Pagpaniid sa Kalibotan

Krisis sa Aprikano

Duha ka dekada sa kagutmanan, hulaw, ug utang mipatunghag “tagsaong krisis” sa Aprika—nga grabe kaayo nga “mahimong ikatandi kini sa mga epekto sa gubat sa kalibotan,” miingon ang taho sa U.S. sa Committee on African Development Strategies. Kini midugang: “Ang proporsiyon niini banabana lamang, ang kagrabe niini daw imposible sa nanghibilin sa kalibotan sa paghanduraw sa pagsabot.” Sumala sa gitaho sa The Express sa Easton, Pennsylvania, ang mga nasuta sa grupo nakakita nga ang Aprikanong “kontinente nasudlan ug kapin sa 20 ka labing kabus sa 34 ka nasod sa kalibotan,” ang labing dakong proporsiyon sa pagtubo sa populasyon sa kalibotan, ug “may dakong kakulangan ug hanas nga mga propesyonal.” Ang produksiyon sa agrikultura, nga dili makatagana sa mga panginahanglan sa Aprika, gilaomang mous-os sa pipila ka nasod sa Aprika. Ang grupo mihatag ug pipila ka mga rekomendasyon nga nagkinahanglag “mga pagsakripisyo,” miingon nga “may paglaom pa ang situwasyon sa Aprika.”

Batan-ong mga Tigtabako

Mas daghang kabataan ang nagtabako kay sa mga edad-edaran, sumala sa bag-ong surbi sa Habagatang Australia. Ang surbi sa 3,000 ka batang nagtungha gipasiugda sa Australian Cancer Society. Sumala sa gitaho diha sa The Australian, sa gipangutana kon nakapanabako ba sila sa miaging semana, 40 porsiento sa 16-anyos miadmiter nga sila nakapanabako. Bayente porsiento lamang sa mga edad-edaran ang miingon nga sila nanabako. Ang pipila ka mga kabataan—8 porsiento sa mga 15-anyos ug 1 porsiento sa mga 12 anyos—miangkon pa gani nga mga hinabako. Sa katibuk-an, mas daghan ang mga batang babaye ang nanabako kay sa batan-ong mga lalaki. Ang kadaghanan sa mga estudyante nagtuong makahunong sila sa pagtabako sa tanang panahon nga ilang gusto.

Nutrisyong Nagaobra

Gikan sa dagko nagkalainlaing mga korporasyon sa nasod ngadto sa gamayng mga negosyo nga gipalakaw sa pamilya, ang mga negosyo ug mga pabrika sa Tinipong Bansa nagpasiugda ug maayong nutrisyon sa trabahoan, mitaho ang The New York Times. Ang mga tigpasiugda nag-ingon nga ang nutrisyonal ug pisikal nga pagpahimsog nga mga programa diha mismo sa trabahoan nakakunhod sa gasto sa pag-atiman sa panglawas, nakauswag sa gidaghanon sa natrabaho, ug nakapatunghag malipayong mga trabahante. “Ang mga programa sama ra ka yano sa pagbag-o sa pagkaong idulot sa kan-anan sa mas makahimsog nga kapiliang pagkaon o sama ka luho sa . . . 37,000-kuwadrado-piye [3,440-sq-m] nga pasilidad sa pisikal nga pagpahimsog nga may swimming pool, gamit sa ehersisyo, gymnasium ug cardiac rehabilitation program,” miingon ang artikulo. Daghang kan-anan sa korporasyon nanghatag karon ug mga talaan sa ihap sa kaloriya ug sa kolesterol sa mga pagkaon nga ilang ginadalit. Mohatag usab sila ug talaaan sa mga pagkaon nga menos ug tambok ug sodium ug sa lanotong mga pagkaon sa mga trabahante nga may mga problemang nalangkit sa sakit sa kasingkasing.

Babay, GMT

Sa 1884, ang Greenwich nagkahulogang oras ug ang Greenwich meridian nahimong sukdanan sa pagbantay sa oras ug nabigasyon sa tibuok kalibotan. Sa tinuod, ang Royal Greenwich Observatory misugod sa pagbantay sa oras sukad sa 1675 aron ang mga marinero may sukdanan sa pagyawi sa ilang orasan sa dili pa monabigar. Karon kini mokantidad ug mga $100,000 (U.S.) sa usa ka tuig aron padayong moandar ang unom ka atomikong orasan sa obserbatoryo ug $30,000 (U.S.) ang kada usa aron kapulihan ang kada usa nga cesium vacuum nga tubo. Ang Britanya karon mihukom nga ang salapi mas maayong gastohon sa laing butang, ug dili na ilisdan ang mga tubo kon kini maguba. Apan, ang sukdanan sa oras tipigan gihapon sa Coordinated Universal Time, sa Paris. Ang mga basa niini nagagikan sa 150 ka atomikong mga orasan sa tibuok kalibotan—diin gamayng bahin lamang ang naamot sa Greenwich Observatory.

