Korosi be Keristen Gauna A?
“SINAGU ese lau ia henia.” “Ia be goada tauna ena toana.” “Ia be herahera gauna dainai lau atoa.” “Bema lau atoa lasi egu mamina be ia hegeregere lasi.” “Lau ia naria, dika do lau davaria garina.” “Ia be ageva dekenai kwatua gauna ta sibona.”
Taunimanima haida edia haere be unai, korosi idia atoa ena badina idia nanadailaidia neganai. Haida ese korosi idia atoa ia be edia tomadiho karana ta dainai lasi, to tano haida lalodiai idia atoa idia sitailo karaia totona. Russia memerodia haida danu idia atoa. Taunimanima momo idia atoa, badina ia be mai anina bada edia tomadiho dekenai. Mero ta ia gwau: “Ia be helaga gauna.”
To Keristen taudia ese korosi idia atoa be maoro, a? Ia ese Keriso ena mase dalana ia haheitalaia maoromaoro a? Gau haida ese idia hahedinaraia herahera gauna bamona ita atoa be maoro lasi, a? Unai ita diba maoromaoro totona, namona be korosi ena matamana ita tahua.
Ia be Keristen Toana ta A?
Reana oi laloa Keristen taudia ese korosi idia gaukaralaia guna. To buka ta, The Encyclopedia Americano ia gwau, “Idau negai, India bona China lalonai idia noho Hindu bona Buddhist taudia, bona Persia, Assyria bona Babylon taudia danu ese idia gaukaralaia.” Unai hereva hegeregerena, ma buka ta, Chambers’s Encyclopaedia ia gwau, “Keristen negana be do lasi neganai, [korosi be] tomadiho bona kara hehunidia edia toana.”
Gau ta ese ia hahedinaraia lasi Keristen taudia ginigunadia ese edia tomadiho lalonai korosi idia gaukaralaia. Keristen tomadiho ena matamana negana ai, Dirava koikoi idia tomadiho henia Roma taudia ese korosi idia gaukaralaia! The Companion Bible ia gwau: “Inai korosi idia gaukaralaidia Babulono ena dina diravana ena toana hegeregerena . . . bona idia hedinarai guna Kaisara Iulio ena moni dekenai, lagani 100-44 B.C. ai, bena gabeai, lagani 20 B.C. ai, Kaisara ena gabu ia abia tauna (Augusto) ena moni dekenai idia hedinarai.” Roma taudia edia dirava ta ladana Bacchus ena laulau idia karaia neganai, nega haida ena kwara gauna dekenai korosi momo idia torea.
Vadaeni, korosi be Kerisendom ena toana ai edena bamona ia lao?
Constantine bona Korosi
Lagani 312 C.E. ai, France bona Britain ia lohiaia tauna Constantine, be ena nakimi, Maxentius, Italy tauna unai, dekenai ia lao ia tuari henia totona. Haida idia gwau, ena laolao ai ia mata hanai, korosi ta mai ena hereva “Hoc vince,” ena anina be “Inai amo do oi kwalimu,” ia itaia. Vadaeni, tuari dekenai ia kwalimu murinai, Constantine ese korosi ia abia hidi ena ami pepena dekenai ia atoa totona. Gabeai, Keristen tomadihona be Roma Basileia ena tomadiho badana ai idia halaoa neganai, korosi be unai tomadiho ena toana ai ia lao.
To, unai mata hanai ia abia momokani a? Haida ese unai gori idia gwauraia, to edia hereva ibounai be tamona lasi. Constantine ena kara dainai Dirava ese unai bamona mata hanai ia henia be hegeregere lasi. Idia gwau ia mata hanai neganai, ia ese dina diravana ia tomadiho henia mai ena lalona ibounai ida. Constantine ese Sunday ia hahelagaia, ia gwau ia be dina tomadiho henia gwau Keristen tomadiho ia abia dae, to ena kara amo ia hahedinaraia kara maoromaoro ia laloa bada momokani lasi. Ala-ala, kara gagevagageva, bona politikol dagina badana tahua karana ese ena mauri idia biagua. Idia vara gaudia ese idia hahedinaraia, Constantine ese Keristen tomadiho ia gaukaralaia iena parara basileiana ia hatamonaia totona.
