate katoa tatou.”​—ECCLESIASTICUS, I TE LUA SENITENALI T.L.M.

“A koe ko te mataloa o te tiapolo: ko koe te tino ne ‵tala ne ia te lakau telā ne fakatapu: a koe ko te tino muamua ne tiakina ne ia te tulafono mai te Atua . . . Ne faigofie fua o fakamasei ne koe a te fakatusa o te Atua, ko te tagata.”​—TERTULLIAN, ON THE APPAREL OF WOMEN, I TE LUA SENITENALI T.A.

AFUAIUPU mua konā e seki siki mai loto i te Tusi Tapu. Ko oti ne fakaaoga a fuaiupu konei ke ‵lago atu ki te fakakese‵kesega o fāfine. I aso foki nei, koi siki mai ne nisi tino a tusi siki fakalotu ke ‵lago atu ki olotou faifaiga sē ‵lei e fai ki fāfine, kae ‵losi atu me ne pogai mai i fāfine a masaki o tino. E mata, ne fuafua eiloa ne te Atua ko tāgata ke ‵kilo fatauvā kae fai masei atu ki fāfine? Ne a muna a te Tusi Tapu? Ke onoono aka tatou.

◼ E mata, ne fakamalaia ne te Atua a fāfine?

Ikai, ko “te gata muamua telā e fakaigoa ki te Tiapolo,” ne “fakamalaia” ne te Atua. (Fakaasiga 12:9; Kenese 3:​14, NW) I te faimaiga te Atua me ka ‘pule’ atu Atamu ki tena avaga, ne seki fakaasi mai ne te Atua i ei a tena taliaga ke pule kātoatoa atu te tagata ki luga i te fafine. (Kenese 3:16) Ne folafola atu fua ne ia a ikuga fakafanoanoa o te agasala kolā ka oko atu ki luga i te tauavaga muamua.

Tela la, a te fai masei o fāfine ko te ikuga tonu o te tulaga agasala o tino, kae e se ko te loto o te Atua. E se ‵lago te Tusi Tapu ki te manatu me e ‵tau mo fāfine o ‵nofo mai lalo i te pulega a tāgata ko te mea ke toe taui atu ki ei mō te agasala muamua.​—Loma 5:12.

◼ E mata, ne faite ne Atua a te fafine ke malalo ifo i te tagata?

Ikai. E fai mai te Kenese 1:27: “Tela ne faite ei ne te Atua a te tino ke foliga ki a ia. Ne faite ne ia te tagata mo te fafine.” Tela la, mai te kamataga eiloa, ne faite a tino​—tāgata mo fāfine​—ke mafai o fakaasi atu a uiga o te Atua. E tigā eiloa e ‵kese a lagonaga mo foliga o Atamu mo Eva, kae ‵pau eiloa a fakatonuga mo saolotoga ne maua ne lāua i mua o te lā Māfuaga.​—Kenese 1:​28-31.

A koi tuai o faite a Eva, ne folafola mai te Atua: “Ka fai ne au se fesoasoani mō ia [Atamu], se tino e fetaui ‵lei mo ia.” (Kenese 2:​18, Tusi Paia, Samoa) E mata, e fakauiga a te tugāpati “se tino e fetaui ‵lei” me i te fafine e malalo ifo i te tagata? Ikai, mafaufau ki te fetaui ‵lei o galuega e fai ne te tokita tipitipi mo te tokita fakamoe i te taimi e fai ei te tipitipiga. E mata, e mafai ne se tino e tokotasi o fai a tena galuega e aunoa mo te suā tino? E faigata! E ui eiloa e fai ne te tokita tipitipi a te faiga o te ‵tipiga, e mata, e tāua atu a ia i te tokita fakamoe? E se faigofie te tali. E penā foki loa, ne faite ne te Atua a te tagata mo te fafine ke ga‵lue fakatasi, kae ke sē fakatau‵fai te suā tino ki te suā tino.​—Kenese 2:24.

◼ Se a te mea e fakaasi mai i ei me e atafai atu te Atua ki fāfine?