Mga Trabahante sa Japan

“Ang usa sa pangunang mga rason sa nagkadakong kalamposan sa industriya sa Japan mao ang pagkakugihan sa iyang mga tawo,” miingon ang Parade Magazine. “Sukad pa sa pagkabata, ang mga Hapones . . . gitudloan sa makasaysayanhong prinsipyo sa pamatasan sa nasod, ang senyu koraku—‘paningkamot una, pagkalipay sa ulahi.’” Ingong resulta, ang kadaghanan sa mga Hapones mas gustog trabaho kay sa lulinghayaw, ug daghan ang modumili sa pagkuha sa ilang panahon sa bakasyon. Kining tahas sa pagtrabaho ug sa mga tig-empliyo may mga suliran. “Halos katunga sa mga trabahante sa Japan nga mopahulay sa trabaho naghimo niini tungod sa kapit-os,” miingon ang Mainichi Daily News, “samtang ingon ka daghan sa 20 . . . ang nag-antos sa nalangkit sa kapit-os nga mga ulser ug angina.” Adunay usa ka matang sa kapit-os ang gitaho sa 72.5 porsiento sa kababayen-an ug 62.9 porsiento sa kalalakin-an sa 60,000 ka trabahanteng gisurbi. Ang labing taas niadto mao kadtong may administratibong mga posisyon nga nagtrabahog kapin sa 30 ka oras nga pamulaw sa pagtrabaho sa usa ka bulan.

Gastos sa Militar

Pilay nagasto sa katawhan sa padayong pagtumpig mga armamento? Diha sa World Military and Social Expenditures 1985, ang awtor si Ruth Leger Sivard mihatag niining kaihapan: Ang gasto sa militar sukad sa Gubat sa Kalibotan II mitotal ug $17 ka trilyon (sa 1982 nga mga prisyo ug baylo sa kuwarta)—unom ka pilo ka taas kay sa usa ka tuig nga kinitaan sa 3.6 ka bilyong tawo sa Ikatulong Kalibotan. Duolan sa $3 ka trilyon ngadto sa $4 ka trilyon ang nagasto sa paghimog nukleyar nga mga hinagiban, nga gamhanon kaayo karon nga ang matag usa ka tawo karon nga buhi mapatay kapin sa 12 ka beses. Ang gastos sa militar karon maoy $800 ka bilyon sa usa ka tuig. Ang Unyon Sobyet lamang dako kaayog gasto sa usa ka tuig alang sa depensa sa militar kay sa nagasto niini sa edukasyon ug sa pag-atiman sa panglawas sa tanang nagakaugmad nga nasod, samtang ang badyet sa U.S. Air Force misobra sa total nga badyet alang sa edukasyon sa 1.2 ka bilyong kabataan sa Latin Amerika, Aprika, ug sa Asia (walay labot sa Japan). Mibalor kini ug $590,000 sa usa ka adlaw aron lamang sa pagpadagan sa usa ka aircraft carrier. Karon adunay usa ka sundalo sa kada 43 ka tawo sa tibuok kalibotan apan usa lamang ka doktor kada 1,030 ka tawo.

Kaktel sa mga Binuhing Hayop

Unsay makasanta sa pagkalibang sa mga baktin? Maisog nga ilimnon—o labing menos mao kana ang konklusyon sa usa ka taga Kasadpang Australia nga tig-alimag baboy. Sukad nga iyang gisagol kining matam-is nga alkoholikong ilimnon sa ilimnong tubig sa iyang mga baktin kon sila lutason, walay usa ka baktin ang nagkalibang. Kasagarang magkalibang ang mga baktin kon ibulag na sila gikan sa ilang inahan ug mosugod sa pagkaon ug magahing pagkaon. Ang grupo nga nagdukiduki mitaho nga ang raspberry kaktel daw mao ang labing maayo sa pagpatay sa kagaw nga makita sa tubig ilimnon sa mga baboy.

Misamot ang Pirasiya

“Ang pirasiya ug panulis sa dagat misamot” sa 1985, mitaho ang The Guardian sa London. Ginganlan sa International Maritime Bureau ang tulo ka delikadong mga dapit: ang kadagatan sa Kasadpang Aprika, Dagat sa Habagatang Tsina, ug ang Caribeano. Ang usa sa labing grabeng atake nahitabo sa Gulf of Thailand, diin ang mga lagiw sa mga sakayan gipanglugos ug gipamatay. Ang usa ka mangilngig nga atake nahitabo sa tunga-tunga sa Disyembre 1985, 50 ka taga Vietnam nga mga lagiw nga mipanaw paingon sa Malaysia gipamatay sa mapintas nga panulis ug panglugos. Sa Kasadpang Aprika, ang organisadong mga gang nga may 30 ka armadong mga lalaki nanaka sa nagpundong mga barkong sa gabii, gipangapos ang mga tripulante ang gipangawat ang mga karga. Ang mga yati sa Caribeano gitulis sa mga tigbaligyag droga. Ang buru nag-awhag sa mga kagamhanan sa pagsikop sa mga pirata ug sa paglumpag sa ilang mga base sa kabaybayonan.