Gau ta ese ia hamomokania lasi Constantine ese ia “itaia” korosina ena toana bona Keriso hamasea totona idia gaukaralaia gauna edia toana be hegeregere. Constantine ena oda hegeregerena moni idia karaia neganai, korosi ena toana be moni dekenai idia atoa. Unai korosi ena toana be “X” bamona bona ia latanai “P” idia torea. (Atai laulauna mani oi itaia.) Buka ta, ladana The Expository Dictionary of New Testament Words lalonai, W. E. Vine ia gwau: “Hari leta Chi o X, Constantine ia gwau mata hanai lalonai ia itaia dainai ia ura Keristen tomadihona ia durua gauna, be inai hereva ‘Keriso’ ena leta ginigunana [Greek gado ai], ia be ‘Korosi’ (taunimanima hamasea gauna unai), ena toana lasi.” To idau, ia be dina diravana ena toana bamona.
Vadaeni, dahaka dainai “Keristen” taudia ese korosi idia abia dae haraga? Vine ena Dictionary lalonai ma ia gwau: “Lagani 250 A.D. bamona lalonai, tomadiho oreadia ese Keristen tomadiho ena hahediba herevadia haida idia rakatanidia eiava idia haidaudia. Tomadiho dalana momokanina amo idia siri taudia ese edia siahu habadaia totona, dirava koikoidia idia tomadiho henidia taudia idia abidia dae, herevana edia tomadiho karadia idia haidaua lasi, bona gwaumaoro idia henidia edia dirava koikoidia edia toana idia dogoatao noho totona. Unai dainai, T toana, nega momo ena toana idia haidaua sisina, be Keriso ena korosi ena toana idia gwauraia.”
Korosi Gaukaralaia Karana Idia Habadaia Lao
Keriso ia mase bena lagani momo murinai, Keriso idia lalokau henia dainai korosi be edia tomadiho gauna ai idia halaoa a? Buka ta, Encyclopaedia of Religion and Ethics ia gwau: “Iesu ia mase bena lagani 300 bamona murinai, Dubu lalonai puripuri karadia idia bada idia lao.” Korosi be puripuri gauna bamona idia gaukaralaia, idia laloa bema edia imana amo korosi toana idia karaia, “demoni do idia koudia diba, bona gorere iboudiai do idia hanamodia diba.” Unai nega amo ia mai hari, korosi idia gaukaralaia dika koua totona.
Gunaguna amo ia mai hari, korosi mai edia toana idauidau 400 bamona idia karaia. Matamanai, Keriso ena laulau be korosi dekenai idia torea lasi. To idau, korosi mai ena dava bada nadidia ia dogoatao merona ena laulau idia torea. Gabeai, unai laulau dekenai mamoe natuna ena laulau danu idia torea. Lagani 691 C.E. ai, Trullo ena dubu kaunsolo taudia ese korosi idauna ta idia gaukaralaia matamaia. Unai korosi dekenai mamoe natuna ena laulau ia noho lasi, to tauhau ta ena kwarana bona ena pagana ena laulau ia noho. Gabeai unai korosi ena toana idia haidaua ela bona Keriso ena tauanina ena laulau be korosi latanai idia hahedinaraia.
Keriso be Korosi Dekenai Ia Mase A?
Reana ta do ia gwau, ‘Bible ia gwau Keriso be korosi dekenai ia mase, ani?’ Haere maorona ita davaria totona, namona be Greek herevadia rua edia anina ita tahua, unai hereva amo Bible torea taudia ese Keriso idia hamasea gauna idia gwauraia; unai hereva ruaosi be stau·rosʹ bona xyʹlon.
Buka ta, The International Standard Bible Encyclopedia ena kwara herevana “Korosi” henunai, ia gwau: “Matamanai, unai Greek hereva staurós ena anina be tano lalonai idia haginia auka auna maoromaorona mai matana. . . . Unai au momo idia haginidia magu karaia totona, eiava hanua idia koudia hegege totona, eiava tamona tamona idia haginia taunimanima hahisidia totona, hegeregere, taravatu badadia utua taudia be taunimanima vairadiai unai au dekenai idia taua dae idia mase totona (eiava, bema idia mase vadaeni, edia mase tauanina be unai au dekenai idia taua dae hemarai gaudia ai idia halaodia totona).”