I te kilo ‵mao atu ki mea kolā ka fai ne tāgata agasala, ne fakaasi muamua mai ei ne te Atua a tena manakoga tonu ke puipui a fāfine. I te faipati e uiga ki te Tulafono faka-Mose telā ne kamata mai i te 16 senitenali T.L.M., e tusi mai te tino tusitala ko Laure Aynard, i tena tusi ko te La Bible au féminin (Te Tusi Tapu i te Tulaga o te Fafine): “Kafai e faipati a te feagaiga o te Tulafono e uiga ki te fafine i kogā koga e uke, e fai eiloa penā ke puipui ei a ia.”

Pelā me se fakaakoakoga, ne fakatonu mai a te Tulafono ke āva kae fakaaloalo ki te tamana mo te mātua. (Esoto 20:12; 21:​15, 17) E manakogina foki ke ‵saga tonu atu ki fāfine fai‵tama. (Esoto 21:22) E penā foki i aso nei, a te puipuiga telā e maua mai i tulafono konā a te Atua e ‵kese ‵ki mo saolotoga kolā e maua ne nisi fāfine mai lalo i te tulafono i kogā koga e uke o te lalolagi. Kae koi uke atu foki a mea kolā e fakaasi mai ei a te saga tonu atu o te Atua ki fāfine.

Se Tulafono Telā e Fakaata Mai i ei te Kilokiloga a te Atua ki Fāfine

I te Tulafono telā ne tuku atu ne Ieova te Atua ki te fenua o Isalaelu ne avatu i ei ki tino​—tāgata mo fāfine​—a mea aoga tumau i te feitu faka-te-foitino, i mea tau amioga, mo te feitu faka-te-agaga. Kafai e tumau latou i te faka‵logo, a te fenua ka “takutakua atu i so se malo i te lalolagi nei.” (Teutelonome 28:​1, 2) Se a tulaga o te fafine mai lalo i te Tulafono? Mafau‵fau ki mea kolā e fakasolo mai.

1. Te saolotoga o te tino. E ‵kese mai i fāfine i nisi fenua aka e uke i taimi mua, ne maua eiloa ne fāfine Isalaelu se saolotoga lasi ‵ki. E tigā eiloa ne tuku atu ki te tagata avaga te tiute ko te ulu o te kāiga, e mafaufau te fafine avaga fakatasi mo te ‵lago kātoatoa atu o tena avaga ‘ke maua se laukele’ kae ‘‵toki a togāvine.’ Moi fai ne isi sena iloa i te ‵lagaga o gatu, ne mafai loa ne tou fafine o fakatele tena pisinisi totino. (Faataoto 31:​11, 16-19) Mai lalo i te Tulafono faka-Mose, a fāfine ne tino taki tokotasi kolā e isi ne olotou saolotoga kae e sē se mea fua telā e faka‵piki atu ki te tagata.

I Isalaelu mua, ne saoloto foki a fāfine ke fesokotaki atu ki te Atua. E faipati te Tusi Tapu e uiga ki a Hana, telā ne ‵talo atu ki te Atua e uiga ki se fakalavelave totino kae fai ne ia se tautoga. (1 Samuelu 1:​11, 24-28) E isi se fafine mai te fa‵kai o Sunema ne masani o fesili atu ki te pelofeta ko Elisaia e uiga ki se mea i aso o te Sapati. (2 Tupu 4:​22-25) A fāfine pelā mo Tepola mo Hulita ne fakaaoga ne te Atua ke fai pelā me ne ana sui. Se mea fakafiafia, me i tāgata ma‵luga mo faitaulaga ne loto fia‵fia o ‵sala ki manatu fesoasoani mai i a lāua.​—Famasino 4:​4-8; 2 Tupu 22:​14-16, 20.

2. Avanoaga ki akoakoga. E pelā me ne vaega o te feagaiga o te Tulafono, ne ‵kami mai a fāfine ke fakalogo‵logo ki te faitauga o te Tulafono, telā e tuku atu i ei ki a latou a te avanoaga ke tauloto. (Teutelonome 31:12; Neemia 8:​2, 8) E mafai foki o maua ne latou a akoakoga mai te ‵kau ki nāi vaega o te tapuaki atu i mua o tino. E pelā me se fakaakoakoga, a nisi fāfine e “tavini” atu i faleie tapu, kae ko nisi tino e aofia i te kau usu pese a tāgata mo fāfine.​—Esoto 38:8; 1 Nofoaiga Tupu 25:​5, 6.