Pag-abuso sa Bata sa Britanya

Ang gidaghanon sa mga kaso sa pag-abuso sa bata sa Britanya misaka, sumala sa labing bag-o tinuig nga taho nga giisyu sa National Society for the Prevention of Cruelty to Children. Sulod sa 1979 ug sa 1984 ang pisikal nga pag-abuso sa mga bata miuswag sa 70 porsiento sa Inglatera ug sa Wales. Ang labing dako nga pagsaka mao ang gidaghanon sa mga bata nga giabusohan sa sekso. Gibanabana sa sosyedad nga 7,038 ka bata ubos sa 15 anyos ang edad giabusohan sa 1984 ug nga ang mga ginikanan mao ang responsable sa kamatayon sa labing menos usa ka bata sa usa ka semana. “Nagkadaghang kabataan ang gipamatay sa ilang mga ginikanan kay sa mga buang,” mitaho ang The Guardian sa London. Ang pagkawalay trabaho, problema sa kaminyoon, ug mga utang ang gikutlo nga maoy nakaingon sa pag-abuso sa bata.

Pagpangita Pinaagig Hangin

Unom ka supermarket sa Melbourne sa literal anaa sa hangin tungod sa ilang problema sa nangawa lang mga trolley—ang gibanabanang 35,000 ka trolley (kariton) sa usa ka tuig wala ikauli diha sa mga tindahan. Sa kantidad nga $150 (Australiano) sa kada usa ka trolley nga ipuli, ang alkansi sa supermarket dako kaayo. Busa miabang sila ug helikopter sa paglupad ibabaw sa siyudad ug sa pagpangita sa nangawalang mga trolley. Sa upat lamang ka oras nga pagpangita sa kasadpang mga lugar sa siyudad, 110 ka trolley ang nakit-an diha sa mga dapit sama sa bakanteng mga lote, mga nataran, ug gani sa mga sapa. Ang tuhog sa mga supermarket naglaom nga makita pag-usab labing menos 500 sa usa ka semanang pagpangita sa helikopter nga magkobre halos sa tibuok siyudad.

Walay Segurong Operasyon

Duolan sa 11 ka milyong mga Amerikano ang nag-antos sa myopia, o duel ug tinan-awan. Hapit 150,000 kanila mibali sa radial keratotomy sa pagtul-id niana. Ang paagi, nga gipailaila sa U.S. sa 1978, nagapislat sa cornea sa mga serye sa pinong pagyasyas liyok sa perimetro niini. Apan, ang bag-ong mga nasusihan nagpakita nga may seryosong deperensiya kini. Pananglitan, dili kini makatag-an kon pila sa panan-aw ang moarang-arang. Dugang pa, sa moayo ang cornea mobag-o ang porma niini, nga makausab sa panan-aw. Busa, ang gitambalang mata tingali moresulta hinoon nga nasobrahan o nakulangan sa pag-ayo. Ug kay mokabat man usahay ug mga tuig nga maayo ang cornea, ang panan-aw dili magkaparehas sa daghang bulan tapos niana ug dili managsama ang grado sa kada mata. Dugang pa, ang taas ug abot nga mga suliran maoy resulta sa napaluyang cornea. Ang operasyon “tin-aw nga dili pa kaayo ugmad ug nagkinahanglan pang pauswagon aron ang resulta mas matag-an ug mas luwas sa ulahi,” miingon ang propesor sa optalmolohiya si George Waring.

Batasan sa Pagtrabaho

Ang aberids nga pagkawalay trabaho sa Switzerland sukad sa 1960 maoy 0.14 porsiento. Kadto opisyal nga gilista nga sero porsiento tali sa 1968 ug sa 1975. Ang labing taas sukad sa Gubat sa Kalibotan II maoy 1.1 porsiento sa 1984—giisip sa kadaghanan sa Switzerland nga usa na kini ka krisis. Unsay hinungdan sa hataas nga proporsiyon sa pagkawalay trabaho? Sumala sa gitaho sa The New York Times, usa ka pagtuon sa tulo ka ekonomista sa University of Geneva nagpunting sa mga rason sama sa pagkagamay sa gidak-on sa nasod, pagkaylap sa gagmayng mga industriya sa tibuok yuta, ang nabansay sa negosyong ekonomiya, ug ang 1937 nga kasabotan nga nagkinahanglan sa paghusay sa mga away ug nga naglimiti sa mga welga. “Adunay daghang rason nga dili matino,” miingon si Alain Schoenenberger, ang usa sa mga tigmugna sa pagtuon. “Ang akong pagtuo mao nga dinhi sa Switzerland, importante ang trabaho.”