Momokani, Roma taudia ese taunimanima hamasedia totona idia gaukaralaia gauna ena ladana Latin gado ai idia hatoa crux. Bible be Latin gado ai idia hahanaia neganai, unai Greek hereva stau·rosʹ idia hahanaia neganai, Latin hereva crux idia torea. Unai Latin hereva crux bona English hereva cross edia regena be hegeregere dainai, taunimanima momo idia laloa kerere, idia laloa crux be au rua. To, buka ta, The Imperial Bible Dictionary ia gwau: “Roma taudia ese idia gaukaralaia crux (iseda korosi be unai hereva amo ita abia) be matamanai, au maoromaorona ta, bona ena anina badana be do unai.”
Buka ta, The Non-Christian Cross ia gwau: “Matamanai, Taravatu Matamatana be Greek gado ai idia torea neganai, ena hereva ta ese ia hamomokania lasi unai stauros, ia dekenai Iesu ia mase gauna, be stauros [au] idauna ta; hereva ta ese ia hamomokania diba lasi ia be au tamona lasi, to au rua, idia kokoa kau hebou korosi ena toana bamona.” Crux (stau·rosʹ) ta, idia gwauraia crux simplex dekenai Iesu idia kokoa kau diba. Lagani 400 gunanai, Roman Katolik hadibaia tauna Justus Lipsius, ese unai bamona auna ta ena laulau ia haheitalaia.
Unai Greek herevana ma ta, xyʹlon ena anina be dahaka? Greek Septuagint Bible lalonai, unai hereva idia torea Esera 6:11 dekenai. New World Translation Bible lalonai unai siri ia gwau: “Taravatu lau karaia, bema tau ta ese inai taravatu ia haidaua, vadaeni au ta iena ruma amo do idia ragaia bona unai tau be unai au dekenai do idia gwadaia, bena ena ruma be hanua taudia edia mei rumana ai do idia halaoa.” Momokani, unai siri lalonai au tamona ia gwauraia.
Keristen Greek Revarevadia (Taravatu Matamatana) idia hahanaia taudia momo ese Petro ena hereva Kara 10:39 lalonai inai bamona idia hahanaia; “Idia ese au dorina dekenai [Iesu] idia taua dae, idia alaia mase.” Mani Galatia 3:13 ena hereva oi itaia danu.
Abidadama Dekenai Ita Raka, Matana Dekenai Lasi
Ena be inai sivarai amo ia hedinarai vadaeni Keriso be au tamona dekenai ia mase, to taunimanima haida idia do laloa korosi idia atoa be dika lasi, Reana idia gwau, “Ia be herahera gauna sibona.”
To korosi be idau nega amo ema bona hari idia gaukaralaia daladia mani oi laloa—dirava koikoidia tomadiho henidia karadia lalodiai idia gaukaralaia bona dika koua totona idia gaukaralaia babalau gauna ta bamona. Bema korosi ta be herahera gauna ta bamona oi atoa, aposetolo Paulo ena hereva 1 Korinto 10:14 lalonai oi badinaia a? Ia gwau: “Unai dainai, lauegu turana lalokau e, kaivakuku umui tomadiho henia lasi, umui rakatania.”
Hari inai negai idia noho Keristen taudia momokanidia be edena bamona? Namona be idia danu idia diba, Bible ena hereva hegeregerena namona be ‘idia naria namonamo, dirava koikoidia garina.’ (1 Ioane 5:21) Unai dainai idia laloa korosi idia atoa herahera gauna ta bamona be namo lasi. Paulo ena hereva idia laloa lou; ia gwau: “Au dekenai idia tauadae, idia mase taudia ibounai be Dirava ese dika momokani ia gwauraidia.” Idia ura Keriso idia laloa neganai, idia laloa ia be terona ai ia helai Pavapavana mai hairaina!—Galatia 3:13; Apokalupo 6:2.
Ena be unai Keristen taudia ese korosi idia atoa lasi, to mai edia hemataurai ida idia laloatao Keriso be idia dainai ia mase. Idia diba Keriso ena boubou gauna ese “Dirava ena siahu” bona ena noho hanaihanai lalokauna ia hahedinaraia. (1 Korinto 1:18; Ioane 3:16) To, unai lalokau Diravana idia tomadiho henia totona, korosi idia gaukaralaia be anina lasi. Badina be Paulo ena sisiba hegeregerena ‘abidadama dekenai idia raka, matana dekenai idia raka lasi.’—2 Korinto 5:8.
[Picture on page 28]
Gunaguna amo ia mai hari, korosi mai edia toana idauidau idia karaia
[Picture on page 29]
Greek taudia edia dirava Marsyas ena laulau inai, au ta dekenai idia taua dae—The Louvre, Paris