E tokouke a fāfine e ‵nofo mo te iloa mo te poto telā e manakogina ke fakatele se pisinisi ola ‵lei. (Faataoto 31:24) E ‵kese mai i tu i nisi atufenua i te taimi tenā​—telā e akoako tokotasi ne te tamana ana tama tāgata​—e ‵tau aofia te mātua Isalaelu i te akoakoga o ana tamaliki tāgata ke oko eiloa ki te taimi ko ma‵tua ei. (Faataoto 31:1) E lavea ‵lei i ei, me e ‵mao ‵ki a fāfine i Isalaelu mua mai te manatu me ne seki akoakogina latou.

3. Ne āva ki ei kae fakaaloalogina. E manino ‵lei te faimaiga i Tulafono e Sefulu: “Ke āva koutou ki otou tamana mo otou mātua.” (Esoto 20:12) I faataoto a te tupu poto ko Solomona, e fai‵tau tatou penei: “Taku tama, saga tonu ki muna a tou tamana mo tou mātua.”​—Faataoto 1:8.

Ne aofia foki i te Tulafono a fakamatalaga likiliki o tulafono fo‵liki e uiga ki amioga i va o tino e seki a‵vaga, e fakaasi atu ei te āva ki fāfine. (Levitiko 18:​6, 9; Teutelonome 22:​25, 26) E ‵tau o mafaufau se avaga tagata ‵lei ki mea kolā e mafai o fai ne tena avaga.​—Levitiko 18:19.

4. Saolotoga e ‵tau ke puipuigina. I loto i tena Muna, e fakaata mai ne Ieova a ia eiloa e pelā me “se tamana ki tamaliki ta‵gata ko seai ne tamana kae se fakamasino ki fāfine ko ‵mate olotou avaga.” I nisi tugāpati, a ia ko te Tino puipui o latou kolā e se puipuigina olotou saolotoga ne se tamana io me se avaga tagata. (Salamo 68:​5, NW; Teutelonome 10:​17, 18) Tela la, i te taimi e tasi ne sē ‵lei ei a faifaiga ne fai ne se tino fakakaitalafu tupe ki te avaga a se pelofeta telā ko mate, ne fai ne Ieova se vavega ko te mea ke mafai o sao tou fafine kae tumau i tena tulaga fakaaloalo.​—2 Tupu 4:​1-7.

Koi tuai o ulu atu te kau Isalaelu ki loto i te Fenua o te Folafolaga, ka ko Selofeata ko mate kae seai sena tamaliki tagata. Tenā ne fakamolemole atu ei ana tamaliki fa‵fine e tokolima ki a Mose ke tuku mai “ne manafa” mō latou i te Fenua o te Folafolaga. Ne tuku atu ne Ieova ki a latou a mea e uke atu i lō te mea telā ne fakamolemole mai latou ki ei. Ne fai atu a ia ki a Mose: “Tuku ki a latou ne manafa mai laukele o kāiga o te lotou tamana. A te tofi o Selofeata ke tuku atu ki a latou.” Mai te taimi tenā o fano ki mua, ne mafai ne fāfine Isalaelu o maua se tofi mai i olotou tamana kae fakasolo atu ki olotou fanau.​—Numela 27:​1-8.

Ne ‵Fuli ‵se te Kilokiloga a te Atua e Uiga ki Fāfine

Mai lalo i te Tulafono faka-Mose, ne maua ne fāfine se tulaga fakaaloalo, kae ne fakaāva atu foki ki olotou saolotoga. E ui i ei, mai te fa senitenali T.L.M. o fano ki mua, ne kamata o fakamalosi a te lotu Iutaia ne tu mo aganuu faka-Eleni, telā e fakamalalo ei te tulaga o fāfine.​—Ke onoono ki te pokisi “Fakakese‵kesega ne Fai ki Fāfine i Tusitusiga Mua.”

Pelā me se fakaakoakoga, ne ‵losi atu ne te tino tusitala Eleni ko Hesiod (valu senitenali T.L.M.) a masaki katoa o tino ki fāfine. Ne gasolo o lauiloa te manatu tenei i te lotu Iutaia i te kamataga o te lua senitenali T.L.M. Ne tuku mai i te Talmud, telā ne kamata o faite mai te lua senitenali T.A. o fano ki mua, a te faka‵pulaga tenei ki tāgata: “Ke mo a e sau‵tala ‵soko mo fāfine, me ka ‵taki fakamuli atu koe ne te mea tenei ke fai amioga se ‵tau.”

I senitenali e uke, ne lasi ‵ki eiloa te pokotia o te tulaga o fāfine i te kau Iutaia ona ko te seai o se loto talitonu. I aso o Iesu, a te lotou olo atu ki kogā koga i tafatafa o te faletapu e gata fua i te Fale fono o Fāfine. A akoakoga fakalotu e fai fua mō tāgata, kae e se ‵tau o ‵nofo tasi a tāgata mo fāfine i loto i sunako. E siki mai i te Talmud a pati a se Takitaki lotu Iutaia penei: “So se tino e akoako atu ki tena tamaliki fafine a te Tulafono, e akoako atu ki a ia amioga fakatauavaga.” Mai te ‵fuli ‵se o te kilokiloga a te Atua, ko akoako ne takitaki lotu Iutaia a tāgata e tokouke ke ‵kilo fatauvā ki fāfine.

I tena nofoga i te lalolagi nei, ne lavea ne Iesu a uiga fāpito penā, kolā ko ‵mau a aka i tuu mo aganuu. (Mataio 15:​6, 9; 26:​7-11) E mata, ne fakamalosi aka ne vaegā akoakoga penā ana faifaiga kolā ne fai ki fāfine? E mata, ko oti ne aumai ne te lotu Kelisiano tonu a te fakatapūga ki te fāfine? Ka tali aka ne te suā mataupu a fesili konei.

[Pokisi i te itulau e 7]

Fakakese‵kesega ne Fai ki Fāfine i Tusitusiga Mua

Mai te senitenali muamua T.A. o fano ki mua, ne kamata o fakaaoga ne te tino tusitala ko Philo mai i Alexandria a manatu o te kau Eleni ke toe ‵fuli a te tusi o Kenese. Ki a Philo, a Eva ne ‵se i te agasala ko te ‵moe fakatauavaga, tenā ne fakasala ei a ia ki se olaga telā ko “tapale kea‵tea mai i a ia ana saolotoga katoa kae tuku atu ki te pule a te tagata telā ko tena taugasoa.” Ne ulu lemū atu ki loto i te lotu Iutaia a te vaegā kilo fatauvā tenā ki fāfine, e penā foki a tusitusiga a Tamana o te Lotu.

I te Midrash Rabba, se tusi a te kau Iutaia i te lua senitenali, ne fakamatala mai i ei ne se takitaki lotu Iutaia te pogai e mafaufau ei a ia me e ‵tau mo fāfine o pei se veli, penei: “E ‵pau a ia mo te tino telā ne fai te mea ‵se kae e mā i tino.” A te faifeau ko Tertullian, telā ne fai ana tusitusiga mo fakamalosiga i te kamataga o te lua senitenali T.A., ne akoako ne ia me i fāfine e ‵tau o oloolo “e pelā latou mo Eva telā ne ‵se kae ‵tau o amio i se auala telā e fakaasi atu ei te fanoanoa kae salamō.” A vaegā akoakoga penā, kolā e masani o ‵se a kilokiloga ki ei e pelā me ne aumai mai te Tusi Tapu, ko oti ne ‵lago atu ki fakakese‵kesega e uke ne fai ki fāfine.

[Ata i te itulau e 5]

Ne faite a Eva e pelā me se fesoasoani mo se tino e fetaui ‵lei ki a Atamu

[Ata i te itulau e 6]

Ne ‵kau a fāfine i Isalaelu mua i te faiga o pisinisi